Bolat Bopaıuly: Naýryz - salt pen dástúrdi nasıhattaıtyn uly mereke
– Bolat aǵa, barsha túrki tildes halyqtarǵa ortaq mereke Naýryz týraly aıtyp berińizshi?
– Naýryz – túrki halyqtarynyń bárine birdeı ortaq «Kóktem merekesi» bolyp sanalady. Naýryz meıramynyń dinı senimge keltiretin esh zıany joq. Ult dástúrine qatysty mereke. Eski zamandarda ómir súrgen túrik tuqymdas halyqtardyń tabıǵat jáne jaratylys tanýyna, óz ómirlerindegi turmys - salt, ádet - ǵuryptaryna baılanysty ıslam dinine kirýden buryn barlyqqa kelgen «Salt pen dástúrdi» nasıhattaıtyn uly merekesi.
Qazaqtar bul merekeni «Ulys kún», «Ulys merekesi», «Ulystyń uly kúni» dep ataıdy. Kóne túrki taıpalary men ıran (parsy) halyqtary «Naýryz merekesi» deıdi. Naýryz aıy shyǵystyq kúntizbede jyl basy, jańa jyldyń kirýi bolyp esepteledi.
Naýryz sóziniń shyǵý etımologııasy men uǵymynyń qalyptasýy parsy tilimen tikeleı baılanysty. Naýryz - sózi parsy tilinen aýdarǵanda «now» — jańa, « ruz» — kún, «jańa kún» degen uǵymdy beredi. Baǵy zamanan qazirge deıin bul meıramdy túrki tektes elder men parsy halqy toılaıdy.
Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Tájikstan, Túrikmenstan, Qazaqstan jalpy Orta Azııa elderi, Ázirbaıjan, Iran jáne Túrkııanyń kúrdter meken etetin aımaqtarynda toılanady. Reseıdiń terrıtorııasynda ómir súretin túrki tektes elder de tól meıramyn jyl saıyn atap ótedi .
Naýryz meıramy álemniń túkpir-túkpirinde ómir súretin túrkiniń urpaqtary sanaıtyn ulttar men ulystardyń bári, óz dástúri men saltyna qaraı, naýryz toıyn toılaıdy. Mysaly, Qytaı, Mońǵolııa, Úndistan, Irak syndy elderde ómir súretin túrik tildes halyqtar ulystyń uly kúnin mindetti túrde toılap, úlken mereke retinde atap ótedi.
Naýryz meıramnyń shyǵý tarıhy tym uzaq, alys ǵasyrlardan bastaý alady. Tarıhı derek kózderine júginsek, naýryz meıramy týraly derek zoroastrızm dininiń qasıetti kitaby «Avestada» jazylǵan eken. Parsy ımperııasyn Ahemenıdter bılegen dáýirinde Naýryz meıramy búkil ımperııa kóleminde toılana bastapty. Kóne túrki ańyzdarynda, bul meıram jańa jyl retinde toılanatyn bolǵan. Budan bólek Albanııa, Grýzııa, Aýǵanystan jáne Makedonııa syndy elderde de úlken qoǵamnyń bastaýymen naýryz toıy atalyp ótedi.
Qazaq halqy - naýryz meıramyn sonaý Saq, Ǵun, Alan, Kók túrik, Úısin dáýirlerinen bastap, ultyq mereke, jańa jyldyń kirýi retinde toılap keledi.
– Qazir Naýryz merekesi qanshalyqty nasıhattalyp júr?
– Qazaqstanda naýryz merekesi táýelsizdik alǵaly óz máresinde toılanyp keledi. Dese de olqy tustpry bar. Bul merekege at ústi qaraýǵa bolmaıdy. Bir ultqa tán mereke - meıram sol ulttyń tarıhyn, tutas salt - sanasyn, ádet ǵurpyn, tarıhı dúnıetanymyn, óneri men ómirine qatysty mádenıetin ashyp kórsetetin keremet oraı. Basqa ult pen ulystardyń qarym - qatynasyn jaqsartatyn mereke. Umyt bolǵan dástúrin qaıta jańǵyrtatyn mereke. Sondyqtan naýryz merekesin qazaqstan halqy eń zor memlekettik mereke retinde, zań júzinde bekiti, jyl saıyn atap ótip keledi. Bul qýantatyn jaǵdaı.
