Biz mádenı murany bolashaqta atamuraǵa aınaldyrýmyz kerek - ónertanýshy J. Nájimedenov
Mádenı saıasat jáne ónertaný ınstıtýtynyń Dástúrli mádenıet jáne ónertaný sektorynyń meńgerýshisi,ónertaný ǵylymynyń kandıdaty, dombyrashy, dırıjer, ustaz Jumageldi Nájimedenovti áńgimege tartqan edik.
- Jumageldi aǵa, Qazaqtyń ulttyq mýzykalyq aspaptaryn keshendi túrde zertteýge ne kedergi bolyp otyr?
- Men eń aldymen kásibı dırıjermin. Konservatorııany jáne aspırantýrany Shamǵon Qajyǵalıevten bitirgem. Uzaq jyl kórkemónerpazdardan bastap, balalar men kásibı mýzykanttardyń úlken orkestrlerin basqardym. Orkestr - jalpy birneshe aspaptan turady jáne olardyń basyn qosyp oınatqan kezde dırıjer qaı aspaptyń dybysynyń kúshtiligin jáne tembrin birden baıqaıdy. Orkestrler sımfonııalyq, úrlemeli, halyqtyq, dep aspaptarynyń túrine qaraı birneshe topqa bólinedi. Bizde barlyǵy bar da qazaqtyń siz aıtqan 42 mýzykalyq aspabyn biriktiretin ulttyq úlken «qazaq orkestri» joq. Olar zerttelmeı, halyq aspaptary deńgeıinde ǵana qalyp qoıǵan. Eger ony jan-jaqty zerttep qarastyrsaq, olardyń úni myna klassıkalyq aspaptardyń úninen kem bolmas edi. Al skrıpka, fortepıana, gıtara sııaqty aspaptardyń akýstıkasy san ǵasyrlar boıy zerttelip, ǵylymı negizde damytylyp sodan keıin baryp klassıkalyq degen ataýǵa ıe bolǵan.
- Zertteý nysanasy etip dombyrany tańdap alýǵa ne túrtki boldy?
- Qyrymbek Kósherbaev Mádenıet jáne bilim mınıstri bolyp turǵan kezde 1998 jyly Mádenı saıasat jáne ónertaný ınstıtýty qurylǵanda onyń janynan arnaıy akýstıka zerthanasyn ashyp bergen bolatyn. Ókinishke qaraı, bizdiń qolymyzda eshqandaı arnaıy tehnıka ne tehnologııa bolmady. Sondyqtan zertteýdi qolymyzǵa túsken nársemen tek 2004 jyldan keıin ǵana bastadyq. Zertteý nysany etip dombyrany tańdaýǵa onyń halyqtyń ishindegi eń keń taralǵan aspap bolýy túrtki boldy. Jumys kezinde qoıdyń nemese eshkiniń ishegin taǵyp, bos buralǵan dombyranyń qońyr únin mıkrofon arqyly kompıýterge túsirip, ony arnaıy baǵdarlamasymen zerttedik. Bul jerde amplıtýdalyq tazalyq sıpattamasy, tembr, dıapazon, dybystyń bári saralandy. Odan keıin balyq aýlaıtyn qarmaq jip taqqan qazirgi dombyranyń únimen salystyryldy. Onyń akýstıkasyn tekserý arqyly dombyranyń dybysynyń shkala dıapazonyn taptyq. Sonda bizdiń kózimizdiń jetkeni Dına sheshemiz, Ábiken Qasenevtiń dástúrli dombyralarynyń burynǵy úni sanmen aıtatyn bolsaq, 90 gertsten bastalady eken. Qarmaq jip taǵyp, eýropalyq buraýǵa aýyp ketkenniń kesirinen dombyramyzdyń úni kúrt ózgerip, jasandy únge qaraı aýyp ketken. Dybysy qatty, tembri suıyq, úni 146 gertsten bastalady. Al eýropanyń klassıkalyq aspaptarynyń úni 200 gertsten bastalady. Al etnograf Jaǵda Babalyq tapqan, 6 myń jyl buryn tasqa qashalǵan dombyranyń syrtqy formasy ǵana saqtalyp, 1950 jyldardyń aıaǵynan bastap dástúrli qońyr úni joıylǵan. Dına sheshemiz ben Ábiken Qasenovti dástúrli qońyr úndi dombyra oınaýshy dombyrashylardyń sońǵy ókili dep aıtý kerek.
