Bozoqtan tabylǵan jaýynger Іnjý týraly ne bilemiz – arnaıy suhbat
– Aınagúl Sábıtqyzy, suhbatqa ýaqyt bólgenińiz úshin rahmet. Aýqymdy Bozoq qalashyǵynyń Qazaqstan tarıhyndaǵy orny óte mańyzdy, ol týraly kóp aıtylyp-jazyldy. Ataqty arheolog Kemel Aqyshevtyń Bozoqqa jasaǵan ekspedıtsııasyna sizdiń de qatysqanyńyzdy bilemiz. Bul Tselınograd pen Aqmolanyń tarıhı tereńde ekenin dáleldedi ǵoı?
– Bozoq – tarıh ǵylymdarynyń metri Kemel Aqyshevtiń sońǵy ashqan jańalyǵy, sol kezdiń ózinde ǵalym 80 jasqa taıaǵan edi. 1990-jyldardyń aıaǵynda el astanasyn ońtústikten soltústikke kóshirerde «Tselınograd orystardyń qalasy, tyń ıgerýde salyndy, onyń tarıhy joq» degen pikirler boldy. Elbasy zııaly qaýymǵa usynys jasap, qala tarıhyn zertteýdi tapsyrdy. 1950-shi jyldary Lenıngradta jas aspırant Kemel Aqyshev arhıvten HH ǵasyrdyń basynda Saryarqaǵa ekspedıtsııa jasaǵan taý-ken ınjeneri Ivan Shangınniń jazbalaryn tapqan edi. I. Shangın Qaraótkel mańynda qala qırandylaryn kórgenin aıtqan. Osylaısha 1998 jyly Bozoq eskertkishi kezdeısoq ashyldy. 1999 jyly Esil statsıonarlyq arheologııalyq ekspedıtsııasy quryldy, memleket bul ekspedıtsııany qoldady, qarajat bóldi, EUÝ ýnıversıtetinde arheologııalyq rekonstrýktsııa zerthanasy ashyldy. Bul zertteýler áli de jalǵasyp keledi.
Bastapqyda Kemel Aqyshev bul oryndy H-HІІ ǵasyrdaǵy Qypshaq qaǵanynyń áskerı rezıdentsııasy dep belgiledi. Odan keıin de júrgizilgen zertteýlerde jańa derekter anyqtaldy, nátıjesinde Bozoqtaǵy 4 tarıhı kezeń tirkeldi: Orta ǵasyr dáýiri, VII-X ǵasyrdaǵy Túrki qaǵanaty, sodan keıin H-HІІ ǵasyrdaǵy Qypshaq handyǵy kezeńi jáne Uly Jibek joly boıyndaǵy qala kezeńi. Eń aldymen Bozoqqa shamamen VII-IX ǵasyrda túrkiler kelip qonystanǵan. Olardyń ne úshin kóship ketkenin túsindiretin jazba derekter saqtalmaǵan. Biraz ýaqyt bos turǵan soń, bul mekenge qypshaqtar kóship kelgen. Olar 10-12 ǵasyrda dýaldaryn qaıta turǵyzǵan, qorǵanysty kúsheıtken, munyń bári mádenı qabattardan kórinedi. Qypshaqtardan keıin Altyn orda kezeńi bastalady, Joshy ulysy kezinde bul jerde adamdar turmaǵan, dinı minájat etetin orynǵa aınalǵan. Bozoqqa tanymal tulǵalardy jerlegen jáne ýaqyt óte kele aınalasynda basqa da mazarlar paıda bolǵan. Osylaısha, Bozoq XIІI-XIV ǵasyrlarda sol zamannyń elıtasy jerlengen nekropolǵa aınalǵan. Túrki qorymdary men musylman qorymdaryn jerleý rásimderine qaraı ajyratýǵa bolady. Mysaly, musylman qorymdary batysqa qaraı qoıylady, túrki kezeńinde sáıgúligi men qarý-jaraǵyn birge kómgen, XIV ǵasyrda jerlengen bala moınynan kúmis moneta tabyldy. Qazaq handyǵy kezinde de qalashyq dinı rásimder júrgiziletin oryn bolyp qala berdi. Al XVIII-XIX ǵasyrlar áli zerttelmedi, jaqyn arada qazba jumystary bastalady. Qysqasha aıtqanda, osylaı.
– Týrıster úshin jaǵymdy jańalyq – Bozoq qalashyǵy ornyndaǵy ulttyq tabıǵı-tarıhı parktiń ashylýy bolar edi. Bul baǵyttaǵy jumystar qalaı júrip jatyr? Jańa keshende qandaı qyzyqtar bolady?
