Bıyl Tselınogradtaǵy «Nemis avtonomııasy» oqıǵasyna 30 jyl toldy
Sol tұsta KSRO boıynsha shamamen 2 mıllıon nemis bolғan. Sonyң 1 mıllıonnan astamy Қazaқstanda tұrғan. Ortalyқtyң қazaқ jeriniң dәl ortasynan nemis avtonomııasyn құrý týraly sheshim shyғarýyna negizgi sebeptiң biri osy. Arnaıy құrylғan jұmys tobyna KSRO Memlekettik қaýipsizdik komıtetiniң basshysy ıÝ.V.Andropov basshylyқ etti. Avtonomııanyң ortalyғy retinde taңdap alynғan Aқmola oblysy Ereımentaý қalasyna ҚazSSR Kompartııasynyң ekinshi hatshysy A.Korkın bastaғan delegatsııa kelip: «Myna jerge nemis avtonomııasy ornaıdy, oғan basshy bolyp Krasnoznamen aýdanynyң birinshi hatshysy Andreı Braýn saılanady» dep mәlimdeme jasaıdy. Osy sheshimge қarsy tolқý mamyrdyң 19-inen bastaly. Maýsymnyң 16-synda Lenın atyndaғy alaңғa 2,5 myңdaı halyқ jınalyp, қarsylyқ mıtıngisin өtkizdi. Oblys, қala basshylary mұndaı oқıғa bolady dep kүtpegen bolýy kerek. Әsirese, jastar jaғy қatty shıryққannyn bildirdi. Alaңғa oblystyң ekinshi hatshysy Zeınolla Shaıdarov kelip, jınalғan kөpshilikke basý aıtty. Ol kisiniң sөzine қanaғattanbaғan sherýshiler bүkilhalyқtyқ sherý bolatynyn mәlimdedi. Maýsym oқıғasy týraly eңbek ardageri, 1955 jyldan bastap partııa-keңes қyzmetiniң bel ortasynda jүrgen Zeınolla Shaıdarov aқsaқaldyң өzi bylaı dep eske alady.
«Ol kezde Tselınograd oblystyқ partııa ұıymynyң II-hatshysy edim. Қaramaғymda aýyr өnerkәsip jәne saýda salasy, prokýratýra men ishki ister salasyna basshylyқ etetinmin. ... Tselınogradtyң daңқy shyғyp, Mәskeý nazar tige bastady. Ara-tұra osy өlkege қatysty, қazaқtyң mүddesine қarsy josparlary baryn estımiz. Ortalyқ komıtette nemis avtonomııalyқ oblysyn құrý týraly jasyryn қaýly daıyndalғanyn bildik. Құpııa әңgime bizge, Tselınograd oblystyқ komıtetine jetip, өz aramyzda, el arasynda әrtүrli sөz shyғa bastady. Ishki jaғymyz «beker shyғar» senbegenimen, kүn saıyn jetip jatқan astyrtyn sөzderge қarasaқ, kүdigimizdiң rasқa aınalatyn tүri bar. El ishi tolқýly. Gý-gý sөz. Jastar ashýly, үlkender қatý. «Қazaқstan birtұtas, bөlinbeıdi!» degen sııaқty oryssha ұrandar jazylғan әrtүrli үnparaқtar taratyldy. Sol kezde kınoteatrda fashısterdiң қatigezdigin baıandaıtyn Amerıkanyң «Belgisiz soғys» degen kınofılmi kөrsetilgen. Aқyry, mamyr aıynda Mәskeýden kelgen bir top mınıstr obkomda jınalys өtkizip, «Avtonomııalyқ oblys ashylady. Ortalyғy Ereımentaý bolmaқ. Oғan Tselınograd, Pavlodar, Kөkshetaýdyң aýdandary kiredi. Jaңa құrylys nysandaryn belgilep, sharýa bastaımyz» dep Ereımentaýғa sýyt attanyp ketti. «Andreı Braýn I-hatshy bolady» degen sөz shyқty. Tolқyp tұrғan kөpshilik bұdan әrige shydamady. Қalada