- Basqa aspaptardy da osylaı birtindep zertteý nysanyna aınaldyrýǵa bolma ma?
- Keıbireýler aıtatyn kórinedi myna Nájimedenov dombyrany qashanǵa deıin zertteı beredi, basqa aspaptardy da zerttemeı me dep. Bul taǵy tehnologııaǵa, qarjyǵa tirelip tur. Eger múmkinshilik bolsa biz aldymen dombyrany memlekettik standartqa jetkizýmiz qajet. Bolat Sarybaev aǵamyz 30-ǵa jýyq halyq aspaptaryn jınap, kitap qylyp shyǵardy. Biraq ol kisi óz múmkindigine qaraı dombyranyń qaqpaǵyna ǵana eksperıment jasap kóripti Lenıngradqa jiberip. Ony qaqpaǵy, shanaǵy, moıyny ǵana emes, qurylymy, ólshemderi, tipti paıdalanǵan boıaýlary men akýstıkasyna deıin tolyq zertteý kerek. Mysaly skrıpka akýstıkasynyń zerttelgenine 300 jyl boldy. Oǵan qazir de zertteý júrip jatyr. Biz 2004 jyldan bastap zertteı bastadyq. Túsingen adamǵa ǵylymnyń basy bar da shegi joq.
- Bul jumysqa qajetti mamandardy qalaı daıyndaýǵa bolady?
- Mamandar daıyndaý máselesin sheshý úshin aldymen baza qurý kerek. Baza bolmaı shákirt daıyndaý qıyn. Akýstıka - aýadaǵy dybystyń nemese jaryqtyń terbelý jıiligin zertteıtin ǵylym. Aýyzsha aıtyp, qolmen jazyp jasaı almaısyń. Ol arnaıy zamanaýı tehnologııamen zertteledi. Ol qolymda bolsa, belgili zerthana bazasy bolsa, onda men shákirt daıyndaımyn.
- Ony konservatorııanyń bazasynda jasap, qolǵa alýǵa bolmaı ma?
- Konservatorııa basshylary bul máseleni jaqsy biledi. Konservatorııa janynan zerthana ashý kerek shyǵar dep rektordyń aldyna másele qoıǵam. «Iá» degen, alaıda odan beri 4-5 jyl ótip ketti. Mádenıet mınıstrligi de biledi. Dombyrany zertteýdi bastaǵanym ras. Biraq qolymda qajetti tehnologııa bolmaǵannan keıin bárin túgel qatyryp zerttep jatyrmyn dep aıta almaı júrmin. Byltyr "Dombyranyń qońyr úni" degen 3 tildegi kitabym shyqty. Qazaq, orys, aǵylshyn tilinde. Ol aspaptardyń akýstıkasyn zertteýge arnalǵan álemdik kitaphanalardyń sóresindegi kez-kelgen eńbektiń qatarynda erkin tura alatyn, Qazaqstanda jaryq kórgen mýzykalyq ǵylymı kitap dep aıta alamyn.
- Eger qısynǵa júginsek, konservatorııa eń aldymen qazaqtyń ulttyq mýzykasyn zertteýi kerek qoı?
