Búginge deıin sheteldikter asyrap alǵan 6014 balanyń 5308-i AQSh-ta turady - Bolatbek Tólepbergen
- Bolatbek myrza, elimizde jetim balalar men sheteldikter asyrap alǵan balalardyń jaǵdaıy búgingi kúni qandaı deńgeıde? Bala quqyǵy máselesi qalaı júzege asýda?
- Qazaqstan táýelsizdikke ıe bolǵan kúnnen bastap balalar quqyǵy máselesi negizgi taqyryptardyń tiziminde tur. Bıyl halyqaralyq qaýymdastyq BUU Bas Assambleıasy qabyldaǵan Bala quqyqtary týraly konventsııanyń jıyrma jyldyq mereıtoıyn atap ótse, Qazaqstan Respýblıkasynda atalmysh konventsııanyń bekitilgenine 15 jyl toldy. Alaıda «Neke jáne otbasy týraly» zańdy alyp kelip, jetim balalardyń sheteldikterge berilýin zańdastyra túsýge úsh ret qadam jasalsa da, bir ret jetim balalardyń múddesin qorǵaıtyn zań shyqqan joq. Sońǵy on jyldan beri jetimderimiz sheteldikterge ketip jatyr. Bizde qazir sheteldikterge bala berýmen aınalysatyn 40-tan astam agenttik bar. Agenttiktiń bir balany ótkizgende tabatyn tabysy 30-35 myń dollardy quraıdy. Búginge deıin 6014 bala shet el asypty, sonyń 5308-i AQSh-ta. Bul resmı derekter, zańsyz ketip jatqandary qanshama. Osy ýaqytqa deıin Belgııaǵa - 163, Irlandııaǵa - 126, Ispanııaǵa - 152, Germanııaǵa - 59, Frantsııaǵa - 45 bala jóneltilgen. Olardyń kópshiliginiń búgingi taǵdyry ne bolyp jatqany belgisiz. Al Konventsııa qabyldanar bolsa, memleket syrtqa ketken balalarǵa qorǵan bola ala ma? Óıtkeni AQSh-qa ol Konventsııa júrmeıdi. AQSh-tyń syrtqy ister mınıstrligi Konventsııaǵa qol qoıǵanmen, ol ratıfıkatsııalanbaǵan.
- Ne sebepti?
- Sebebi, AQSh Senaty ratıfıkatsııalaý týraly zańdy qabyldamaı tastaǵan. Reseı de solaı. Taǵy da basqa iri-iri memleketter bul qujatty moıyndamaı otyr. Sol sebepten Qazaqstan búginge deıin ketken 6014 balanyń ómirine aralasa almaıdy. Asyrap alýshylar men bizdiń organdar arasyndaǵy kelisimsharttar zańdyq normalar sheńberinde jasalǵan. Bizdiń memlekettik organ tek bala saýdasyna baılanysty ótinish bergen uıymdar men agenttikterdi tirkeýmen ǵana aınalysady. Konventsııaǵa batys elderi shetelden bala ákelý úshin ǵana qol qoıyp otyr. Mysaly, Irlandııa zań júzinde sheteldikterge bala beredi, biraq eline barsań, alyp ketetin bir bala tappaısyń. Izraıl de solaı. Tipti halyq sany kóp, adam basy qunsyz deıtin Qytaı da shet elge bala bermeıdi. Al biz memlekettiń eń basty qazynasy - halyq deımiz de, demografııalyq qor bolyp tabylatyn jas sábılerdi sheteldikterge op-ońaı taratyp jatyrmyz. Nebári 15 mln. halqy bar Qazaqstan sheteldikterge bala berýde 1,5 mlrd. halqy bar Qytaıdyń aldyna shyǵyp otyr. Qazaqstan shet elge bala berý jaǵynan álemde úshinshi oryn alady. Bul tonalǵandyq emeı nemene? Shet elge munaı shyǵarýdan tórtinshi oryn alamyz da, bala berýde úshinshi oryn alyp otyrmyz. Búginde el halqynyń 4,5 mıllıonyn balalar quraıdy. Respýblıkamyzdaǵy jetim balalarǵa arnalǵan 44 balalar úıi men 22 mektep ınternatta 8987 bala tárbıelenýde. Tastandy bóbekterdiń kún sanap kóbeıgenine boıymyz da, oıymyz da úırenip aldy. Al áleýmettik jetimdik - jańa qubylys emes: olardyń ata-analary bas bostandyǵynan aıyrylǵan, ishimdikti óte kóp qoldanatyn, beıbereket ómir súretin jandardyń, ata-ana quqyǵynan aıyrylǵandardyń balalary.