– 2003 jyly Kemel Aqyshev Elbasyǵa zertteýdiń qorytyndysy men nátıjelerin baıandady, sol kezdesýde Nursultan Nazarbaev Bozoq arheologııalyq eskertkishi ornynda ulttyq tabıǵı-tarıhı park ashýdy usyndy. Árıne, 20 jyldan astam ýaqyt boıy Bozoqta qazba jumystary jalǵasyp keledi. Bul aralyqta 4 monografııa, ondaǵan maqalalar jazyldy.
Jańadan ashylatyn ulttyq park tutas Qazaq handyǵynyń astanasy obrazynda salynbaq. Onyń avtory – belgili sáýletshi Almas Ordabaev. Qazaq handyǵy kezeńinde 4 astana bolǵanyn bilemiz. Munda da tsıtadel, shahrıstan jáne rabattan quralǵan, aýmaǵy 10 myń sharshy metrden asatyn ortaǵasyrlyq qala bolady. Tsıtadelde qala bıligi tursa, shahrıstanda – turǵyndar meken eken. Al rabat – qalaǵa tamaq pen buıymdar jetkizetin sheberler bóligi. Munda qysh jasaý, teńge soǵý oryndary men bazarlyq dúńgirshekteri bolady. Vızıt ortalyq janynda jazǵy rezıdentsııa – han jaılaýy kesheni ornalasady. Munda 7 kıiz úı formasynda ǵımarat salynady. Onda jylytý júıeleri ornatylyp, qysy-jazy qonaq úı retinde paıdalanýǵa bolady.
Keshende barsha dala órkenıetiniń damý tarıhy kórsetiledi. Qazaqstannyń túrli óńirlerinen tabylǵan tarıhı nysandar da salynady. Mysaly, Syrdarııa saqtarynan qalǵan Bábish molda qalashyǵy, Qyzylordadaǵy Saraman-Qosa munarasy, Qaraqalpaqstan aýmaǵynan tabylǵan Kóshik ǵımaraty, Batys Qazaqstannan tabylǵan Túbejik, Shyǵys Qazaqstannan tabylǵan aıryqsha keshen, Batys túrik qaǵanaty bıleýshileriniń mekeni – Eleke sazy, eń alǵash jylqyny qolǵa úıretken Botaı mádenıeti bar. Barlyq nysandar maket túrinde emes, shynaıy materıaldardan turǵyzylady. Jáne onda qonaqúı retinde jalǵa alyp, sol kezeńniń adamdary qalaı ómir súrgenin kórýge bolady. Qonaqtarǵa túrli festıvalder men merekelik sharalar da umyt qalmaıdy. Tomırıs patshaıym qoıylymy, qymyzmuryndyq, asaý atty úıretý, shabandozdar óner kórsetedi. Balalarǵa áskerı oıyndar men at óneri, sadaq atý úıretiledi.
Osylaısha Buzyqty kóliniń shyǵys bóligine tarıhı nysandar, al batys bóligine – kommertsııalyq nysandar salynady. Ákimshilik ǵımaraty, arheologııalyq ǵylymı-zertteý ortalyǵy jáne jaratylystaný-ǵylymı taldaýlar zerthanasy da ashylady jáne zamanaýı qurylǵylarmen jabdyqtalady. Sebebi elimizde jalǵyz antropologııalyq zerthana Nazarbaev ýnıversıtetinde ornalasqan. Odan basqa esh jerde zertetý júrgizý múmkindigi joq. Qazir eskertkish aýmaǵy tolyq tekserýden ótti. Ulttyq park jobasy Úkimette maquldandy, Mádenıet mınıstrligi de qoldaý kórsetip otyr. Qazir jobalyq-smetalyq qujattamany kútip otyrmyz jáne ǵımarattar birneshe kezekke bólinip, birinen keıin biri turǵyzylady. Árıne, eń aldymen Bozoq qalashyǵy rekonstrýktsııalanyp, vızıt ortalyǵy ashylady.
– Bozoqtan tabylǵan jaýynger áıeldiń múrdesine Іnjý esimi qaıdan berildi? Onyń jaýynger ekenin qalaı anyqtadyńyzdar?