– Sizdiń «Qazaqtyń aspan esebi» degen kitabyńyzda halqymyzdyń juldyzǵa qarap joramal jasaǵany týraly aıtylady. Qazaq juldyzshylarynyń esebinde ǵylymı negiz bar ma?
– Qazaq halqy - ǵıjra esebin ústanady. Musylmandar aı esebimen júredi. Bizdiń halqymyz kún esebin durys dep sanaǵan. Asqar taýdy turaq ete júrip, doly ózendi qýa júrip, arqyratyp at minip, en dala tósinde malyn baǵa júrip bulttyń kóshýine, juldyzdardyń jymyńdaýyna, ańdardyń aǵylýyna qarap aýa raıyn boljaı bilgen dana halqymyz. Qazaq kúntizbesinde 24 amal, on úsh toǵyz, tabıǵattaǵy úlken 7 belgisi, 13 múshel jyl, bir ǵasyr degen uǵymdar bar. Álem halyqtarynda grıgorıan jáne ǵıjra esebi bar. Bir kún esebi. Ony qazaqtar – «Shamsııa esebi» dep ataıdy. Endi biri aspan aıy esebi. Ony – «Qamarııa esebi» deıdi. Budan syrt juldyzdyq esep te bar. Qazaqtyń qamarııa esebi boıynsha, naýryzdyń 22 kúni kún men tún teńeledi. Bul jyl basy, ıaǵnı jańa jyl osy kúni kiredi. Bul kúndi qazaq – «Ulys kún» dep ataıdy. On kún boıy toılaıdy.
– Naýryz kóje qalaı daıyndalǵan jáne onda jasalatyn yrymdar qandaı?
– Naýryzda – «Tileý kóje», «Naýryz kóje» jasaıdy. Naýryz kójege qyzyl yrystan, qystan saqtanǵan iri qara maldyń - kári jiligin salady. Bul – «Naýryz jilik» dep atalady. Daqyl yrystan - bıdaı, tary, kúrish, júgeri, tuz, un, burshaq syndy jeti dán qosady. Kók yrystan meız qosady. Aq yrystan qatyq, aıran qosady. Bul jeti qat kók astynda, jeti qat jer betinde, jeti jurtpen, jeti aǵaıynmen, jeti atamyzmen, jeteli bolyp, jyldar boıy aman júreıik degen izgi tilektiń ǵuryptyq yrymy. Al tórt yrys qosýy tórteý túgel bolsa, tóbedegi keledi. Tórt qubylamyz aman bolsyn degen jaqsy tilekti dástúrli yrymy. Baıyrǵy qazaqtar kóktemniń osy aıyn Ýyz aıy dep nege ataǵan. Óıtkeni osy aıda tórt túlik mal tóldeıdi ǵoı, halyqtyń aýzy aqqa tıedi, maldyń aýzy kókke tıedi «Ýyz – sút sultany, aq ultany», «ýyzǵa jarymaǵan ómiri eshteńege jarymaıdy» degen maqal osyndaıdan qalǵan.
Ulys kúni uly adamnan, qarııalardan bata alý dástúri bar:
Ulys - uly kún, oń bolsyn,
Aq yryzyq mol bolsyn,
Qydyr daryp halqyma,
Jarqyraǵan jol bolsyn!
Jeti dánnen jasalǵan,
«Tileý kóje» - dámimiz,
«Áz naýryz» - sánimiz.
Ulys kúni amandasyp,
Bas bas qosý, -
Ejelden kelgen saltymyz.
Babadan qalǵan aq joldy,
Joǵaltpaǵan halqymyz.
Aman bolaıyq bárimiz,
Jasymyz da kárimiz.
Aboroımyz asqaqtap,
Arta da bersin sánimiz.