Ata-ananyń qamqorynsyz qalǵan jetim balalardyń 20 paıyzy tul jetimder, al 80 paıyzy tiri áke-sheshesi bola tura, jetimder qataryna jatady. Statıstıkalyq málimetter men zerdeleýdiń qorytyndysy jetimdik Almaty qalasynda da keńinen jaıylyp bara jatqandyǵyn kórsetti, sondyqtan da tez arada shara qoldaný qajet dep esepteımin. Jetim balalarǵa kómek kórsetýde qaladaǵy jaǵdaı basqa shetelder men Reseıdegi jaǵdaıdan áldeqaıda alysta qalǵan. Sondyqtan, jetim balalardyń problemalaryn sheshý jumystaryn jandandyrý qajet. Osy problemalar men jetispeýshilikterdi sheshýge qoǵam atsalyssa, kómek berse, durys bolar edi. Jalpy jetim balalar problemasy Almaty qalasynda da, Respýblıka boıynsha da mańyzdy problemalardyń biri bolyp otyr.
Biz qamqorlyqqa zárý balalar men sheteldik ata-analar asyrap alǵan balalardyń jaǵdaıyn retteıtin zańdyq bazany zerdelep, jetim balalarǵa kómek kórsetý men áleýmettik jetimdik problemalaryna sarapshylardyń kózqarasy týraly aqparatty jınaqtap, baǵalaý baǵytynda jumystar atqarý kerek dep sanadyq.
Onyń maqsaty jetim balalarǵa kómek kórsetý problemalary týraly arnaıy toptardyń pikirin saraptaý bolyp tabylady. ıAǵnı, arnaıy toptardyń pikiri negizinde jetim balalarǵa kómek kórsetý problemasyn saralaý, qoǵamdyq qor deńgeıinde jetim balalarǵa kómek kórsetý joldary týraly aqparatty suryptaý, qamqorlyqqa zárý balalar men sheteldikter asyrap alǵan balalardyń jaǵdaıyn retteıtin zańdyq bazany zerdeleý kerek dep sanap, arnaı osy máselelerge baılanysty qyrkúıek-qarasha aılary aralyǵynda saýalnama júrgizdik.
- Bul saýalnama nátıjesi neni kórsetti? Qandaı qorytyndyǵa keldińizder?
- Ótkizilgen zertteý nátıjesinde myna jaıttar anyqtaldy, suralýshylar qamqorlyqqa zárý balalar men sheteldikter asyrap alǵan balalardyń jaǵdaıy men jalpy balalar úıinde turatyn balalar máselesi mańyzdy problema jáne sheshim qabyldaýdy qajet etedi dep sanaıdy. Pikir bildirýshiler jetim balalarǵa degen adal kóńilin bildirgenmen, olardyń basym bóligi (90%) bul balalarǵa memleket qamqor bolýy qajet dep eseptegendikten, suralǵandardyń deni olardyń máselesin sheshýge qatyspaıtynyn aıtady. Saýalnamaǵa qatysýshy árbir on adamnyń segizi jetim balalardy óz otbasynda tárbıeleý múmkindigin qarastyrmaǵan. Búgingi kúni jetim balalarǵa kómek kórsetip otyrǵan jáne olardyń ómirine aıtarlyqtaı ózgertýler engize alatyn adamdar suralǵandardyń 6% quraıdy. Saýalnamaǵa qatysýshylardyń 6% az ýaqytqa óz úıine qabyldaýǵa kelisetini jaıly aıtty. Tálimger jáne patronatty tárbıeleýshi bola alamyz degender 12% paıyz. Saýalnamaǵa qatysýshylar jetim balalarǵa jeke kómek kórsetýdiń negizgi kedergisi qarajat pen ýaqyt deıdi. Qoǵamdaǵy jetim balalar jaıly qalyptasqan teris kózqarasty seıiltý úshin zańdyq bazany jetildirý, strategııa jasaý, patronattyq otbasylarǵa balalardy qabyldaýdyń oń tájirıbesin taratýǵa baǵyttalǵan kúsh jumsaý qajet. Bul másele boıynsha buqaralyq aqparat quraldary negizgi málimet berýshi bolǵandyqtan, qoǵamǵa áser etýdiń myqty úlgilerin kórsetip, ásirese balalarǵa kómek kórsetýshi adamdardyń oń tájirıbesin nasıhattaý qajet.
- Joba nátıjesinde qandaı jumystar atqarylyp, óz sheshimin tabý kerek dep sanaısyz?