– Іnjý – shamamen 13-14 ǵasyrǵa tıesili mońǵol áıeli. Ol Bozoq qalashyǵyndaǵy qorymnan kezdeısoq tabylǵan. Ádette mońǵol qabirlerinde jer ústindegi belgiler bolmaıdy. Bul jádiger ustazymyz Kemal Aqyshevtyń kózi tirisinde tabylǵan basty jańalyqtardyń biri. 2002 jyly Esil arheologııalyq ekspedıtsııasy Bozoq qalashyǵynda qazba jumystaryn júrgizdi jáne qaraǵandylyq stýdent Tımýr Ábilov osy qabirdi tapty. Samaıyndaǵy injý monshaqtardyń ornyn baıqaǵan Tımýr oǵan Іnjý degen at berdi. Ótken jyly pandemııa kezinde bárimiz shyǵarmashylyqpen aınalysyp, «Bozoq meniń júregimde» atty fılm jasadyq jáne Esil ekspedıtsııasy quramynda qazba jumystaryna qatysqan arheologtardyń estelikterin jınadyq.
Іnjý aǵash tabytta jerlengen jáne tabyt beti jibek matamen jabylǵan. Ony matanyń qaldyqtarynan, jıekterinen baıqaýǵa bolady. Reseıde Gerasımov atyndaǵy antropologııalyq ınstıtýt jádigerge rekonstrýktsııa jasady jáne onyń 45-50 jastaǵy áıel bolǵanyn anyqtady. Barlyq mońǵol qabirleri sekildi bul áıeldiń de basy soltústikke qaratylǵan. Jibekten tigilgen kóılek, moınynda kúmis jáne pastaly monshaqtar, qulaǵynda kúmis syrǵa bolǵan. Eki kúmis bileziktegi arystan basty beıneler – áshekeıdi Edil boıyndaǵy sheberler jasaǵanyn bildiredi. Samaıynda 200-den astam inshý monshaqtar bolǵan, árıne olardyń izi ǵana bizge jetti. Sonymen birge, kúmis tostaǵan, qanjar, naıza jáne eń qyzyǵy – mońǵol áıeliniń ádemi bas kıimi – Boktag tabyldy. Ony kez kelgen áıel kıe bermegen, eńbegi sińgen, mońǵol elıtasyna qabyldanǵan áıelder ǵana kıgen. Bas kıimniń ústi Kaýrı qabyrshaqtarymen ásemdelgen. Bul qabyrshaqtardyń Úndistan aýmaǵynan keletinin eskersek, sol zamandaǵy saýda-sattyq pen halyqaralyq qatynastardyń qalaı damyǵanyn kóre alamyz. ıAǵnı, qazirgideı zamanaýı kólikter bolmasa da, adamdar uly dala tósinde kóshi-qon jasaǵan. Odan basqa, qola aına, qabyrshaqtan jasalǵan monshaq tabyldy. Jerleý saltanaty, qanjar men naızanyń bolýy – onyń jaýynger bolǵanyn kórsetedi.
– Іnjýdiń tabylýy qandaı ǵylymı tujyrymdarǵa negiz boldy? Bozoqtaǵy áıelderdiń qoǵamdaǵy ornyn kórsete aldy ma?
– Jalpy kóshpendiler qoǵamynda áıelder de erlermen birdeı quqyqqa ıe boldy. Jaýgershilik zaman bolǵandyqtan eri soǵysqa ketkende, áıel shańyraqqa, balalar men qarttarǵa jaýapty boldy. Ózi de soǵysqa qatysqan, resmı kelissózder men qabyldaýlarǵa qatysqan, pikir aıtýǵa quqyly bolǵan. Onyń barlyǵy osyndaı jádigerlermen dáleldenip keledi, jazba derekter boıynsha orta ǵasyrlarda Ibn Battýta túrki áıelderin erkin, jasqanbaı óz oıyn aıtady, pikir qosa alady dep sıpattaıdy. Tarıhta da tutas memleketterdiń saıası ómirine yqpal etken áıelderdi bilemiz. Mysaly Úndistanda túrkiden taraıtyn Delı sultandyǵyn Rázııa sultan basqardy. XV-XVI ǵasyrlarda Buryndyq hannyń qyzy Mıhr sultan hanym Muhamed Shaıbanıdiń uly Temir Shaıbanıge turmysqa berildi. Mıhr sultan hanym Temirdiń súıikti áıeli boldy, 20 jyldan astam otaýlasty, eki uly boldy. Kúıeýi qaıtys bolǵan soń da, Mıhr sultan hansha bolyp qaldy, medrese syndy nysandar qurylysyna demeýshi boldy, metsenat boldy. ıAǵnı, bıleýshilerdiń áıeli eriniń kóleńkesinde qalmaı, aqylymen, sulýlyǵymen el ıgiligine úles qosqan. Saıahatshylar kóshpendi, jartylaı kóshpendi qoǵamdaǵy áıelderdiń nege mundaı yqpaldy bolatynyn túsinbeıtin. ıAǵnı, áıelder úı oshaǵyn ǵana kúzetip qoımaı, erlermen birdeı múmkindikterge ıe bolatyn.