- Bul eýropalyq bilim berý júıesine kóshkendiktiń kesiri dep oılaımyn. Biz eýropalyq bilim alma, onyń aspaptarymen aınalyspa dep otyrǵan joqpyz. Elbasy aıtqandaı 50 eldiń qataryna qosylyp, álemdik deńgeıge kóterilý úshin áýeli ózimizdi ózgelerge tanyta bilý kerek. Bizde ókinishke qaraı, bári kerisinshe bop jatqan sııaqty. Mysaly konservatorııa birneshe jyl buryn 1 mıllıon dollarǵa organ satyp aldy. Ol meniń oıymsha, bizde mynandaı aspap bar dep kórsetý úshin turǵan sııaqty. Kezinde úkimettiń bir basshysy aqparat quraldaryna suhbat berip turyp, mynadaı aqshaǵa 100 mektep saldyrýǵa bolady dep aıtqan edi. Jalpy organ hrıstıan dininiń salttyq rásimderdi óteý kezinde qoldanylatyn mýzykalyq aspaby sanalady. Osy arada myna jaıt eriksiz esime túsip otyr. "Chýdesa" degen entsıklopedııany qarap otyryp bir materıalǵa tap boldym. Oqyp kórsem, bir teatrdyń rejısser, mýzykantary organǵa tájirıbe jasap kóripti. Olar aspaptyń dybysy 13 gertske túsken kezde adamnyń aqyly men sanasyna áser etedi. Al ol 7 gertske deıin tómendegen kezde adamnyń júregi toqtap qalýy múmkin deıdi. Jalpy dybystyń aýada taralý tolqyndary ınfra dybys, adam qulaǵy estıtin jáne ýltra dybys dep, 3 túrge bólinedi. 0-15 gertske deıingi aralyqtaǵy ınfra tolqyndy adam kóbine estimeıdi, tek sezedi. Al 15 gertsten 20 myń gertstiń arasyn adamnyń qulaǵy estıdi. 20 myń gertsten joǵarǵy ýltra dybys qazir kóbine medıtsınada qoldanylyp júr.
- Ult aspaptaryn zerttep, tanýǵa múmkindik beretin siz joǵaryda sóz etken akýstıka zerthanasyn ashý úshin qansha qarajat kerek?
- Bizdiń akýstıka zerthanasyn ashý kerek dep aıtyp kele jatqanymyzǵa 10 jyl boldy. Mynadaı qarjy kerek dep jylda mınıstrlikke óz jobamyzdy beremiz. Alaıda naqty sheshim qabyldar kezde ylǵı bıýdjette oǵan qajetti aqsha jetpeı qalady. Oǵan alǵashqy kezde 50 mıllıon teńge kerek. Ol dombyraǵa dástúrli qońyr úndi qaıtaratyn qoı men eshkiniń ishegin ıiretin stanok pen basqa da tehnıkalyq jabdyqtardy satyp alýǵa jumsalady. Eger zertteý jumysy nátıjeli bolyp jatsa, sodan keıin zerthanany jetildirýdiń kelesi satylaryn ótpekpiz. Biz balyq aýlaıtyn qarmaq jippen alysqa bara almaımyz. Keshe Qarshekeń 600 dombyrashynyń basyn qosyp oınatyp jatyr. Ol óte durys. Biz qoldaımyz. Biraq onyń ulttyq úni joq. Gınnes kitabyna kirý jaqsy. Áıtse de oǵan biz qazir kirsek, erteń dombyranyń qońyr úni zertteletin bolsa, taǵy kirýge týra keledi. Osy jaǵyn oılaný kerek. Eger bizge múmkindik berip, jol ashatyn bolsa, ony da júzege asyrýǵa bolady. Zerthanada tek mýzykanttar emes, ǵylymnyń ózge salalarynyń ókilderi de jumys isteıdi. Jobaǵa tehnıka men fızıka-matematıka ǵylymynyń doktorlaryn kirgizip otyrmyz. Biz daıynbyz.
- "Mádenı mura" baǵdarlamasynda ulttyq aspaptardy zerttep, nasıhattaý jaǵy eskerilgen be?
- Qazaqstanda tarıhy 6 myń jyldan asqan eshbir jádiger joq. Tarıhshylar 2500 jyl burynǵy altyn adamdy aıtyp, odan 4 myń jyl buryn tasqa qashalyp salynǵan dombyrany eskermeı júr. Ol ókinishke qaraı, áli kúnge deıin mádenı muraǵa kirgen joq. Biz mádenı murany bolashaqta atamuraǵa aınaldyrýmyz kerek. Qazir "Mádenı mura" baǵdarlamasy boıynsha arheologııalyq qazba baılyqtar tabylyp jatyr. Sheteldiń klassıkterin aýdaryp jatyrmyz. Byltyr Ál-Farabıdiń "Mýzykanyń uly kitabyn" aýdardyq. Biraq ol áli tolyq emes dep esepteımiz. Onyń birinshi, ne ekinshi kitaby joq. "Mýzykanyń uly kitaby" búkil álemge, mýzyka salasynan úlgi bolǵan kitap. Eýropada ol 14 ǵasyrda latyn tiline aýdaryldy. Biraq ókinishke qaraı, olar Ál-Farabıdiń kitabyn durys túsinbeı, qazir notalyq daǵdarysqa jetkizdi. Biz de qazir Eýropanyń jasaǵan teorııasymen kele jatyrmyz.
