Botaı mádenıeti - jylqynyń eń alǵash qazaq dalasynda qolǵa úıretilgenine dálel
Kitaphana dırektory Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń «Uly dalanyń jeti qyry» atty maqalasyn bir demmen oqyp shyqqanyn aıtty.
«Rıza boldym. Qazaq ekendigime taǵy bir maqtandym. «Qany bir túrki halyqtary tarıhynyń álemdegi kóne órkenıettermen terezesi teń turǵanyn halqymyzdyń búgingi býyn urpaǵyna qalaı túsindire alamyz?» degen máselege osy maqala jaýap beredi jáne keleshekte baǵdar retinde qyzmet etedi degen oıdamyn», - dedi ol.
Ashat Baıuzaqov qazaq halqynyń tarıhyn ǵana emes, aldymen uly dalada ómir súrgen ejelgi protomemleketter tarıhyn oqyp, úırenýimiz qajettigin alǵa tartady. Onyń paıymynsha, túpki tarıhyn bilip, onymen urpaqtyń maqtanysh sezimin, rýhyn oıatý zaman talaby.
«Bizdiń eramyzǵa deıin Qytaıdy tize búktirgen ǵun patshasy Móde qaǵannyń tarıhyn birimiz bilsek, birimiz bile bermeımiz. Mundaı kóne tarıh postkeńestik memleketterde kimde bar? Al saq dáýirindegi altyn adamdar she? Ol - ejelgi Mysyr pıramıdalarynan keıingi erekshe kózge uratyn tarıhı qubylys. Qazaq arheologtary qazba jumystardyń nátıjesinde ejelgi saq turmysy men qazaqtyń HVІІІ ǵasyrdaǵy tirshiliginde aıyrmashylyq joq degen kózqarasty ustanyp otyr.
«Eýrotsentrıstik kózqaras saqtar men ǵundar jáne basqa da búgingi túrki halyqtarynyń arǵy babasy sanalatyn etnostyq toptar ultymyzdyń tarıhı etnogeneziniń ajyramas bólshegi bolǵany týraly bultartpas faktilerdi kórýge múmkindik bergen joq», - deıdi Elbasy. Iá, bul shyn máninde álemdik deńgeıdegi óte tereń surqııa saıası ustanym bolyp keldi. Eýrotsentrıstik kózqaras budan ári túrki tarıhyn buǵaýlap ustap tura almaıdy. Sebebi, túrki tuqymdas elderdiń qoly táýelsizdikke jetkeli shırek ǵasyrdan asyp, irgesi nyǵaıyp, memleket qurap, óziniń túbin izdeı bastady. Osy máselege kelgende, búkil túrki mádenıetiniń tarıhtaǵy ornyn kórsetýge Elbasy taǵy da birinshi bolyp, birtutas túrki elderiniń keleshegi úshin asa qajetti ıdeıalaryn ortaǵa salyp otyr», - deıdi ol.
Onyń aıtýynsha, Elbasy tarıhı-mádenı jetistikterimizdiń úsh qaınar kózin atap kórsetip otyr. Olar qazaqtyń ulttyq etnogenezdik tamyryn taný máselesi, Uly daladaǵy babalarymyzdyń qol jetkizgen bıikteriniń syrttan klemegendigi, sosyn Ula dalynyń jahandyq tarıhtaǵy orny.