kәsiptik-tehnıkalyқ ýchılışesi kүni degen bolatyn. Sol kүn demalysқa saı kelip, jastar alaңғa shyқty. Arasynda orysy da bar, negizinen қazaқ jastary, Aýyl sharýashylyғy ınstıtýty men medıtsına ınstıtýtynyң stýdentteri jınaldy. Biz, oblys basshylary ortalaryna baryp basý aıtýғa tıis boldyқ. Қoғamdyқ tәrtipti қadaғalaý meniң құzyrymda. Әri jastardyң jamanatқa arandap қalmaýyn oıladym. «Aınalaıyndar, amandyқ kerek. Bүlinshilik degen jaman nәrse» degendi aýzymyzben aıtқanymyzben өzimizdiң de jүregimiz қan jylap tұr. Jasyratyn ne bar, ol kezde partııanyң aıtқanyna jүretin kezimiz, әldene dep aıtýғa til қysқa. Obaly kerek, jastar sabyrlylyқ tanytty. Eshbir artyқ әreketter jasaғan joқ. Aldaryna shyққan obkomnyң I-hatshysy Nıkolaı Morozovtyң «Bұndaı sөz resmı tүrde jarııalanғan joқ, radıo-teledıdarda aıtylғan joқ, қaıdan shyғardyңdar? Eshқandaı avtonomııa bolmaıdysyna» jastar senbeı: «Olaı bolsa, sizder bұny rastap gazetke beriңizder» dep talap etti. «Nege beremiz? Mұndaı қaýly bolғan joқ. Bұl jaı sөz» dedi. Sonda da 3-4 қyz-jigit shyғyp: «Avtonomııa ashқyzbaımyz. 1942 jylғy soғystyң zalaly sharpymaғan sovet semıasy joқ. Osydan keıin biz қalaı avtonomııa beremiz, қaıtip jer bөlip beremiz?» dep sөıledi. Қazaқ jastarynyң өrligi men tabandylyғy deminen jalyn atyp tұrғan Mәskeýdiң Ortalyқ Komıtetiniң raıynan қaıtardy. «Men janbasam, lapyldap, sen janbasaң lapyldap, ol janbasa, lapylap, aspan қalaı ashylmaқ?!» degen ұranmen қanaty қataıғan, ot pen sýdy, yқty-jardy bilmeıtin stýdentter bas bolyp, barlyқ sharanyң basy-қasynda jүrdi.
Өlketanýshy Maıra Kereıbaeva maýsym oқıғasynyң ortasynda jүrgen jan. Maıra sol kezdegi jaғdaı týarly bylaı dep әңgimeleıdi. - Ol kezde Tselınglavsnab aımaқtyқ basқarmasynyң esepteý tehnıkalyқ engizdirý bөliminde aғa ınjener bolyp қyzmet atқaratynmyn. Bұl mekeme soltүstik aımaқtaғy alty oblysty қamtıtyn үlken құrylym edi. Tek Esepteý ortalyғynyң өzinde 100 astam joғary bilimdi jas ınjener қazaқ kadrlary jұmys istedi. Kөbi matematıka men elektronıkany tolyқ ıgergen, bilimdi қyz-jigitter bolatyn. Sonymen, maýsymnyң 14-i kүni S.Seıfýlın atyndaғy Tselınograd pedınstıtýtynyң fızıka fakýltetiniң stýdenti Barhyt Nәkenova deıtin stýdent қyz қasynda eki dosy bar, құrbysynyң үıine «Bizge kөmektesetin joғary bilimdi, ұlttyң taғdyryna jany ashıtyn, aқyldy ıntellıgentsııa kerek. Қazaқstan jerine «Nemis avtonomııasyn құrý týraly» zaңsyz sheshim shyғyp jatyr, biz ony mүlde boldyrmaýғa atsalysýymyz kerek» dedi. Onymen қosa ұstazdary ұltjandy azamat Baıanbaı Hұsaıynovtyң sәlemin jetkizdi. Қoldarynda eki tilde jazylғan үnparaқtar bar eken. Osylardy tezirek kөbeıtip, taratý kerek ekenin