Búgin Bókeı ordasy qurylǵan tarıhı kún
ASTANA. KAZINFORM — Búgin, Qazaq halqynyń tarıhyndaǵy mańyzdy oqıǵalardyń biri — Bókeı ordasy qurylǵanyna 224 jyl toldy.
1801 jyldyń 11 naýryzynda Reseı patshasy І Paveldiń jarlyǵymen Edil men Oral ózenderiniń arasynda 1801-1876 jyldar aralyǵynda ómir súrgen Bókeı ordasy quryldy.
Bókeı Ordasy qazaq halqynyń tarıhyndaǵy saıası ózgeristerdiń aıqyn kórinisi bolyp tabylady.
Bókeı Ordasynyń qurylýy — qazaq tarıhyndaǵy mańyzdy kezeń bolyp, ol kóshpeli qazaqtardyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna yqpal etip, Reseımen jańa qarym-qatynastar júıesin qalyptastyrdy.
Kishi júz azamattarynyń yjdaǵatymen qazaqtar Jaıyq ózeniniń oń jaq betindegi bederiniń burynǵy atamekenine qaıta qonys aýdaryp, bekinip alýynyń, keıinirek dástúrli qazaq jeriniń bir bóligin birjola ıemdenip qalýynyń sáti tústi. Ataqty Jáńgir han Іshki Ordada han bıligin saqtap qaldy, sol arqyly Qazaq memlekettiliginiń 1845 jylǵa deıin ómir súrýin qamtamasyz etti. Onyń aǵartýshylyq jáne reformatorlyq qyzmetiniń arqasynda Edil men Jaıyq arasyndaǵy qazaqtar ózderiniń áleýmettik-ekonomıkalyq jáne mádenı-aǵartý salalarynda eleýli tabystarǵa qol jetkize aldy.
HІH ǵasyrdyń bas kezinde Kishi júz qazaqtary ózderiniń ata-qonysy Jaıyqtyń oń jaǵyna kóshýge, jaıylymdyq jerlerin qaıta alýǵa tyrysty. Ákimshilik basqarylýy jaǵynan Іshki Orda Orynbor shekara komıssııasyna baǵyndyryldy, ornalasqan aýmaǵy Astrahan gýbernııasyna qaraıtyn. Edil men Jaıyq arasyn, Kaspıı teńiziniń soltústiginen Yrǵyz ózenine deıingi jazyqty birneshe jyl Edil Qalmaqtary mekendedi. Olardan buryn da bul dalada qazaq rýlary kóship-qonyp júrdi. Bertin kele patsha úkimeti Oral kazak áskerı basshylary qazaq aýyldaryna Jaıyqtan ótýge áldeneshe ret tyıym salyp kórdi. Ol úshin ásker kúshin de paıdalandy. Biraq oǵan qaramaı jeke rýlar, aýyldar kóship kelip, qonystanyp júrdi. 1771 jyly Edildiń boıyn mekendegen qalmaqtar Jońǵarııaǵa qaraı kóship, Edil men Jaıyq arasyndaǵy dala bosap qaldy. Bul jerdi Kishi júz rýlary mekendedi. Oral kazak áskeri qazaqtarǵa maza bermegen soń, qonystanýǵa joǵarydan resmı qujat qajet boldy. Osyny aldyna maqsat etip otyrǵan Bókeı sultany Reseı ımperatoryna 1799 jyly hat jazyp, óziniń qol astyndaǵy qazaqtarymen Jaıyqtyń oń jaǵyna ótip qonystanýǵa ruqsat suraıdy. 1801 jyly 11 naýryzda patsha Edil men Jaıyq arasyn Bókeı sultanǵa qaraýyndaǵy elimen túgeldeı ıelenýge resmı ruqsat berdi.
