Bir balanyń taǵdyrynan myń buralqy ıttiń ómiri artyq bolǵany ma – Májilis depýtaty

ASTANA. KAZINFORM – Búginde Májilis qabyrǵasynda «Janýarlarǵa jaýapkershilikpen qaraý týraly» Zańǵa túzetýler men ózgertýler engizý máselesi qyzý talqylanyp jatyr. Parlament depýtattary bastamashylyq jasaǵan túzetýlerdi qoldaıtyndar da, qarsylyq bildirýshiler de bar. Osyǵan oraı, zań jobasy avtorlarynyń biri Samat Musabaevty sózge tartqan edik.

- Samat Bazarbaıuly, «Janýarlarǵa jaýapkershilikpen qaraý týraly» Zańnyń qabyldanǵanyna endi úsh jyl tolady. Osyndaı qysqa ǵana ýaqyttyń ishinde bul zańǵa tolyqtyrýlar men ózgertýler engizý qajettiligi qandaı sebepterden týyndap otyr?

- 2023 jyly áriptesim Edil Jańbyrshın ekeýimiz týǵan aýylymyz – Mańǵystaý óńirine halyqpen kezdesýge, qaıtadan Májilis depýtaty bolyp saılaný úshin úgit-nasıhat júrgizýge bardyq. Kezdesý barysynda ártúrli másele kóterilgenimen sonyń ishinde kóp kóterilgeni – qoldanystaǵy zańdaǵy qańǵybas, buralqy ıtterdi atýǵa tyıym salýǵa qatysty norma. Turǵyndar: «Bul zań jobasy ne úshin qabyldandy? Biz ne isteımiz? Aýylda ıt kúnnen-kúnge kóbeıip bara jatyr. Osylaı kóbeıe berse, aýyldaǵy qoıdyń sanynan ıttiń sany kóbeıip ketýi múmkin», - dep alańdaýshylyq tanytty. Kezdesýden dalaǵa shyqqan kezimizde, kóz aldymyzda 5-6 jasar qyz balany ıt kelip talady. Aýyl adamdary tura júgirip, qyzdy arashalap aldy. Búldirshin qatty qorqyp, dir-dir etip turdy. Qatty aıadyq. Sol ýaqytta Edil Terekbaıuly: «Eger ekeýmiz depýtat bolyp qaıta saılansaq, eń birinshi osy máseleni kótereıik», - dedi. Ekeýmiz de qaıtadan depýtat bolyp saılandyq. Soǵan oraı eń birinshi bolyp osy máseleni kóterip otyrmyz. Áriptesimiz Nartaı Aralbaıuly da buralqy ıtterge qatysty depýtattyq saýal joldaǵan bolatyn. Sondyqtan úsheýmiz «Janýarlarǵa jaýapkershilikpen qaraý týraly» Zańǵa túzetýler men ózgertýler ázirledik. Bul – azamattyq ustanymyz jáne halyqqa bergen ýádemiz.

Qazirgi ýaqytta bizdiń túzetýlerimiz ben ózgertýlerimizge qarsylyq tanytyp otyrǵan zooqorǵaýshylar bar. «Nelikten olar buǵan qarsy shyǵyp otyr?» dep tań qalamyn. Búginde Mańǵystaý oblysynda ıtbalyqtar qyrylyp jatyr. 2 myńǵa jetip qaldy. Sol zooqorǵaýshylardyń birde-bireýi oǵan nazar da aýdarǵan joq. Úndemeıdi. Nege baryp kórmeıdi? Sebebin nege zerttemeıdi? Al ıtke kelgende aıǵaı-shýdy ýshyqtyryp shyǵa keledi. Kıik qyryldy Mańǵystaýda, Arqada jylqy qyryldy. Eshqaısy úndegen joq. Al ıtke kelgende daýryǵa ketedi. Menińshe, munyń artynda bir «kúsh» tur. Eger biz usynyp otyrǵan túzetýler zańǵa enetin bolsa, onda 1-2 jylda ne 5 jylda jaǵdaı tártipke keledi. Eýropadaǵy damyǵan elderdegideı kóshede qańǵybas ıtter júrmeıtin jaǵdaıǵa jetemiz.

