Bizge beımálim Barcakelmes qoryǵy
Barskelmeske baılanysty alǵashqy geografııalyq karta 1831 jyly jasalǵan. Ony orys ǵalymy Alekseı Levshın qaǵaz betine túsirdi. Al 1848 jyly Aral teńizi men sol aýmaqtaǵy araldardy zertteý reseılik Alekseı Býtakovke júkteldi. Nátıjesinde zertteýshiler Barsakelmes araly jaıynda kóptegen málimetterdi jınaqtady. Ekspedıtsııa músheleri araldyń pishini, kólemin eseptep shyqty. Sondaı-aq, relefi, topyraǵy, ósimdikter men janýarlar dúnıesine jan-jaqty sıpattama jasady. Arada júz jyl ótkende aralda A.I. Býtakovke arnalǵan eskertkish boı kóterdi.
Ótken ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldarynda aralda aqbókender sanyn arttyrýǵa mán berildi. Bul maqsatta 1929 jyly «Soıýzpýshnına» ańshylyq sharýashylyǵy uıymdastyryldy. Ol óz kezeginde Barsakelmes aralyndaǵy janýarlar men qustar dúnıesiniń artýyna áser etti. Balpaq, kórkem qaraquıryq, or qoıan, sury qur, qyrǵaýyl jersindirildi. 1939 jylǵy 10 jeltoqsanda memlekettik tabıǵı qoryǵy quryldy. Osylaısha, Barsakelmes araly erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaq dárejesine ıe boldy. Sol jyldary araldyń jalpy kólemi 16 795 gektar boldy.
Derek kózderinde Barsakelmeste qazaq qulany bolǵany aıtylady. Alaıda, ótken ǵasyrdyń 30-jyldarynda onyń sońǵy tuıaǵy quryǵany jóninde derekter bar. Odan beride Túrikmenstannyń Badhyz qoryǵynan 13 qulan jetkizilgen. Mamandardyń aıtýynsha, sekseninshi jyldardyń basynda olardyń sany 300-ge deıin jetken. Ekologter teńizdiń tabany qurǵaǵan kezeńnen bastap qoryqta tuşy sý kózderi tapshy bolǵanyn tilge tıek etedi. Osynyń saldarynan qulandar sýat izdep, basqa aımaqtarǵa aýa bastaǵan. Ǵalymdar odan shyǵýdyń jolyn izdep, ony elimizdiń ózge óńirlerindegi qoryqtarǵa jersindirýge kúsh salǵan. Barsakelmeste bar-joǵy 50 shaqty kári-qurtań qulan qaldyrylǵan.
Qulandar Barsakelmes qoryǵynyń tabıǵatyna jaqsy beıimdelip kóbeıe bastady. 1980 jyldarda qulan sany 300-ge jetti. Alaıda, Aral teńiziniń tartylýyna baılanysty negizgi sýat kózi bolǵan teńiz sýynyń tuzdylyǵy artty. Osyǵan sáıkes ǵalymdar Barsakelmes qulandaryn elimizdiń basqa óńirlerine jersindirýge usynys jasady.
Barsakelmes memlekettik tabıǵı qoryǵy týraly bıologııa ǵalymdarynyń doktory Musa Ismagılov 1973 jyly óziniń «Ostrov kýlanov» atty kitabynda «Men ońtústik Balqash óńirinde, Moıynqumda, sazdy topyraqty Betpaqdalada boldym. Alaıda, erekshe tamasha estelikterim Barsakelmes qoryǵynda, qulandar aralynda qaldy. Solardan keıin, Ortalyq Qazaqstannyń keń baıtaq boz seleýli jazyǵynda, ásem kórinisti Baıanaýyl taýlarynda, taıaz sýly keremet Zaısań kólinde de, Tıan-Shannyń bıikterinde bolǵan kezimde de Barsakelmes araly týraly esteligim eń qymbat bolyp qala berdi. Bul tamasha jer túkpiri meniń esimde máńgige saqtalǵan jáne meni ár kez ózine tartyp turady. Sebebi, ol meniń jastyq shaǵymmen, alǵashqy ǵylymı zertteýlerimmen jáne baqylaýlarymmen baılanysty», - dep jazǵan.
1982 jyldan bastap qulandardy basqa óńirlerge, atap aıtqanda «Altyn emel» memlekettik ulttyq parkine jáne Kaspıı mańyna jersindirý jumystary bastaldy. Qazirgi tańdaǵy Qazaqstannyń aýmaǵyndaǵy qulandar Barsakelmes qoryǵynyń qulandarynyń urpaqtary bolyp sanalady. Teńiz deńgeıiniń túsýi jalǵasyp, sýy qulandardyń ishýine múlde jaramaı qaldy. Degenmen, 1998 jyly Barsakelmes aralynyń Shyǵys bóligi úlken materıkke jalǵasyp ketti. Bul óz kezeginde qulandardyń Aral teńiziniń burynǵy shyǵys jaǵalaýlary men araldaryna óz betimen qonystanyp, kóbeıýine múmkindik týdyrdy.
«Barsakelmestiń túp-tórkinine tereń úńilgen ǵalymdar kezinde bul aımaq sulý tabıǵatymen talaıdy tańdaı qaqtyrǵanyn tilge tıek etedi. Onda sýy tuşy kólder kóp bolǵan eken. Ósimdikter álemi de ózge jerlerde kezdese qoımaǵanǵa uqsaıdy. Atap aıtqanda, Protov kókpegi, Borşev sarǵaldaǵy, qos jarnaqty qyzǵaldaq syndy ósimdikter Barsakelmestiń aıbynyn asyrdy. Sondaı-aq, qulan, qaraquıryq, shaǵyl mysyǵy syndy janýarlar qoryqtyń qorshaǵan ortasyna sán beredi», - deıdi Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda memlekettik ýnıversıtetiniń oqytýshysy, geografııa ǵylymdarynyń kandıdaty Orazhan Aıdarov.
Sońǵy jyldary teńizdiń qurǵaǵan tabanyna sekseýil egýge kóńil bólinip otyr. Árıne, onyń qum kóshkinin toqtatýǵa paıdasy zor. Bul oraıda birqatar jaılar eskerilmeı qalǵan.
«Osy oraıda, ǵylymı turǵydan zerdelep, uńǵymalardyń araqashyqtyǵyn shahmat kestesi ádisimen 20-30 shaqyrymnan tastap, jerasty sý kózderin paıdalanýǵa bolady. Onyń paıdasy orasan. Eń aldymen, ol osy aýmaqtaǵy tuzdy shań men topyraqty basady. Taǵy bir paıdaly jaǵy - bul jerlerde ósimdikter dúnıesi ósedi. Osynyń nátıjesinde, ań men qustyń sany burynǵydan arta túsedi. Ekologııalyq tepe-teńdik ornaıdy. Jaqsy jaıylymdar men sýattar izdegen tuıaqty janýarlar Qasqaqulan, Toqpan, Uzynqaıyr, Ahat, Begimana, Tórtqopaq aýmaqtaryna qonystandy. Osyǵan oraı, atalǵan óńirlerdi qoryqqa qosý qajettiligi týǵan bolatyn», - deıdi Orazhan Aıdarov.
2005 jyldyń 25 qarashasynda Úkimet qaýlysy boıynsha qoryqqa 2 negizgi klasterlik ýchastikter qosylyp, 16 795 gektardan 160 826 gektar jerge ulǵaıdy. Qazirgi tańda Barsakelmes qoryǵynda joǵary satydaǵy 298 ósimdik túri bar, onyń 3 túri Qazaqstan Respýblıkasynyń qyzyl kitabyna engizilgen.
