Býdapeshtegi bátýalasý: Túrki memleketteri uıymynyń beıresmı sammıti qalaı ótti
ASTANA. KAZINFORM - Túrki memleketteri uıymynyń beıresmı sammıti qorytyndylandy. Alqaly jıynnyń «Shyǵys pen Batys toǵysqan tus» atalýy da, onyń uıymǵa múshe elderdiń birinde emes, sonaý Eýropadaǵy Majarstan jerinde ótýi de beker emes. Beıne bir uıym bolashaqta qanatyn keńge jaıyp, irgesin bekemdeýdi maqsat etetinin meńzep turǵandaı. Al bul sammıttiń mańyzy men mánin Kazinform agenttigi zerdeleı otyryp, oqyrman nazaryna sholý usynady.
Baılanys bekı túsedi
Qazaqstan Prezıdenti Býdapeshke 20 mamyr kúni bardy, 21-i kúni beıresmı sammıtke qatysty. Jıynda Qasym-Jomart Toqaev sharany óte joǵary deńgeıde uıymdastyrǵany úshin Majarstannyń Premer-mınıstri Vıktor Orbanǵa rızashylyǵyn bildirdi.
— Búgin bárimizdi túbi bir túrki baýyrlarym dep qushaq jaıa qarsy alyp jatsyzdar. Muny, shyn máninde, myzǵymas dostyǵymyzdyń aıqyn kórinisi dep sanaımyn. Biz yntymaǵy jarasqan elderimizdiń birligin bekemdep, tamyry bir tarıhymyz ben salt-dástúrlerimizdi ulyqtap kelemiz, – dedi Prezıdent.
Bundaı sammıt Majarstanda tuńǵysh ret ótip jatqanyn, onyń ústine jahandyq kún tártibinde qarýly qaqtyǵystar, túrli sanktsııalar soǵysy turǵan shaqta uıymdastyrylǵanyn eskersek, onyń ádettegiden de ózekti, mańyzdy jıyn bolǵanyn túsinemiz.
Muny Memleket basshysy: «Shyǵys pen Batys toǵysqan tus» ataýymen uıymdastyrylǵan sammıt alyp qurlyqtyń ulan-ǵaıyr aýmaǵyn ıelenip jatqan túrki elderiniń múddesine, strategııalyq maqsat-mindetine saı keledi. Qazirgi kúrdeli geosaıası jaǵdaıda Uıym aıasyndaǵy yntymaqtastyqtyń máni tipti artty, - dep atap ótti.
Memleket basshysy sońǵy kezdegi tarıfke qatysty oqıǵalar jahandyq saýda saıasatyndaǵy óte úlken ózgeristerge sebep bolǵanyna nazar aýdardy. Mundaı daǵdarystar túrli syn-qater týdyrýmen qatar jańa múmkindikterge jol ashatynyn alǵa tartyp, ónerkásip, kólik-tranzıt, aýyl sharýashylyǵy, tsıfrlandyrý sııaqty baǵyttar boıynsha birlese áreket etýdi usyndy.
– Elderimiz arasyndaǵy saýda-sattyqty jandandyryp, taýar túrin kóbeıtý qajet. Ótken jyly Qazaqstannyń Uıymǵa múshe eldermen aradaǵy alys-berisi 11,4 mıllıard dollarǵa jetti. Bul – elimizdiń syrtqy saýdasynyń 8 paıyzyna teń, – dedi ol.
Sondaı-aq Prezıdent saýda-sattyqty damytý úshin arnaıy qujat ázirleýdi usyndy.
Saýda jáne ekonomıkalyq ıntegratsııa
Túrki memleketteri uıymynyń (TMU) Bas hatshysy Kýbanychbek Omýralıev Kazinform agenttigine bergen eksklıýzıvti suhbatynda túrki elderi aımaǵynyń 175 mıllıon halqy men 4,5 mln km² aýmaǵy bar iri ári bolashaǵy zor naryq ekenin atap ótti. Bul naryqtyń jalpy ishki ónimi (JІÓ) 2,1 trıllıon dollardan asyp, 2024 jyly taýar aınalymy 1,1 trıllıon dollarǵa jetken.