Shyn máninde, ruqsat berýge tómendegideı jaıttar sebep bolǵan. Qazaqtardy Jaıyqtan ótkizbeýge tosqaýyl qoıa almaıtynyna ókimettiń kózi jetti. Qalmaqtardyń kóship ketýine baılanysty ornynda qalǵan az qalmaq-noǵaıdyń Jaıyq boıyndaǵy orys-kazaktarmen birigip qonysty qorǵaýǵa kúshi jetpedi. Al shep boıynda qazaqtardyń kóptep jınalýynyń saldarynan kazaktarmen qaqtyǵystar jıileı tústi. Reseı úkimeti budan utylǵan joq. Birinshiden, Kishi júz eki ıelikke bólindi. Ekinshiden Edil men Jaıyq aralyǵyndaǵy saýda joldary qaýipsizdendirildi. Osydan Reseı úkimetiniń Qazaqstanǵa yqpaly kúsheıe túsetin boldy. Ordabasy Memlekettik múlik mınıstrligine, keıinnen Syrtqy ister mınıstrligine qarady. Patsha jarlyǵynda Bókeı qaramaǵyndaǵy Edil-Jaıyq arasyndaǵy dalanyń soltústikke Qaraózen, Saryózenderden, ońtústikte Kaspıı jaǵalaýyna deıingi jaılaýy kórsetildi. Qonystanǵan aımaqta Bókeı sultan basqarǵan Іshki Orda quryldy. Aýmaǵy 70 myń sharshy shaqyrym, batysy Astrahan, soltústigi men shyǵysy Saratov, Orynbor gýbernııalarymen, ońtústik jáne ońtústik shyǵysy Kaspıı teńizi jáne Jaıyq shekara shebine deıin jetti. Jalpy sany 5 myńǵa jýyq otbasy kóship bardy.
1812 jyly Bókeı sultanǵa han laýazymy berildi. Bókeı 1815 jyly 12 mamyrda qaıtys bolady, taqty muragerlikpen ıelený quqyǵy boıynsha uly Jáńgir otyrady. Biraq jas (14 jas) bolýy sebepti, ol kámelettik jasqa tolǵansha eldi Shyǵaı sultan bıledi. Іshki orda nemese Bókeı handyǵynyń saıası-ekonomıkalyq jaǵdaıynyń, geografııalyq jáne tarıhı jaǵdaılarǵa baılanysty ózgeshelikter boldy. Alǵashqy jyldary mal sany az aýyldar Naryn qumynda Qaraózen, Saryózen boıynda erkin kóship júrdi. Birte-birte kóship kelýshiler sany 1812-1814 jyldar aralyǵynda kóbeıe tústi. Jerge qunyqqan áskerbasylary 1813 jyly Bókeı ordasynyń soltústigin túgel ıemdenip, áskerı shepterin kóshirip, qos ózen aralyǵyndaǵy shuraıly jaıylymdy Qamys-Samar kólderimen qosa tartyp aldy. Sol jerlerge bekinister salyp (Talovka, Abınsk, Verbovsk, t. b.), kazak-orystardy kóshirip ákeldi. Qystaýlarynan aıyrylǵan qazaqtar kúızeliske ushyrap, eldiń birqatary bókeılikterdi tastap beri óte bastady. 1824 jyly Jáńgir han Oral qalasynda han bolyp jarııalanady. 1827 jyly ol Naryn qumynyń batys bóligine han ordasyn salǵyzady. Eldi basqarý osy jerden júrgiziledi. Han ordasynda han úlgisimen bıler, sultandar, starshyndar da úı salǵyza bastaıdy. Jáńgir han saıası-ekonomıkalyq damýǵa birqatar ózgeris engizdi. Barlyq jerde is-qaǵazdaryn engizý tártibin engizdi. Densaýlyq saqtaý salasynda juqpaly aýrýlarǵa qarsy egý tájirıbesin engizdi. Qarý-jaraq palatasyn ashý jóninde bastama kóterdi. Ony tolyq qalypqa keltirý birshama ýaqytqa sozyldy. Han ordasy janynan mektepter ashyp, oqýshylardan ózi emtıhan qabyldaǵan kezderi de bolǵan. Mal sharýashylyǵy salasyna, ásirese mal tuqymyn asyldandyrýǵa erekshe kóńil bóldi. Aǵash ósirý, shóp shabý máselelerine qatty kóńil aýdardy. Onyń dáleli bir kezderdegi qum basqan dalany gúldengen alqapqa aınaldyrdy. Mine, osy jasaǵan eńbegi, progresshil memleket qaıratkeri retinde І-dárejeli Qasıetti Anna ordenimen marapattaldy. Bılikti derbes basqardy, qolynda ákimshilik jáne sot bıligi boldy.
Buǵan deıin habarlanǵandaı, Joshy han týraly halyqaralyq tarıhı serıaldyń túsirilimi bastaldy.