Bir jylda aýyldardyń sany 149-ǵa azaıdy
PETROPAVL. KAZINFORM — Elimizde bir jylda 149 aýyl tarap ketti. Bul tizimde Soltústik Qazaqstan oblysy kósh bastap tur, ıaǵnı 45 eldi meken jabylǵan.
Jurnaǵy qalǵan aýyl
Esil aýdanyndaǵy Jańalyq aýyly toqyraý jyldary alǵashqylardyń biri bolyp jabylǵan eldi mekender sanatynan.
Keńshardyń bólimshesi bolǵan qazaq aýyly shamamen on jyl ishinde quryp ketti. Bir kezderi ómir qyz-qyz qaınap jatqan eldi meken kóshelerin búginde shóp basqan. Ár jerde qulaǵan úılerdiń orny tur.
Shóbi shúıgin, jeri shuraıly aýyl ornynda qazir ár jerden jınalǵan mal baǵylady. Jylqyshylar kezekpen kelip-ketedi.
Qasyndaǵy Ortalyq aýyly da Jańalyqtyń kebin kıdi. Mundaı eldi mekender óńirde ondap sanalady.
Aýyl nege joıylyp jatyr
Shal aqyn aýdany Birlik aýylynda qazir 70 shaqty úı bar, turǵyndardyń 60-70% — egde jastaǵylar. Kúre joldyń boıynda turǵyn eldi mekenniń kóshelerine asfalt tóselgen.
Mektep jumys istep tur. Jaqynda medıtsınalyq pýnkt paıdalanýǵa berilmek.
— Kóptegen qazaq aýyly joıylyp ketti. Elden ketken jigitter zırat basyna jınalyp, sonyń basynda as berip, tarqaıdy. Mine, sondaı halge jettik. Óıtkeni aýyldyń orny ǵana qalǵan. Birlik aýyly da soǵan jaqyndap qaldy. Sebep qandaı? Birinshiden táýelsizdik alǵannan keıin, sovhozdar joıylǵan soń halyq jumyssyz qaldy ǵoı. Sol ýaqytta árqaısy kúnkóris úshin ártarapqa ketti, qalaǵa, aýdan ortalyǵyna kóshti. Joıylyp ketpes úshin birdeńe isteý kerek qoı dep qazir jumysty qolǵa alyp jatyrmyn. Qazaq aýylyna betburys jasaý kerek, — deıdi jeke sharýashylyǵy bar Qudaıbergen Qalıev.
Zeınet demalysyna shyqsa da, qol qýsyryp qarap otyra almaıtyn adamdar bolady. Qudaıbergen aǵa — solardyń qatarynan.
Uzaq jyldar boıy jınaǵan tájirıbesi men eńbekten týǵan ómirlik ustanymdary ony árdaıym qozǵalysta, qoǵammen baılanysta ustap keledi.
Týǵan aýylyn quryp ketýden saqtaý úshin búginde birqatar sharany qolǵa alǵan.
— Birinshiden, halyqty ustap otyrǵan mektep, qazir Birlikte shaǵyn bolsa da mektebimiz bar, bıyl jóndeý júrgizildi. Bıyl ózimizdiń sharýashylyq esebinen medıtsınalyq pýnktti salyp jatyrmyz. Jaqynda beriledi, al ishindegi kerek-jaraqtaryn densaýlyq basqarmasy jetkizip, ornatyp beredi. Endi sol mektepti toltyrý kerek. Al endi balalar munda shamaly. Sondyqtan kópbalaly otbasylardy shetten ákelý kerek. Jergilikti halyqtyń aýylǵa barǵysy kelmeıdi. Eńbek kúshi artyq ońtústik óńirlerden halyqty jumys kúshi tapshy soltústik óńirlerge qonystandyrý baǵdarlamasy bar, biraq nátıjesi shamaly, kóńil tolmaıdy. Onyń sebebi — kóship kelgender munda turaqtamaıdy. Keledi, aqshasyn alady, sosyn birer jyldan keıin kóship ketedi. Kópke topyraq shashýǵa bolmaıdy, bári birdeı emes, árıne. Eń birinshi úı qajet, eski-qusqy, kózboıaýshylyqpen salynǵan emes, jaqsy baspana bolýy kerek. Іshinde sýy, jýynatyn jeri bar, jaǵdaı jasalǵan bolýy shart. Sondaı-aq, bir-birden emes, 6-7 otbasyny — týǵan-týysty shoǵyrlandyryp kóshirý kerek, — deıdi óńirdiń qurmetti aqsaqaly.
Bıyl aýdandyq bıýdjet esebinen aýylda úsh úı qurylysy bastalǵan. Bireýine jeti balasy bar otbasy kóship kelmekshi.