— Shyǵys pen Batystyń arasynda ornalasqan, strategııalyq mańyzy bar bul aımaq saýda kólemin arttyrýda zor áleýetke ıe. 2024 jyldyń qorytyndysy boıynsha TMU elderiniń jıyntyq syrtqy saýda kólemi shamamen 850 mıllıard AQSh dollaryn qurady, al ishki saýda aınalymy 7%-ǵa jetti. Bul kórsetkish birneshe jyl buryn bar bolǵany 3% edi. Bizdiń kelesi maqsatymyz — bul kórsetkishti 10%-ǵa jetkizý, — dedi K.Omýralıev.
Ol sondaı-aq 2022–2026 jyldarǵa arnalǵan TMU strategııasy jáne «Turkic World Vision – 2040» qujaty aıasynda beıindi mınıstrlikter men mekemeler arqyly ekonomıkalyq ózara is-qımyl júıesi qurylǵanyn eske saldy. Túrki saýda-ónerkásip palatalarynyń odaǵy, Saýdany jeńildetý komıteti belsendi jumys atqaryp jatyr, máselen 600 mıllıon dollar kapıtaly bar Túrki ınvestıtsııalyq qory quryldy.
— Tsıfrlyq ekonomıkalyq seriktestik týraly kelisim elektrondyq saýdanyń damýyna jáne uıymǵa múshe memleketter arasyndaǵy tsıfrlyq operatsııalarǵa degen senimdi nyǵaıtýǵa yqpal etedi. Budan bólek, TMU ekonomıkalyq máseleler boıynsha mınıstrlikter jáne sarapshylar deńgeıinde turaqty kezdesýler ótkizip turady. 2025 jyldyń mańyzdy oqıǵasy retinde Túrkistan oblysynda «TURANSEZ» arnaıy ekonomıkalyq aımaǵynyń ashylýyn aıtýǵa bolady. Bul jańa ekonomıkalyq ózara is-qımyldyń ortalyǵyna aınalady, — dedi TMU Bas hatshysy.
Qarjy salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly Túrki ınvestıtsııalyq qorynyń (TIQ) prezıdenti Baǵdat Ámireev aıtyp ótti. Ol Kazinform-ǵa bergen eksklıýzıvti pikirinde qor Túrki memleketteri arasyndaǵy birlesken jobalar men ınvestıtsııalardy qarjylandyrý arqyly ekonomıkalyq yntymaqtastyqty tereńdetýde mańyzdy ról atqaratynyn atap ótti.
— Qor túrki elderindegi ınfraqurylym, energetıka, kólik jáne tsıfrlyq ekonomıka sııaqty salalarda uzaqmerzimdi qarjylandyrý kózi bola alady, — dedi B. Ámireev.
Sonymen qatar, qor shaǵyn jáne orta bıznesti qarjylandyrý arqyly kásipkerliktiń damýyna, jumys oryndarynyń qurylýyna jáne aımaqtaǵy ekonomıkalyq belsendiliktiń artýyna yqpal etedi. Ol «jasyl» jobalardy, tsıfrlyq transformatsııany jáne ınnovatsııalardy qoldaý arqyly ornyqty damýǵa járdemdese otyryp, aımaqtyń ınklıýzıvti ósim baǵytymen ilgerileýine múmkindik beredi.
— Birlesken ınvestıtsııalar men transshekaralyq jobalardy qarjylandyrý arqyly TIQ TMU-ǵa múshe memleketterdiń ekonomıkalyq ózara baılanysyn nyǵaıtady, jeke sheteldik ınvestorlar úshin senimdilik pen turaqtylyq kepili retinde áreket etip, syrttan kapıtaldyń tartylýyn yntalandyrady, — dep tolyqtyrdy qor basshysy.
Ótken sammıtte Túrki memleketteriniń ortalyq bankter keńesin qurý týraly kelisimge qol jetkizilgen bolatyn. Bul bastama Qazaqstan Prezıdentiniń usynysymen TMU-ǵa múshe elderdiń ortalyq bankteri arasyndaǵy yntymaqtastyqty nyǵaıtý, qarjylyq turaqtylyqty qamtamasyz etý, tólem júıelerin damytý jáne tsıfrlyq qarjy ınnovatsııalaryn engizý maqsatynda jasalǵan. Keńestiń alǵashqy otyrysy jaqyn arada Astanada ótetin Halyqaralyq forým aıasynda uıymdastyrylmaq.
