Bostandyq pen dástúrler arasynda: Taıaý Shyǵystaǵy áıelderdiń ómiri qalaı ózgerdi
ASTANA. KAZINFORM – Sońǵy onjyldyqtarda Taıaý Shyǵystaǵy áıelderdiń róli aıtarlyqtaı ózgerdi. Keıbir elderde olar bıznes, bilim berý jáne saıasat salasynda úlken jetistikterge jetse, basqalarynda quqyqtarynan múldem aıyryldy. Aýǵanstan, Sırııa, Iordanııa, Saýd Arabııasy jáne Katardaǵy jaǵdaıdyń qalaı ózgergenin qarastyraıyq.
Aýǵanstan: keri qadam
Aýǵanstandaǵy áıelderdiń jaǵdaıy 2021 jyly Talıban bılikke kelgennen keıin kúrt nasharlady. Olarǵa mektepter men ýnıversıtetterge barýǵa, kóptegen salada jumys isteýge, qasynda er adam bolmasa qoǵamdyq oryndarda júrýge tyıym salyndy. Sondaı-aq úkimettik emes uıymdarda jumys isteýge de shekteý qoıyldy.
Búginde Aýǵanstan – áıelderge resmı túrde orta jáne joǵary bilim alýǵa tyıym salynǵan álemdegi jalǵyz el.
Qatań shekteýlerge qaramastan, kóptegen áıel quqyqtary úshin kúresýdi jalǵastyryp keledi, al keıbireýleri qashyqtan jumys istep, onlaın bilim alý jáne frılans arqyly múmkindikter taýyp otyr.
BUU málimetinshe, shamamen 1,4 mıllıon qyz orta bilim alý múmkindiginen aıyrylǵan. Soǵan qaramastan, aýǵan qyzdary onlaın nemese jasyryn mektepterde bilim alýdy jalǵastyryp jatyr. Alaıda, olardyń bilim alýǵa qoljetimdiligi áli de tym shekteýli.
Sırııa: soǵys áleýmettik rólderdi ózgertti
Sırııadaǵy qarýly qaqtyǵys áıelderdi jańa mindetterdi óz moınyna alýǵa májbúrledi. Er azamattardyń qaza tabýyna baılanysty kóptegen áıel otbasyn ózderi asyrap otyr.
Kúrd jasaqtarynyń baqylaýyndaǵy aımaqtarda áıelder belsendi túrde saıasatqa aralasyp, tipti qarýly qaqtyǵystarǵa qatysady. Al úkimet baqylaýyndaǵy aýmaqtarda olardyń quqyqtary áli de patrıarhaldyq dástúrmen shektelgen. Soǵan qaramastan, sırııalyq áıelder shaǵyn bıznes ashyp, qoǵamdyq bastamalarǵa qatysý arqyly qarjylyq táýelsizdikke umtylyp otyr.
Ótken jyldyń jeltoqsanynda eldegi bılik aýysqannan keıin Sırııanyń ýaqytsha prezıdenti Ahmed ash-Sharaa jańa «konstıtýtsııalyq deklaratsııa» aıasynda áıelder men etnıkalyq azshylyqtardyń quqyqtaryn saqtaýǵa ýáde berdi.
Halyqaralyq qaýymdastyqtyń áıelderdiń quqyqtaryna qatysty alańdaýshylyǵyna jaýap retinde Sırııanyń jańa úkimeti «Áıelder isteri basqarmasyn» qurý týraly jarııalady. Ony gýmanıtarlyq belsendi Aısha ad-Debs basqardy. Bul sheshim el bıligine kelgen (Qazaqstanda tyıym salynǵan uıym — red.) «Haııat Tahrır ash-Sham» ókiliniń áıelderdiń «bıologııalyq turǵydan» áskerı qyzmet atqarýǵa qabiletsizdigi týraly málimdemesinen keıin qabyldandy, bul synǵa ushyrady. Ad-Debs áıelderdiń qoǵamdyq ómirge qatysýyn keńeıtýge ýáde berdi.
Sırııadaǵy áıelderdiń quqyqtary qazir betburys kezeńinde tur. Jańa bıliktiń ýádeleri men qoǵamdyq uıymdardyń kúsh-jigerine qaramastan, olardyń shynaıy jaǵdaıy áli de kúrdeli. Sırııadaǵy áıelder quqyǵynyń bolashaǵy genderlik teńdikti eldiń saıası jáne áleýmettik qurylymdaryna qanshalyqty tıimdi engize alatynyna baılanysty bolmaq.
Iordanııa: dástúr men jańǵyrý arasyndaǵy tepe-teńdik
Iordanııa – aımaqtaǵy eń turaqty elderdiń biri, bul áıelderge kóbirek múmkindik ashady. Munda áıelderdiń kásipkerligin qoldaý baǵdarlamalary jumys isteıdi, sondaı-aq olar úkimette, bızneste jáne medıa salasynda joǵary laýazymdardy ıelenip otyr.
Iordanııadaǵy áıelder 1974 jyly daýys berý quqyǵyn aldy, bul 1967 jylǵa deıin kóptegen musylman elderi áıelderge saılaý quqyǵyn bergen aımaq úshin kesh qabyldanǵan sheshim boldy. Qazirgi ýaqytta jańa saılaý zańy áıelderge parlamentte 18 oryn bólý úshin kvotalyq júıeni qarastyrady. Alaıda olardyń saıası ómirge qatysýy áli de shekteýli, bul qoǵamnyń dástúrli qurylymy men áleýmettik shekteýlerge baılanysty.
Memleket áıelder kásipkerligin belsendi túrde qoldaıdy, alaıda keıbir máseleler áli de saqtalyp otyr: jalaqydaǵy teńsizdik, belgili bir mamandyqtarǵa qoljetimdiliktiń shektelýi jáne qoǵamdyq normalardyń qysymy.