- Mýzykany notamen jáne sandyq tehnologııamen úıretýdiń aıyrmasy qandaı?
- Nota jadyǵa salyp oınaý úshin kerek shyǵar. Bul jerde biz árbir dybysqa da kóńil bólýimiz kerek. Dybys degenimiz tolqyn. Únniń ishinde barlyq ǵylym salasy bar. Aqıqatty ǵylym ǵana sheshe alady. Eýropanyń qazirgi 12 dybystyq teń temperasııalyq buraýy Ál-Farabıdiń taza buraýyna kerisinshe jasalǵan. Ál-Farabıdiki taza buraý dep aıtylǵan sebebi - ár dybysy taza jáne qulaqqa taza estiledi. Qazirgi Eýropanyń 12 dybystyq buraýynyń bireýi taza emes. Bizdiń qulaǵymzǵa falsh estiledi. Ol sanańdy, aqyl oıyńdy ózgertedi. Bireý notamen 3-4 aıda 1 kúı úırene almaıdy, al sandyq ǵylymı tásilmen jarty saǵattyń ishinde oınap ketýi múmkin. Eger bul tásildi durys mán berip, qoldanatyn bolsa, elimizde dombyra oınamaıtyn birde-bir qazaq bolmas edi. Qazir qudaıǵa shúkir, balalar dombyraǵa bet buryp kele jatyr ǵoı, biraq bul áli az. Sondyqtan mekteptegi án sabaǵynan beretin memlekettik standart baǵdarlamasyna sandyq tásildi kirgizetin ýaqyt keldi dep oılaımyn. Barlyq balanyń mýzykant bolýy mindet emes, olardyń ishki jan dúnıesin ósirýge yqpal ete alsaq, eń mańyzdysy osy. Qazirgi álemdik daǵdarys ta rýhanı baılyqtan materıaldyq baılyqty joǵary qoıýdan bolyp jatyr. Keıbir ǵalymdar ony aqsha-taýar qatynasynan dep aıtyp júr. Bul basty sebep emes. Ol rýhanı quldyraý men daǵdarystan týyndaǵan jaıt. Qashan bizdiń úlken memleketter rýhanı baılyqqa bet burady solaı adamzattyń ómiri túzeledi.
- Sandyq tehnologııanyń jetistigin tarqata tússeńiz?
- Dombyrany úıretýdiń sandyq tásiline avtorlyq quqyǵymdy alǵanmyn, 20 jyldan astam ýaqyt qoldanyp kelem. Ol kitap osy ýaqytqa deıin 4 tilde 6 ret basylyp shyqty. Oblystyq, qalalyq bilim jetildirý ınstıtýtynda án sabaǵy muǵalimderi men mektep dırektorlarynyń tárbıe jónindegi orynbasarlaryna kúnine 8 saǵat qazaq-orys tobyna turaqty dáris oqyp turam. Onyń sońǵy 2 saǵatynda sandyq ǵylymı tásilge kóńil aýdaram. Sonda meniń tańǵalatynym - ómiri qolyna dombyra ustamaǵan basqa ult ókilderi osy dáristen keıin aspapty oınap ketip jatyr. Mysalǵa orystyń "Vo sadý lı, v ogorode..." degen halyq ánin sandyq tásilmen dombyraǵa salyp qoıdym. Keıde ázildep kúlem, kimde-kim ekige deıin sanaı bilse, bul ándi oınaı alady dep. Oblystyq bilim jetildirý ınstıtýtynda oqyǵan jasy 50-den asqan orys áıeli: "Meniń mamandyǵym akkordeonshy. Ony oınaý úshin mektepte 5 jyl, ınstıtýtta 5 jyl oqydym. Sonda da áli kúnge deıin óte joǵary deńgeıde oınaımyn, dep aıta almaımyn. Al sizdiń sandyq ǵylymı tásilińiz arqyly 5-10 mınýtta myna ándi meńgerip ketkenime tań qalyp otyrmyn jáne dombyrany ómirimde 1-shi ret qolyma ustap otyrmyn" - dep, óz tańdanysyn jasyra almady. Internettiń www.internettv.kz beıne saıtynan osy aıtqandy kóre alasyz. QR ánuranyn da dombyramen ózin ózi demep aıtyp otyrǵan ustazdardy da sol jerden kórýge bolady. Al 2005 jyly oblystyq bilim jetildirý ınstıtýtynyń ádiskerimen birge Tekeli qalasyna 2-3 kúnge semınarǵa baryp qaıttym. 