— Otyrysta uıymǵa múshe memleketterdiń ekonomıkasynyń qazirgi jaǵdaıy, aqsha-nesıe saıasatynyń negizgi baǵyttary, qarjylyq turaqtylyqty qamtamasyz etý sharalary, tólem júıeleriniń damýy, ortalyq bankterdiń tsıfrlyq valıýtalaryn engizý keleshegi, fınteh (fintech) salasyndaǵy yntymaqtastyq jáne basqa da máseleler talqylanady. Osylaısha, Keńes qarjy salasyndaǵy saıasatty úılestirýge arnalǵan turaqty platformaǵa aınalady, bul óz kezeginde TMU elderiniń makroekonomıkalyq turaqtylyǵyn jáne ekonomıkalarynyń ózara baılanysyn kúsheıtedi, — dedi TMU Bas hatshysy K.Omýralıev.
Kólik jáne logıstıka
Sammıtte Qazaqstan Prezıdenti taǵy bir mańyzdy taqyrypty qozǵady. Atap aıtqanda munaı, gaz, ýran jáne taǵy da basqa taýarlardy jetkizý tizbegin ártaraptandyrý úshin Uıymnyń áleýetin paıdalaný qajet ekenine nazar aýdardy.
Budan bólek, Qasym-Jomart Toqaev sońǵy ýaqytta halyqaralyq sarapshylar Transkaspıı munaı jáne gaz qubyrlaryn salý bastamasyn talqylap júrgenin atap ótip, mundaı jobalar óte aýqymdy jáne transulttyq deńgeıdegi yqpaldastyqty talap etetinin jetkizdi.
Bul taqyrypqa qatysty TMU Bas hatshysy Kýbanychbek Omýralıev te jaqsy boljam aıtty: «Transkaspıı halyqaralyq kólik dálizi sııaqty ınfraqurylymdyq joba — Eýropa men Azııa arasyndaǵy jyldam ári tıimdi saýda joly. Odan ári ınvestıtsııa quıylsa, 2030 jylǵa qaraı onyń ótkizý qabileti jylyna 11 mıllıon tonnaǵa jetýi múmkin».
Bul rette Qasym-Jomart Toqaev Orta dálizdi Shyǵys pen Batystyń arasyndaǵy negizgi kópirge aınaldyrýdy strategııalyq mindet retinde atady. Prezıdent elimiz Qyrǵyzstanmen jáne Ózbekstanmen shekaradaǵy rásimderdi tsıfrlandyrý, júk tranzıtin jeńildetý úshin naqty sharalar qabyldap jatqanyn, sondaı-aq Qazaqstan-Qytaı shekarasynda úshinshi temir jol beketin ashýdy josparlap otyrǵanyn jetkizdi.
Osy oraıda Qasym-Jomart Toqaev baýyrlas elderdi iri ınfraqurylymdyq jobalardy birlesip júzege asyrýǵa, sonyń ishinde «Soltústik – Ońtústik» baǵyty boıynsha halyqaralyq kólik qatynasyn damytýǵa shaqyrdy. Atalǵan joba túrki elderiniń óńirlik tranzıt haby retindegi rólin edáýir nyǵaıtady.
Sóz arasynda Memleket basshysy Qazaqstannan Eýropa baǵytynda munaı jetkizýdi arttyrý jobasyn qoldaǵany úshin Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Álıevke alǵys aıtýdy umytpady.
Munaı-gaz salasynyń sarapshysy Askar Ismaılov bul bastama ýaqtyly kóterilip otyrǵanyn jáne strategııalyq mańyzy zor ekenin atap ótti, sebebi ol Qazaqstanǵa dástúrli «tar ótkelderdi» aınalyp ótip, eýropalyq naryqtarǵa tikeleı shyǵýǵa múmkindik beredi.