Sonymen qatar, Iordanııa - Taıaý Shyǵystaǵy áıelderdiń saýattylyq deńgeıi eń joǵary elderdiń biri, bul kórsetkish 98,1%-ǵa jetedi.
Sońǵy jyldary IT jáne qyzmet kórsetý salalarynda áıelder negizin qalaǵan startaptar sanynyń ósýi baıqalady. Úkimet áıelder kásipkerligin qoldaý sharalaryn kúsheıtip jatyr: mysaly, 2022 jyly tehnologııa salasyndaǵy áıelderdi damytýǵa arnalǵan «SheTechs» baǵdarlamasy iske qosyldy. Osy baǵdarlamanyń arqasynda eldegi áıelder basqaratyn startaptar sany 35%-ǵa artty. Buǵan qosa, Iordanııa patshaıymy Ranııa yqpalyn áıelder quqyqtaryn qorǵaý jáne damytý úshin belsendi túrde paıdalanyp otyr.
Saýd Arabııasy: Muhammed ben Salman reformalary
Sońǵy on jyl ishinde Saýd Arabııasynda áıelderdiń quqyqtary aıtarlyqtaı keńeıdi. Buryn áıelderge kólik júrgizýge, qamqorshysynyń ruqsatynsyz saparǵa shyǵýǵa jáne keıbir salalarda jumys isteýge tyıym salynǵan edi. Alaıda sońǵy jyldary elde áıelderdiń quqyqtaryn keńeıtýge baǵyttalǵan aýqymdy reformalar júrgizildi.
2018 jyly áıelderge kólik júrgizýge ruqsat berildi, al 2019 jyly olar qamqorshysynyń ruqsatynsyz saıahattaý quqyǵyna ıe boldy. 2021 jyly belgili bir talaptardy saqtaı otyryp, áıelderge áskerde qyzmet etýge múmkindik jasaldy.
Vision 2030 baǵdarlamasynyń arqasynda Saýd Arabııasy áıelderdi ekonomıkaǵa belsendi túrde tartyp jatyr. Halyqaralyq valıýta qorynyń (HVQ) málimetinshe, 2017 jyly Saýd Arabııasynda eńbek naryǵyndaǵy áıelderdiń úlesi 18% bolsa, 2022 jyly bul kórsetkish 37%-ǵa deıin ósti.
Búginde saýdııalyq áıelder bıznes, tehnologııa jáne memlekettik basqarý salalaryna belsendi túrde aralasýda. Degenmen, kóptegen dástúrli shekteý áli de saqtalǵan: mysaly, otbasy quqyǵy erlerge kóbirek quqyq beredi, al qoǵamda genderlik rólderge qatysty konservatıvti kózqarastar ústemdik etedi. Soǵan qaramastan, ásirese jeke sektorda, áıelderdiń eńbek naryǵyna qatysýy qarqyndy túrde ósip keledi.
Katar: bilimge basymdyq
Katar áıelderdiń bilim alýyna jáne mansaptyq damýyna erekshe kóńil bóledi. Eldegi ýnıversıtet stýdentteriniń basym bóligi – qyzdar, olardyń er stýdentterge qatynasy shamamen 2:1 quraıdy. Jalpy, Katardaǵy áıelderdiń eńbek naryǵyna qatysý deńgeıi álemdik ortasha kórsetkishten joǵary jáne arab álemindegi eń joǵarylardyń biri.
Emırdiń anasy, sheıha Moza bınt Naser, elde áıelderdiń quqyqtaryn belsendi túrde qorǵap keledi. Onyń bastamasymen katarlyq áıelder joǵary bilim alý jáne ártúrli salalarda – bilim berý, bank isi, densaýlyq saqtaý jáne memlekettik qyzmette – jumys isteý múmkindigine ıe boldy.
Katardaǵy áıelder 1999 jyly saılaý quqyǵyna ıe boldy. 2021 jyly el tarıhynda alǵash ret Konsýltatıvtik assambleıaǵa parlamenttik saılaý ótti. 284 úmitkerdiń 29-y áıel bolǵanymen, olardyń eshqaısysy parlamentke óte almady.
Soǵan qaramastan, katarlyq áıelder ǵylym, medıtsına jáne memlekettik basqarý salalarynda jetekshi ról atqaryp keledi. Elde olardyń kásipkerlikpen aınalysýyna jáne qoǵamdyq ómirge aralasýyna eshqandaı shekteýler joq. Biraq otbasylyq máselelerde dástúrli normalar áli de úlken ról atqarady, bul olardyń jeke jáne kásibı táýelsizdigine belgili bir shekteýler qoıady.
Tyıymdardan múmkindikterge
Búginde Taıaý Shyǵystaǵy áıelderdiń jaǵdaıy ártúrli. Saýd Arabııasy men Katarda reformalar jańa múmkindikter ashsa, Aýǵanstanda áıelderdiń quqyqtary barynsha shekteldi. Sırııadaǵy soǵys áleýmettik rólderdi ózgertti, al Iordanııa dástúr men modernızatsııanyń tepe-teńdigin saqtaýǵa tyrysyp otyr.
Degenmen, Taıaý Shyǵystaǵy áıelder ómirin ózgertý jáne qoǵamnyń damýyna úles qosý joldaryn izdeýdi jalǵastyryp jatyr. Olar bostandyqtary úshin kúresip, ekonomıkalyq jáne qoǵamdyq ómirdiń belsendi múshesi bola alatynyn dáleldep otyr.
Aıta ketelik Qazaqstanda genderlik saıasat qalaı qalyptasyp keletini týraly jazǵan edik.