«Mine, osy úsh máseleniń basy ashylyp, qoǵamdyq túsinikke boılap engende ǵana Qazaqstanda tolyq mándi básekege qabiletti urpaq ósip shyǵatynyna senimiz kámil bolady. Máselen, Botaı mádenıeti jylqy túliginiń qazaq dalasynda alǵash ret qolǵa úıretilgendiginiń dáleli ekenin dúnıe júzi tarıhshylary moıyndap otyr. Tarıhshylardyń tilimen aıtqanda, bul jańalyq, ıaǵnı adam balasynyń jylqyǵa taqym salýy - búgingi aspan álemin baǵyndyryp jatqan kosmos kemeleriniń, zymyrandardyń shyǵýynan kem emes qubylys. Bul jetistik álemde alǵash ret bizdiń ata-babamyzdyń qolynan keldi. Maqtanysh pa? Árıne! Álem halqynyń búgingi kıim úlgisiniń túp-tórkini kóshpendilerdiń atqa miný mádenıetinen bastaý alady eken. Bylaı qaraǵanda, asa bir aıta qalarlyqtaı bolyp kórinbegenimen, osy bir oıdyń negizinde kóshpendilerdiń álem órkenıetine qosqan ózindik úlesi jatyr. Mysaly, qarý-jaraq asynǵan Rım men Batys jaýyngerlerin búginde urpaqtary aspan saıbaq qylyp, asyra maqtan qylyp jatqanda, temir qursanǵan Edil patsha áskerleri álemdi dúr silkindirdi. Kezinde tas qashaǵan túrkilerdi túp-tegi temir óńdeýdi kásip qyldy. Shyńǵys hannyń azan shaqyryp qoıǵan atynyń ózi temirmen baılanysty bolýy da tegin emes. Jezqazǵan dalasynda qola dáýirde saqtardyń, muny qytaı tarıhshylary aıtqandaı úısinderdiń altyn, kúmis óndirip, onyń óńdeý tehnologııasyn meńgerýi, altyn adamdar arqyly álem jurtshylyǵyn moıyndatyp otyr. Kezinde qytaı patshalary ǵundarmen soǵysý úshin atqa miný kerektigin, olardyń qarý-jaraǵyn asynyp, kıimin kıip, soǵys taktıkasyn úırený kerektigin túsinip, bul sharalardy memleket deńgeıinde júzege asyrǵan. Sol kezde túrkiniń jaýyngerlik bolmysy búkil álemge úlgi boldy. Elbasy ań stılin de uly dalanyń jeti qyrynyń birine balap, erekshe brend retinde tańdap alyp otyr. Kóshpendilerdiń kıgen etiginiń basy órge qaraı qaıqy bolyp keledi. Basy qaıqy etik shóp tamyryna zııan keltirmeıdi. Tabıǵatty túsinýge tyrysqan babamyzdyń uly qasıeti osyndaı. Kóshpendilerdiń janýarlar beınesin órnekteýi - adam balasynyń qol jetkizgen jetistige bolyp sanalatyn óner. Ózderi bite qaınasyp ómir súrgen tabıǵatty kóshpendiden artyq túsingen halyq joq shyǵar, sirá», - dedi ol.
Kitaphana dırektory uly dalanyń uly oıshyldary týraly da tilge tıek etti.
«Álemde Arıstotelden keıingi ekinshi ustaz atanǵan ál-Farabı babamyz, sýfızmniń negizin salǵan Qoja Ahmet ıAsaýı, ǵalym Muhamed Qashqarı, dáriger Óteıboıdaq sekildi álemdik deńgeıdegi tulǵalarymyzdyń eńbekterin oqyp, úırenýde kemshin tustarymyz jeterlik. Ásirese, tarıh jazý isinde alańdaýshylyq psıhologııa áli de sanamyzda syr berip otyr. Osy stereotıpti joıýǵa Elbasynyń osy maqalasy túrtki bolatynyna senimdimin. Jalpy, túrki áleminiń dúnıejúzilik tarıhta jetken jetistigi, onyń Táńirlik dúnıetanymy men salt-dástúr bolmysynda alatyn orny bar ekenin moıyndaýymyz qajet.
«Qoǵamda bizdiń tarıhymyz tereń edi, úkimet jergilikti túrde nazar aýdarmaı otyr» degen túsinik bar ekenin joqqa shyǵara almaımyz. Al endi osy olqylyqtyń ornyn toltyratyn ýaqyt keldi. Elbasy ár máseleni óziniń pisip-jetilgen ýaqtysynda kóteredi. ıAǵnı ata-babamyzdyń kim bolǵanyn, qazaqy túsiniktiń tamyry tym tereńde jatqanyn aldymen ózimiz oqyp úırenip, sodan keıin ózgege túsindiretin kez jetti. Osynyń bári - ulttyq ıdeologııaǵa qyzmet etetin qural. Uly dalanyń tarıhy kóp qyrly, tereń syrly. Sanaı bersek, shyǵa beredi. Alaıda, Uly dalanyń jeti qyry degende, Elbasy jeti sanyn tegin alyp otyrǵan joq. Jeti - qazaqta qasıetti san. Seniń qasıetiń tegińde jatyr degen oıdy meńzep tur», - dep qorytyndylady A.Baıuzaqov.
Aıta ketý kerek, 21 qarashada Elbasy «Uly dalanyń jeti qyry» maqalasyn jarııalaǵan bolatyn.