— Mundaı jobalar keń aýqymda halyqaralyq úılestirýdi, iri ınvestıtsııalardy jáne barlyq qatysýshylar tarapynan uzaq merzimdi mindettemelerdi talap etedi. Mysaly, Kaspıı teńiziniń mártebesine qatysty Aqtaý hattamasyn eske alsaq ta jetkilikti. Eń bastysy, Memleket basshysy bul taqyryptardy halyqaralyq alańdarda kóterip júr. Bul — ınvestorlar men seriktesterge Qazaqstan jańa ınfraqurylymdyq jobalarǵa daıyn jáne yntymaqtastyqqa ashyq degen belgi. Onyń ishine TMU-ǵa kirmeıtin, biraq Qazaqstandaǵy osyndaı jobalarǵa qatysýǵa nıetti elder de bar, — dep atap ótti sarapshy.
Onyń aıtýynsha, elimiz qazirgi tańda sanaýly tranzıttik baǵyttarǵa táýeldi jáne bul máseleni sheshý qajet.
— Qazirgi álemdegi geosaıası jaǵdaı men kórshi elderge jasalyp jatqan sanktsııalyq qysym jaǵdaıynda Kaspıı, Ázerbaıjan, Túrkııa arqyly Eýropaǵa balama baǵyttardy damytý — bul eń aldymen Qazaqstannyń energetıkalyq qaýipsizdigi úshin qajet, — dep atap ótti A. Ismaılov.
Geosaıasat jáne jaýapkershilik
Taıaý Shyǵystaǵy turaqsyzdyqqa baılanysty túrki memleketteri birlesken málimdemeler arqyly gýmanıtarlyq apattarǵa qatysty alańdaýshylyq bildirip, máseleni halyqaralyq quqyq turǵysynan retteýdi talap etip jatyr. Mundaı ustanym TMU-nyń ekologııadan bastap qaýipsizdikke deıingi jahandyq máselelerge aralasyp, belsendiligi artyp kele jatqanyn kórsetedi.
Shýshada ótken beıresmı sammıt osy baǵyttaǵy jumystyń negizin qalady. Ótken jyly ótken resmı sammıtte Karabah deklaratsııasy sııaqty birqatar mańyzdy qujattarǵa qol qoıyldy, bul yntymaqtastyqtyń jańa kezeńin bastap berdi.
Býdapeshtegi sammıt aıasynda QR Prezıdenti álemde jıilegen tabıǵat apattaryna qarsy turý úshin kúsh jumyldyrý máselesi asa ózekti ekenin aıtty. Ol Kaspıı teńizi deńgeıiniń aıtarlyqtaı tómendeýin mysalǵa keltirip, bul ekologııaǵa, ekonomıkaǵa jáne halyqtyń ómir súrý sapasyna keri áser etetinin atap ótti. Osyǵan baılanysty Memleket basshysy túrki elderin birlesken zertteýler júrgizýge jáne ortaq ekologııalyq sheshimder ázirleýge shaqyrdy. Sondaı-aq, TMU men Islam azyq-túlik qaýipsizdigi uıymynyń ózara árekettestigin jolǵa qoıý usynyldy.
Qasym-Jomart Toqaev jaqyn arada Qazaqstannyń TMU janyndaǵy Turaqty ókildigi ashylatynyn jáne 11–12 maýsymda Astanada Túrki memleketteri parlamenttik assambleıasynyń XIV plenarlyq otyrysy ótetinin habarlady.
Sammıt qorytyndysy boıynsha TMU-nyń Býdapesht deklaratsııasyna qol qoıyldy. Bas hatshynyń aıtýynsha, bul qujat — aımaqtyq ekonomıkalyq ıntegratsııany nyǵaıtýǵa arnalǵan naqty jol kartasy. Ol saýdany keńeıtýdi, kedendik rásimderdi úılestirýdi jáne Orta dáliz ben Transqacpıı baǵyttary boıyndaǵy zamanaýı ınfraqurylymdy damytýdy kózdeıdi.
Sondaı-aq, deklaratsııada tehnologııalyq yntymaqtastyqqa, sonyń ishinde tsıfrlandyrýǵa, transformatsııaǵa, strategııalyq shıkizat resýrstaryna, birlesken ǵylymı zertteýler men ınnovatsııalarǵa erekshe nazar aýdarylǵan. Jasyl energetıkalyq dálizder salasyndaǵy progrestiń mańyzdylyǵy atalyp, aımaqtyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý, halyqaralyq quqyqty qorǵaý jáne Aýǵanstandaǵy jaǵdaı sııaqty ózekti geosaıası máselelerge qatysty úılestirilgen árekettiń mańyzdylyǵy kórsetilgen.