Ulys bereke bersin,
Bále-jala jerge ensin!
Jerge engen páleket,
Qaıta aınalyp kelmesin.
Ulys kúni qazan tolca,
Ol jyly aq mol bolar.
Uly kisiden bata alsa,
Sonda árqashan jol bolar.
Halqymnyń peıli toq bolsyn,
Ýaıym- qaıǵysy joq bolsyn.
El ishinde daý bolmasyn,
El irgesinde jaý bolmasyn.
Dáýlet shalqyp as bersin,
Baqytqa toly bas bersin,
Asqa tolsyn tabaǵyń,
Ashyq bolsyn qabaǵyń!
El men jer, aman bolsyn,
Baıashat ,tynysh zaman bolsyn.
Eski jyldan esirkesin,
Jańa jyldan jarylqasyn!
Qyzdarymyz abyroıly bolsyn,
Uldarymyz aıbarly bolsyn.
Aq basty atalar,
Aq shylaýshty analar,
Zııaly qaýym, danalar,
Aman bolsyn, ár qashan
Bal baqytty balalar,
Jarylqa bizdi qudaıym,
Basqa salma, ýaıym.
A, qudaıym ońdaı ber,
Kók týymyzdy kóterip,
Táýelsizdigimizdi qoldaı ber.
Aq peıildi halqymdy,
Berekeli etip , qorǵaı gór.
Qutty meken jerime,
Kóz alartqan dushpannyń,
Jon terisin jondaı gór.
El bastaǵan erlerdi,
Kóregen kózdi kósemdi,
Dýaly aýyz sheshendi,
Kúlli álem aldynda ,
Mártebesin kóterip ,
Zeńgir jahut aspanda,
Qyran qustaı bıikke,
Tik kóterip samǵaı ber.
Asyl saltyn saqtaǵan,
Ana sútin aqtaǵan,
Atadan qalǵan murasyn,
Urpaǵyna jalǵaǵan,
«Qazaq» degen halqyma,
Baqyt berseń, úıip ber,
Bar jaqsylyqty jyıyp ber,
Taýdaı - taýdaı salmaqty,
Talmaı turyp kóterer,
Batpandaı ǵyp yıyq ber!!
Ulys kúni bir Alla,
Qut- qazyna, baılyqty,
Berkeli elime,
Qut daryǵan jerime
Aq jaýyndaı quıyp ber!!
Budan bólek, naýryz aıtys, naýryz jumbaq, naýryz toı - dýman, naýryz bata, naýryz kóje, naýryz shashý, naýryz tilek, naýryz taǵyzym, naýryz syılyq, bulaq kózin ashý, aǵash egý, jańbyrǵa bas tosý, bastańǵy jasaý, bosaǵany aqpen aptaý syndy tolyp jatqan salt pen dástúr bar.
Qydyr ata, aqpan, taqpan, naýryz sheshek syndy oıyn túrleri bar.
– Aǵa, ózińiz qazaqtyń yrym-tyıymdaryn zerttep júrsiz. Qazirgi tańda osy yrymdar bizdiń ómirimizge qanshalyqty qajet?
– Qazaq - yrymy, qazaq - ǵylymy. Nanym- senimniń túp qazyǵy - qazaq yrymdary deýge bolady. Qazaqta jaman yrym joq. Bári jamandyqtan tııatyn, jaqsylyqqa jeteleıtin yrymdar. Sondyqtan da ata - babalardan qalǵan tárbıelik mánge toly yrymdar ǵasyr- ǵasyr sarabynan ótip, urpaqtan - urpaqqa jetip otyrdy. Jaramsyzdaryn ýaqyt eleginen ótkizip syryp tastady da, jaramdylary halqymyzben birge ómir súrip keledi.
– Estýimizshe naýryz aıynda ushyp keletin qus bar eken, sol qus rasynda bar ma?
– Naýryz aıynda kók moıyn duzaq degen qus ushyp keledi. Ol qus erte kelse, kóktem erte shyǵady. Keshigip kelse, kóktem de keshigedi.
– Áńgimeńizge rahmet.