- Zańǵa engizý úshin usynylyp otyrǵan naqty tolyqtyrýlarǵa toqtalsańyz...

- Búginde zooqorǵaýshylar «Aýlaý-sterılızatsııalaý-vaktsınatsııa-qaıtarý» baǵdarlamasyn usynyp otyr. Odan ne paıda? Eshqandaı paıdasy joq. Buralqy ıtterdiń san kóbeıe beredi. Máselen, atalǵan baǵdarlama aıasynda bir buralqy ıtke veterınarlyq is-sharalarǵa shamamen 40 myń teńge ketedi. Buǵan arnaıy orynda kútip ustaýǵa bir kúnge jumsalatyn 5 myń teńgeni qosyńyz. Janýarlardy vaktsınaııalaý jáne sterlızatsııalaý erejesine sáıkes, ıt sterızatsııalanǵannan keıin 10 kún ustalýy qajet. Demek, 50 myń teńge, jalpy 90 myń teńge jumsalady. Jergilikti atqarýshy organdar usynǵan málimetke sáıkes, osy jyldyń 9 aıynda 192 myńnan astam buralqy ıt aýlanypty. Birneshe ondaǵan mıllıon bıýdjet qarajaty jumsalyp jatyr. Joǵaryda atalǵan baǵdarlamany tolyqqandy júzege asyrý úshin ıtterge arnalǵan úı-jaılardyń qurylysyn qospaǵannyń ózinde jyl saıyn 17,3 mlrd teńge qarjy qajet. Al ótken jyly oǵan 3,5 mlrd, bıyl 2,8 mlrd teńge bólindi. Bul bıýdjet qarajatynyń jetispeıtindigin kórsetedi.

Biz usynyp otyrǵan túzetý – aýlaý jáne evtanazııa. Birinshiden, buralqy ıt aýlanǵannan keıin arnaıy orynda 15 kún ustaımyz. Ittiń chıpi bolmasa, ıesi bolmasa, onda ol evtanazııa arqyly óltiriledi. Ekinshiden, ıttiń chıpi, ıesi bolsa jáne oǵan qajeti bolmasa, onda 60 kún ustalady. Osy ýaqytta ıtti basqa bireý kelip alatyn bolsa, onda sterılızatsııa jasalady, vaktsına salynady, qany tekseriledi. Biraq, oǵan ketetin shyǵyndy ıtti asyrap alýshy tóleıdi. Al, 60 kúnde ıesi tabylmasa, eshkim alýǵa nıet tanytpasa, onda óltiriledi.

Bizge myń ıttiń ómirinen bir adamnyń, bir balanyń taǵdyry artyq bolýy tıis. Máselen, Frantsııada 8 kúnniń ishinde evtanazııa jasalady. Órkenıetti damyǵan el Germanııada ıtti atyp tastaıdy. Ótken jyly Qyrǵyzstan 20 myńnan astam buralqy ıtti atyp, kózin qurtty. Bizdegideı zań Túrkııa men Úndistanda bar. Túrkııa búginde buralqy ıtter máselesin sheshe almaı otyr. Biz de osy baǵytta kete bersek, jaǵdaı ýshyǵa beredi. Máselen, jergilikti atqarýshy organdardyń málimetine sáıkes, osy jyldyń 10 aıynda ıtterdiń adamǵa shabýynyń 25 myńǵa jýyq deregi tirkelgen eken. Olardyń 65-70 paıyzy – buralqy ıtter. Demek, ortasha eseppen bir kúnde 83-84 adamdy ıt qabady. Jalpy, ıt qapqan adam 40 kún aýrýhanaǵa jatyp, ýkol alady. 40 kún boı ýkol alý adamnyń densaýlyǵyna zııan. Óıtkeni, qutyrýǵa qarsy, qan suıyltatyn túrli ýkol salynady. Onyń áseri birden bolmaǵanymen, bolashaqta syr beredi.