Sonymen qatar, Sammıt aıasynda Memleket basshylary keńesiniń Aýǵanstan máselesi jónindegi málimdemesine jáne Ózbekstan Respýblıkasynyń Túrki mádenıeti men murasy qoryna qosylýy týraly sheshimge qol qoıyldy. Bıyl Aqtaý túrki áleminiń mádenı astanasy, al maýsym aıynan bastap Almaty TMU-nyń jastar astanasy bolyp jarııalandy.
— Aqyr sońynda, TMU-nyń maqsaty — kópvektorly yntymaqtastyq negizinde myqty ári birtutas Túrki álemin qurý. Biz bul jolda «Kúsh — birlikte» uranymen senimdi túrde alǵa basyp kelemiz, — dedi TMU Bas hatshysy K. Omýralıev.
TMU elderin ejelden ortaq mádenı jáne tarıhı mura biriktiredi. Qazirgi ýaqytta uıym quramynda 5 múshe memleket jáne 4 baqylaýshy el bar. Ótken jyldyń qazan aıynda Ankarada TMU-nyń 15 jyldyǵy atalyp ótti.
— Osy qysqa, biraq mańyzdy kezeńde bizdiń elder arasyndaǵy yntymaqtastyq syrtqy saıasat pen saýdadan bastap tsıfrlyq transformatsııa, jasandy ıntellekt jáne turaqty damý sııaqty 35 baǵytta damydy. Uıym óziniń ınstıtýtsıonaldyq bazasyn da nyǵaıtty: Túrki mádenıetiniń halyqaralyq uıymy, Túrkitildes elderdiń parlamenttik assambleıasy, Túrki akademııasy, Túrki mádenıeti men murasy qory, Túrki saýda-ónerkásip palatalary odaǵy jáne jańadan qurylǵan Túrki ınvestıtsııalyq qory jumys isteıdi, — dedi K. Omýralıev.
TMU-nyń halyqaralyq seriktestermen baılanysy da belsendi damyp keledi: BUU, IYU, EYU, ISESKO jáne basqa uıymdarmen memorandýmdar jasaldy.
— TMU-nyń basty qundylyǵy — bul tek saıası-ekonomıkalyq formattar ǵana emes, ortaq tarıh, til men dástúrge negizdelgen baýyrlastyq. Dál osy yntymaqtastyq pen ózara kómek rýhy túrki ıntegratsııasyn tereń ári turaqty etedi, bolashaqqa baǵyttaıdy, — dep atap ótti Bas hatshy.
Osy turǵydan alǵanda TMU-nyń beıresmı sammıtteri strategııalyq ustanymdardy naqtylaý alańy retinde barǵan saıyn mańyzy artyp keledi.
Ońtústik Kavkazdy zertteý ortalyǵynyń dırektory Farhad Mamedovtyń aıtýynsha, beıresmı sammıt formaty burynnan kelisilgen baǵyttar boıynsha ilgerileýdi baǵalaýǵa qyzmet etedi. Bul geosaıası turaqsyzdyq jaǵdaıynda óte mańyzdy, sebebi úılesimdilik pen jedel áreket ıntegratsııalyq tabystar men aımaq turaqtylyǵynyń kepili bolyp otyr.
— Beıresmı sammıt sheshim qabyldaýǵa arnalmaǵan, ol qabyldanǵan sheshimder boıynsha kelissózder ótkizýge, olardyń dınamıkasyn baqylaýǵa jáne iske asyrýǵa kedergi keltiretin máselelerdi talqylaýǵa baǵyttalǵan. Qazirgi álemdegi jáne kórshi aımaqtardaǵy jaǵdaıdy eskersek, mundaı kezdesýler memleketterdiń óz kózqarasyn bildirýi úshin mańyzdy, — dep atap ótti sarapshy.
Býdapesht sammıti TMU elderi basshylarynyń kezdesýleri saıası úılesim men ózara túsinistiktiń tıimdi quralyna aınalǵanyn kórsetti. Búginde Túrki álemi tek ishki ǵana emes, syrtqy oıynshylarmen de baǵyttas ekenin aıqyndap, álemmen bir «tilde» — ekonomıkalyq, tsıfrlyq jáne dıplomatııalyq tilde sóılesýge umtylyp jatyr.