— Buryn «50 de 50» degen jaqsy baǵdarlama boldy, úı qurylysyna qajet qarajattyń jartysyn memleket beredi, qalǵanyn jergilikti sharýashylyq bóledi. Sol kezde erteńin oılaǵan sharýashylyqtar paıdalanyp, aýylǵa úılerdi salyp tastady. Qazir ol baǵdarlama toqtap qaldy. Onymen biz de jylda eki-úsh úıdi salyp tastap otyrar edik. Taǵy bir másele — jer. Aýylda baý-baqsha ustaýǵa jer jetkilikti. Men oblys ákiminiń birinshi orynbasary qyzmetinde júrgende jer máselesimen bastan-aıaq aınalysqandardyń birimin. Toqsanynshy jyldary keńsharlar quryp, jerler jekege ótip jatqan kezde, biz kóship kelýshilerge arnaıy jer qoryn qurdyq aýdandyq ákimdikter janynan. Ol «zapastaǵy jer» dep ataldy. Qazir qujattardy kóterip, sol jerlerdi ákimdikter qaıtarsa, kóship kelýshilerge berýge bolady. Aýyldan shyqqan aqshaly jigitter, elin súıgen patrıottar kóp qoı, solarǵa aıtarym, keshiktirmeı aýylǵa bet burý kerek. Kóshelerde asfalt tóselip, úılerge sý kirgizilip jatyr, elektr qýaty bar. Úkimet jasap jatyr, biz de shet qalmaı, aýyldardy damytýǵa úles qosýymyz kerek, — deıdi Qudaıbergen Qalıev.
Aýyl — eńbek resýrsy
M. H. Dýlatı atyndaǵy Taraz ýnıversıtetiniń professory, «Óńirtaný» ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń dırektory Seıdahan Baqtorazovtyń pikirinshe, qazirgi ýaqytta aýyldyń áleýeti durys qoldanylmaı keledi.
— Elimizdegi aýyldardyń, sonyń ishinde qazaq aýyldarynyń máselesi kún tártibinen eshqashan túspeıtindigi belgili. Qazaqstanda 2024 jyldyń sońynda aýyl turǵyndarynyń sany 7,5 mln adamdy — 37,6% qurady, sonyń ishinde 5,3 mıllıony, ıaǵnı 71% qazaqtar eken. Al endi osynshama úlken eńbek resýrsyna biz durys baǵyt bere aldyq pa? Menińshe joq. Mysal keltirer bolsaq, Memleket basshysy 2021 jyly-aq Almaty men Jambyl oblystarynyń basshylaryna qant qyzylshasyn óndirý arqyly Qazaqstandy óz qantymyzben qamtamasyz etý kerektigi turǵysynda tapsyrma bergen bolatyn. Tıisinshe, jyl saıyn mıllıardtaǵan teńge sýbsıdııa da bólindi. Biraq, másele sheshilmedi. Bárimiz ótken kúzde taý bolyp úıilgen qyzylshanyń jańbyr men qardyń astynda qalyp rásýá bolǵanyn kórdik. Al retin taýyp qyzylshasyn ótkizgenderdiń birazy áli kúnge deıin aqshasyn ala almaı otyr. Osyndaıda oıǵa túsedi, Brazılııada HH ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda kakao jáne qant quraǵyn óndirýshiler óz ónimderin satý máselesine esh bas qatyryp, áýre bolmaǵan. Ol isti alyp-satýmen aınalysatyn agentter atqarǵan. Nátıjesinde, ónim óndirýshiler óz eńbeginiń jemisin molynan kórip, baqýattylyqqa jete alǵan, — deıdi Seıdahan Baqtorazov.
Al, bıyl aýyldyqtardyń basym kópshiligi qant qyzylshasyn ekpedi.
Resmı derek ne deıdi?
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimetinshe, osy jyldyń 1 shildesindegi jaǵdaı boıynsha Qazaqstanda 6124 aýyl bar.
Ótken jyldyń uqsas merzimimen salystyrǵanda aýyldar sany 149-ǵa kemigen. Byltyr SQO-da 635 aýyl bolsa, bıyl 1 shildede 590-y qalǵan.
Aqmola oblysynda eki aýylǵa qysqaryp, 320 qalǵan, Batys Qazaqstan oblysynda bir jylda 8 aýyl tarap, búginde 405-i tirkelgen.
Jambyl oblysynda 367 aýyldyń 14-i, Túrkistan oblysynda 800 aýyldyń altaýy jabylyp qalǵan. Qyzylorda oblysynda da másele bar, 230 aýyldyń jeteýi bir jyl ishinde kartadan joıyldy.
Buǵan deıin Soltústik Qazaqstan oblysyndaǵy bir kezderi túrme ornalasqan Gornoe eldi mekeniniń qazirgi jaǵdaıy jaıynda jazǵan edik.