30-50 jas aralyǵyndaǵy ózge ulttyń skrıpkashy, baıanshy, pıanıst degen sııaqty túrli mýzykalyq aspaptar boıynsha 15 oqytýshylary jınalypty. Onda mýzyka mektebi bar eken. 15 dombyra aldyryp, jarty saǵatta 2 án úıretip, orkestr qurdym. Qýanyshty júzderin kórseńiz sondaǵy. Bárimiz máz bolyp shýlap otyr edik, syrttan ádisker men dırektor kirip keldi. Semınarǵa jınalǵan muǵalimderdiń dombyra tartyp, án salyp otyrǵanyn kórip shoshyp ketti. Sol arada «oıbaı, mynaý sensatsııa ǵoı» dep bireýi tura júgirgen, bir kezde Taldyqorǵannan "Jetisý" telearnasynan 2 jýrnalıst pen 1 operator kele jatyr deıdi. Qysty kúni bolatyn, 20-30 mınýtta kelip, beınekameraǵa túsirip, muǵalimderden suhbat aldy. Sonda jýrnalıst 50-degi bir orys áıelden bul ádistemeni qalaı qabyldaısyz dep surady. Ol «dombyrada oınaýdyń bul ádistemesi ulttardy bir-birine jaqyndatady eken. Eshbir saıasatsyz-aq, dombyra arqyly biz bir-birimizdi túsinise alady ekenbiz», dedi. Al jasy 50-den asqan ulty nemis bir er adam «mynaý ádistemeni men endi bolashaqta balalaıkaǵa qoldanam" degendi aıtty. Sol kúni bul arnanyń keshki jańalyqtarynan kórsetildi. Ótkende sol ansambldiń bir múshesi Almatyǵa kelgen eken, bilim jetildirý kýrsynda dáriske qatysty. Sonda ansamblderi áli kúnge deıin bar ekenin aıtty. Naýryz ben basqa merekelerde 15 adam dombyramen Tekeli qalasynda turaqty kontsertterge qatysyp oınap júrmiz deıdi. Al dombyramen Qurmanǵazynyń "Saryarqasyna" deıin oınap úırengen amerıkandyq Devıd Brendti 3-4 jyl buryn Almatydaǵy barlyq telearna kórsetti. Ol tipti sandyq tásilmen "Meniń Qazaqstanymdy" ánuran bolmaı turǵanynda dombyrada oınap, ózi aıta beretin. Birde Qazaqtyń Q. Sátbaev atyndaǵy ulttyq tehnıkalyq ýnıversıtetindegi Mashanı atyndaǵy gýmanıtarlyq ınstıtýttyń shaqyrýy boıynsha dáris oqýǵa bardym. Sońynda jańaǵy jigit Qurmanǵazynyń "Adaıyn" oınap, "Meniń Qazaqstanymdy" aıtqan kezde zalda otyrǵan 500 adam ornynan atyp turyp, qol soǵyp, birge qosylyp aıtty. Sodan eki aıdan keıin bir qyzyǵy, ol ánuran bop bekitildi. Sondyqtan búkil qazaq dombyra oınap, qosylyp shyrqaıtyn kún jaqyndap kele jatyr dep oılaımyn. Armanym - elimizde jasalǵan sandyq tehnologııanyń jetistigi qazaq halqynyń ıgiligine aınalýy. Eger ashqan biren-saran jańalyǵymyz halyqtyń kádesine jarasa, budan asqan baqyt joq shyǵar dep oılaımyn.
- Armanyńyzdyń júzege asýyna biz de tilektespiz. Eńbegińiz jemisti bolsyn.