- Eldegi jetim balalar úıleri memlekettik tilde tárbıe berýi qajettigi mindettelýi tıis dep oılaımyn. «Jetim balalar týraly» zań jetim balalar quqyn qorǵaı otyryp, Qazaqstanda jetimder úıleriniń sanyn kóbeıtýge emes, otbasy jáne neke qundylyqtary ınstıtýtyn nyǵaıtýǵa jumys isteýi tıis. Búginde jetim jáne ata-ana qamqorlyǵynsyz qalǵan balalardyń sany 46 myń. Olardyń 16 myńdaıy balalar úıinde tárbıelenýde. 28 myńnan astamy týystarynyń nemese asyrap alǵan ata-analar qamqorlyǵyna berilgen. Bıyl Qazaqstan azamattary tarapyna 1700, sheteldik azamattar tarapyna 700 bala qamqorlyqqa berildi. Balalardy qamqorlyqqa alýshylardyń kóbisi zeınetkerler bolǵandyqtan, olardyń balaǵa tolyqqandy kútim kórsetip, bilim berýine shamalary jete bermeıdi. Oǵan qosa, qazirgi ekonomıkalyq daǵdarys ýaqyty da qamqorshylar jaǵdaıyn qıyndata túskendeı. Sondyqtan qazir dál osy topty qoldaý qajet. «Neke jáne otbasy» zańy boıynsha, qamqorlyqqa alynǵan bala úshin qarjylaı kómek kórsetý qarastyrylǵan. Biraq ókinishtisi, onyń mólsheri men tártibi anyq belgilenbeýinen, kóptegen jergilikti atqarýshy bılik ókilderi bir rettik kómek kórsetýmen ǵana shektelip otyr. Sondyqtan da, osy máselege dál qazirgi ýaqytta asa mańyzdy is retinde qarap, jetim balalardyń múddeleri men quqyqtaryn qorǵaýda mańyzdy memlekettik mindet pen áleýmettik boryshtaryn ótep otyrǵan qamqorshylar men qorǵanshylardy qoldaýǵa bar kúshimizdi jumsaýymyz qajet. Bala boıynda ulttyq sana-sezimdi qalyptastyratyn qaǵıdalarynyń basymdyǵyna súıenip, balanyń QR-nyń Konstıtýttsııasynda kepildik berilgen negizgi quqyqtary men múddelerin iske asyrýǵa baılanysty týyndaıtyn qatynastary zańmen retteý kerek. Balalarǵa tolymdy tárbıe berýdi, quqyqtaryn qorǵaýdy memleket jáne qoǵam, balany asyraýshylar óz moınyna alýy tıis.
Eń aldymen osy jerde jalpy balalardyń negizgi quqyqtaryna toqtala ketsem, birinshiden, sábıdiń densaýlyq saqtaýǵa quqyǵy bar. Bilikti medıtsınalyq kómek alýǵa, óskeleń urpaqtyń deni saý bolyp ósý úshin memleket tarapynan jaǵdaı jasalýy qajet. Ekinshiden, árbir balanyń ómir súrýge, jeke basynyń bostandyǵyna, qadir-qasıetine jáne jeke ómirine qol suǵylmaýǵa quqyǵy bar ekenin umytpaýymyz qajet. Úshinshiden, árbir bala, meıli ol jetim bolsyn, ata-ananyń qamqorlyǵynsyz qalǵan bolsa da, balanyń turǵyn úı-jaıǵa menshik quqyǵyn nemese turǵyn jaıdy paıdalanýǵa óz quqyǵy bar. Biraq bul zań júzinde ǵana bolmasa, mundaı normalardyń ásirese, jetim qorǵansyz balalarǵa qoldanylmaı jatqany barshamyzǵa belgili. Jetimder úıinen tárbıelenip shyqqan bala ári qaraı qaıda barady? Bul qatal dúnıede, qoǵamda óz ornyn qalaı tabady? Áke aqylymen sýsyndamaǵan, ananyń ystyq alaqanyn sezinbegen bala da jalpy adamzat balasyna, qoǵamǵa degen renish paıda bolyp, qatigez tulǵa qalyptasýy múmkin. 18 jasqa tolǵan boıjetken ne bozbala ómirdiń aǵymyna ilese almaı, qaıda barsa da kedergiler men kelispeýshilikter aldynan shyǵyp, oǵan tóze almaı qylmysqa barady. Zań normalaryn buzǵan adam jazaǵa tartylady. Aıtyp otyrǵan problemalardyń bolmaýy úshin memleket, qoǵam tarapynan nazar aýdarylyp, zańdyq bazany barynsha jetildirip, jetim balalardyń múddelerin qorǵaýymyz barshamyzdyń adamzattyq paryzymyz dep túsinýimiz kerek. Aldymen osy jetimder problemalaryna qatysty arnaıy kópjyldyq, turaqty ári múddelerin kózdeıtin baǵdarlama ázirlep, sol boıynsha naqty áleýmettik problemalardy sheshýimiz qajet. Elimizdegi jyl saıyn ata-anasynyń qaraýynsyz qalǵan balalar sany 10 myńǵa jetedi. Bul qazir eń ózekti másele. Zańda shet eldik ata-analar qamqorlyǵyna berilgen balalarǵa konsýldyq mekemeler arqyly baqylaý júrgizý qarastyrylǵan. Degenmen munyń bári tolyq deńgeıde atqarylyp jatyr dep aıta almaımyn. Qoǵamda osy máselege qatysty suraqtar týyndaǵan soń, ol balalardyń tárbıesi, jaǵdaıy qalaı bolyp jatqanyn baqylaýǵa alýymyz kerek. Shetel asyp ketip jatqan balalarymyzdyń jaǵdaıyn baqylap turatyn arnaıy komıssııa qurylyp, olardy jiti baqylap otyrý qajet. Sheteldik ata-analar qamqorlyǵyndaǵy balalardyń jaǵdaıyn kórsetetin sýretter jiberip turý nemese balanyń ózi jylyna bir ret kelip turýyn qarastyrǵany durys dep sanaımyn.
