Bir elder nege baı, basqalary nege kedeı: Djeıms Robınson eksklıýzıvti suhbat berdi
ASTANA. KAZINFORM – Nobel syılyǵynyń 2024 jylǵy laýreaty, saıasattanýshy, ekonomıst Djeıms Robınson Kazinform-ǵa bergen eksklıýzıvti suhbatynda Qazaqstannyń irgesinde bolyp jatqan ózgeristerge toqtaldy. Aıta ketý kerek, ǵalym Nobel syılyǵyn Daron Adjemoǵly jáne Saımon Djonson atty áriptesterimen 12 jyl birlesip jazǵan «Bir elder nege baı, basqalary nege kedeı?» atty eńbegi úshin ıelengen. Suhbat barysynda ekonomıst atalǵan eńbektiń 12 jyldan keıin qaıta kópshilik nazaryna iligip, Nobel syılyǵyn ıemdenýin álemdegi teńsizdik problemasynyń ýshyǵa túsýimen baılanystyrdy.
- Ortalyq Azııa men Qazaqstan sizdiń keleshektegi zertteý nysanyńyzǵa aınalýy múmkin be?
- Iá, bul qyzyq bolar edi. Byltyr men Qyrǵyzstan men Ózbekstanǵa baryp, kitabymnyń aýdarmasyn tanystyryp qaıttym. Ózbekstanda jaqsy ekonomıst dosym bar. Sondyqtan siz aıtqan máseleni oılastyryp júrmin. Biraq meniń zertteýim ózim aınalysatyn máselelerge baılanysty. Ol máseleler meni kez kelgen elge jetelep aparýy múmkin. Mysaly, buǵan deıin latyn Amerıkasynda, Afrıkada kóp jumys istedim. Qazir Afrıka týraly eńbek jazyp júrmin. Sondyqtan Ortalyq Azııany zertteý máselesin qarastyrýǵa bolady. Biraq ol úshin durys suraqtar qurastyra alýym kerek. Meniń tásilim sondaı.
- Sizdiń Nobel syılyǵyn alǵan eńbegińizde Aýǵanstannyń ortalyqtandyrylǵan bılik joq kezindegi kezeńi kórinis tapqan. Tálipterdiń qaıta oralýymen ortalyqtandyrylǵan bılik ornady dep esepteısiz be? Bul Aýǵanstan ekonomıkasynyń damýyna qalaı áser etýi múmkin?
- Bul másele maǵan qyzyq. Óıtkeni, Talıbannyń qolyndaǵy bılikte AQSh qoldaýyna súıengen bılikterdiń eshbirinde bolmaǵan yqpal bar. Buǵan deıingi Aýǵanstan prezıdentteri elge aıtarlyqtaı deńgeıde bılik júrgize almaǵanyn kórgenmin. Al Talıbannyń qolyndaǵy yqpal áldeqaıda tereń jáne baqylaý ornatýdyń áleýmettik tetikteri barshylyq.
Aýǵanstandyqtardyń basym bóligi Talıbandy zańdy bılik dep moıyndaı ma? Bul - aıtarlyqtaı kúrdeli másele. Batys kózqarasynda bul tolyqtaı legıtımsiz bılik bolyp eseptelýi múmkin. Biraq men ústirt ańǵarǵan paıymdardyń ózi bul ustanymdy tolyq rastamaıdy. Talıban negizinen pýshtýndardyń múddesimen sanasady. Al Aýǵanstan – san túrli mádenıetten quralǵan el. Soltústiginde ózbekter kóbirek degen sııaqty. Budan «Talıban búkil aýǵan halqynyń úkimeti me?» degen suraq týyndaıdy. Biraq Islamǵa berilgen basymdyq kópshilikti yryqtandyryp otyr.
Men AQSh Aýǵanstanda tıimdi ári legıtımdi bılik ornata alǵan joq dep esepteımin. Aýǵan halqy óz tarıhyn jańa paraqtan bastap kete alǵan joq. Basqasha aıtsaq, burynǵy qundylyqtaryna qaıta oralyp jatyr. Qazir Talıbannyń halyqaralyq deńgeıde shettetilip qalmaýyna, basqa eldermen ózara yqpaldastyqtar ornatýyna jumys isteý mańyzdy.
Men Qytaı úkimetiniń Aýǵanstandaǵy úkimetke qaraǵanda legıtımdi sanalýyna eshqandaı sebep kórip turǵan joqpyn. Sóz joq, tálipterdiń áıelderge baılanysty ustanymy sııaqty máselelerde biz kelispeıtin tustar kóp. Biraq osyny alǵa tartyp, Talıbandy qaralaı berý de orynsyz. Óıtkeni, álemde Batystyń ózge de qundylyqtaryna qaıshy túrli ustanymdy qoldap otyrǵan elder barshylyq.
- Qytaı ekonomıkasynyń damý qarqyny áli de bolsa damyǵan elderdiń kórsetkishinen joǵary tur dep aıta alamyz ba?
- Qytaıdyń damý qarqyny sózsiz báseńdeı beredi dep esepteımin. Jyl saıyn 10 paıyzdyq ósimdi máńgi saqtap turý múmkin emes. Ekonomıkalyq ósim ózdiginen, tabıǵı jolmen baıaýlaıdy. Óıtkeni, ósimniń bastapqy kezeńinde sheshýge tıis máseleler tym qarapaıym bolady. Ekonomıka damyp, kúrdelengen saıyn sheshýge tıis máseleler odan beter kúrdelenedi, ınnovatsııalardy qajet etedi. Munyń bári ekonomıkanyń damýyn baıaýlatady.
Sonyń ózinde Qytaı ekonomıkalyq turǵyda ózge damýshy elderdiń bárinen qarqyndy damyp kele jatqan ekonomıkanyń biri bolyp qalyp otyr. Qytaıdyń yqpaly túrli baǵytta keńeıip keledi.
New York Times-tan qyzyq bir maqala oqydym. Italııanyń kofehanalaryn qytaılyqtar satyp alyp, basqaryp otyrǵan kórinedi. Qytaıdyń yqpaly san qyrly salada artyp kele jatyr dep otyrǵanym osy.
Alaıda, biz «Bir elder nege baı, basqalary nege kedeı?» atty kitabymyzda aıtqanymyzdaı bul ósim úzdiksiz jalǵasa almaıdy. Tarıhta saıası totalıtarlyq júıege baǵynatyn eldiń ınklıýzıvti ári ınnovatsııalyq turǵyda damyǵanyna mysal joq. Kommýnıstik júıeniń túpkilikti ustanymy halyqty qatań baqylaý arqyly bılikti ustap turýǵa negizdelgen. Bul ustanym túptiń túbinde ornyqty ekonomıkalyq ósimge qaıshy kelýi múmkin. Qytaımen baılanysty boljamdarym osyndaı.
Suhbattyń tolyq mátinin myna jerden oqýǵa bolady.