Qazir Bozoq qalashyǵy týraly kóbirek aıtylyp, Іnjýdiń 20 jyl boıy kóleńkede qalǵanyn túsinip otyrmyn. Menińshe, Іnjý týraly kóbirek aıtý kerek. Іnjýdiń tabylýy áıelderdiń jaı sulý bolyp qana qoımaı, qoǵamda da belsendi bolǵanyn kórsetedi. Ol týraly esh málimet joq, boljam boıynsha Mońǵol dáýirindegi bıleýshi elıtanyń áıeli bolýy múmkin. Munda Joshy ulysy kezeńinde joǵary shendi aqsúıekter turǵan. Jalpy Qazaqstannyń ortalyq óńiri Ulyq Ulys dep atalady, ótken jyly Altyn orda kezeńine tıesili Jánibek Shalqar kesenesinde qazba jumystary júrdi. Qazirgi ýaqytta bizdiń arheologııamyz da tyń serpilispen jańa paraqtaryn ashýda.
– Bozoqtaǵy áıel obrazyn jasaý múmkindigi boldy ma? ıAǵnı, sol zamandaǵy áıelder turmys-tirshiligi qandaı boldy?
– Árıne, sol zamanda da Ortalyq Qazaqstan aýmaǵynyń klımaty sýyq boldy, qazir de bizge elordanyń borany ońaı bop jatqan joq. Orta ǵasyrlarda Bozoq turǵyndary kúndelikti qysh jasaýmen aınalysýy múmkin, óıtkeni biz qyshtyń ornyn taptyq, balyq qýyrǵan, baspanasyn qymtaǵan, egin eken, shóp orǵan, mal baqqan. Ony Bozoqtaǵy sýarý júıesi men aryqtar aıǵaqtaıdy. ıAǵnı, dala qoǵamynda da bári oılastyrylyp, áıelder men erler óz rólin atqarǵan, urpaq órbitken. Ertedegi jáne orta ǵasyrlardaǵy áıel róli tek úımen shektelmegen, erine qoldaý kórsetetin ajyramas serigi bolǵan. Áıeldiń ún qosý quqyǵy boldy, jesir bolǵanda da jalǵyz qaldyrmady, amanat dep qarap, óz kelisimimen kúıeýiniń týystaryna úılendirgen. Qyzdy tórge shyǵaryp, qonaq dep kútý de dástúrimizde bar. «Áke urǵan ul ońar, sheshe urǵan qyz ońbas» deıdi, ıaǵnı qyzdy álpeshtep, aıalap ósirgen. Óıtkeni qyzdarǵa keleshektegi urpaq tárbıesi, qoǵam aınasy tikeleı baılanysty bolǵan.
– Qazaqstan qoǵamyndaǵy áıelderdiń orny jóninde ne aıtasyz?
– Jalpy qazaq qoǵamynda áıelderdiń ózindik orny bar, bilim alady, erlermen bir qatarda jumys isteıdi. Qazirgi áıelder otbasyn da quryp, jumysyn da istep, balalaryn da ósirýge úlgerip júr. Zaman aǵymymen sondaı joǵary talap qoıylyp otyr. Búgingideı ózgermeli zamanda qyzdardy kúshti bolýǵa tárbıelep jatyrmyz, olardy aıalap ósirýdi, tórge shyǵaryp qurmetteý keregin umytyp ketemiz. Meniń oıymsha, áıelderdi jumystan bir saǵat erte jiberý erejesin engizý kerek. Onyń moınynda úı sharýasy, otbasy, bala tárbıesi, úı tapsyrmasy sekildi mindetter turǵany belgili. Árıne, onsyz da bárine úlgerip júr deýińiz múmkin. Biraq osyndaı qamqorlyqtar jasalsa, áıel ózin de umytpaı, densaýlyǵyna kóbirek mán berer edi. Zamandastaryma úılesimdi ómir tileımin, kózdegen maqsattaryna jete berýin tileımin jáne aǵa-baýyr, kúıeýiniń qoldaýymen kóktemdeı jaınap júrýin tileımin!
– Suhbatyńyz úshin kóp rahmet!