Qazirgi ýaqytta kóshede ıt qydyrtyp júrgen adamdardy jıi kóremiz. Olar da qaýipsizdik erejelerin múldem saqtamaıdy. It tumyldyryqpen júrýi tıis. Itterdi qydyrtatyn arnaıy oryndar bolý qajet. Jalpy, osy ıtti tártipke keltire almasaq ne bolǵany...

- Itin qaraýsyz jibergen, qaramaıtyn adamdarǵa qandaı jaýapkershilik kózdelgen?

- Búginde qoldanystaǵy zańdarymyzdy ıtterin qaraýsyz jibergen adamdarǵa eshqandaı ákimshilik shara kózdelmegen. Sondyqtan muny zań jobasy aıasynda qarastyryp jatyrmyz. Ákimshilik aıyppuldardy da kóbeıtý qajet shyǵar. Máselen, búginde ıtiń bireýdi qaýyp alsa, 13 myń teńge tóleısiń. Qoldanystaǵy zańda buralqy ıtterdi aýlaýǵa da, atýǵa da, evtanazııa jasaýǵa da tyıym salynǵan.

- Osy aıtqan túzetýlerdi áriptesterińiz jalpy qoldap otyr ma?

- Usynystar, túzetýler berip jatqan áriptesterimiz de bar. Jalpy, bul máselege kelgende depýtattardyń ózi ekige bólinip otyr. Biri: «Buralqy ıtterge bıýdjetten aqsha bólip, asyrap, qyzmetkerler ustap, dári-dármek berip ne qylamyz? Úsh kún ustap, odan keıin evtanazııa jasaıyq», - deıdi. Endi bireýleri buǵan qarsy. Tipti, ıt adamdy qapqan kezde ony ustap, veterınarlyq tekserýden ótkizýdi, sodan keıin ǵana dárigerdiń anyqtamasymen óltirýdi usynady. Aıtalyq, aýdan ortalyǵynan 50 shaqyrym jerde bir adamdy ıt qapty. Sonda veterınardy qaıdan tabamyz? Jaraıdy, Soltústik Qazaqstan óńirinde ár aýdanda, aýylda bar shyǵar. Al Mańǵystaý oblysynda veterınar dáriger sanaýly ǵana. 200 shaqyrym jerden mamandy alyp kelýi kerek pe?! Mine, osyndaı da usynystar berip jatqan depýtattar bar.

- Ekoqorǵaýshylar chaý-chaý, doberman, rotveıler, pıtbýl syndy asa qaýipti ıt tuqymdarynyń ıelerin oqytý týraly normany usynyp otyr eken. Buǵan kózqarasyńyz qandaı?

- Men ony qoldamaımyn. Ol taǵy da bıýdjet qarajatyn shyǵyndaýǵa alyp keledi. Mundaı ıtterdiń ıeleri bilimin jetildirgisi kelse oqysyn, ınternette tolyp tur. Eger aqshasyn tólep solar arqyly bilimin jetildirse, esh qarsylyǵym joq. Al memleketten arnaıy aqsha bólip, olardy májbúrlep oqytýǵa qarsymyn. Negizi oqyǵandary durys. Sondyqtan bıznes bul salaǵa kelip, arnaıy oqytý ortalyqtaryn ashyp, nıet bildirgen adamdar solarǵa aqshasyn tólep, bilimin jetildirýge bolady.

- Sizderge qarsy shyǵyp otyrǵan ekoqorǵaýshylardyń túpki oıy ne?

- Eger biz usynyp otyrǵan túzetýler qabyldansa, onda aldaǵy ýaqyttarda buralqy ıtter joǵalyp, pıtomnıkter, ıt ustaıtyn arnaıy oryndardyń bári jabylady. Al olarǵa qazir jyl saıyn mlrd-taǵan qarjy bólinip keledi. Bálkim, qarsy shyǵyp otyrǵan sondaı oryndardyń ıeleri ne solardyń sybaılas adamdary shyǵar. Olardyń ıtterge jany ashyp, ólip bara jatyr deısiz be...