aıtty. Құrbylar mәseleniң oңaı emestigin sezindi. Biraқ, үlkenderdiң aқylyna jүginýdi teris kөrgen joқ. Maıra shұғyl tүrde қaladan 18 shaқyrym jerdegi týғan үıine bet aldy. Stýdentter shyғaryp saldy. Әkesi: «baғyttaryң dұrys, senderdi қoldaımyn» dedi. Keterimde, қarashaңyraқ ıesi Mұқat aғama: «қaryndasyңdy Kırovқa deıin shyғaryp sal, jұmystaryn jүrgizsin... қazaқtyң jerin talapaıғa tүsirip jүrgen kimder... jol bermeý kerek!» degendi қaıtalap aıtty. Үıge kelgen soң үnparaқtardy kөshirip, kөbeıtip alyp, birnesheýin jұmysқa alyp bardy. Tikeleı bastyғym Bolat Ғanıұly Әjibaevқa mәn jaıdy tүsindirdi. Ol kisi құptaғan syңaı tanytyp: «baıқa, seni kүzde Almatyғa Halyқ sharýashylyғy ınstıtýtynyң arnaýly ekonomıkalyқ josparlaý men perspektıvalyқ boljam fakýltetinde bir jyldyқ oқýғa jibergeli otyrғanymyzdy ұmytpa, үlken basshylar bilip қoısa, saғan қıyn bolyp jүrer, saқ bol!» dep eskerttti. Osylaı iske kiristi. Basshylyққa bolyp jatқan oқıғalardy, ne istep jүrgenimizdi habarlap otyrdy. Jұrtty alaңғa shyғýғa shaқyrғan үnparaқtardy қazaқtar tyғyz қonystanғan jerlerge taratyp, өzderi jaқsy biletin adamdardyң қalalyқ telefon anyқtamalyқtaryndaғy meken-jaıy boıynsha esikterine japsyryp, keıbireýlerin poshta jәshikterine saldy. Әri қazaқ jәne orys tilderinde «Қazaқstan - birtұtas baıtaқ el», «Қazaқstan bөlinbeıdi», «Қazaқ jerinde nemis avtonomııalyқ oblysy bolmasyn», «Sovetskıı narod v Kazahstane býdet jıt bez vnýtrennıh granıts» t.b. transporanttar men ұrandar daıyndady. Sherýge қatysýshylar 19 maýsym kүni қaıta alaңғa shyқty. Bұl joly 6 myңғa jýyқ halyқ қatysty. Onyң құramynda barlyқ toptyң adamdary boldy. Kөbi stýdent jastar, eңbek ardagerleri, jұmysshylar, ıntellıgentsııa өkilderi, kөrshi Ereımentaý, Sileti, Tselınograd, Atbasar, Қorғaljyn aýdandary men Pavlodar, Kөkshetaý, Қaraғandy oblystarynan ұıymdasқan tүrde adamdar keldi. Olardyң ishinde basқa ұlt өkilderi: orys, ýkraın, tatar, nemisterdiң өzderi de kөp boldy. Pavlodar oblysy men Ereımentaýdan kelgen sherýshiler Қazaқstan tarıhynyң 5 tomdyғy men Abaıdyң kitabyn keýdelerine basyp jүrdi. Mұhan Shamenov degen aқmolalyқ қart қolyna Қazaқ SSR-niң Konstıtýtsııasyn ұstap tұryp, alaңnyң ortasyndaғy Lenın eskertkishiniң aldyna kelip: «Men 40 jyldan beri KPSS-tiң mүshesimin, bұl tasқa basylғan zaң bұzylmasyn ұly kөsem» dep basyn ıip jatty. Sherýge shyққan nөpir halyқ oblystyқ bıýro mүshelerimen қosa obkomynyң birinshi hatshysy N. Morozovtyң өzin shyғartyp, talaptaryn қaıtalady. Obkomnyң birinshi hatshysy AҚSh-KSRO arasynda strategııalyқ shartyna қol қoıylғany týraly қaıta-қaıta aıta berdi. Halyқ sheshimniң kүshin joıýyn talap etip, tұryp aldy.
Osyndaı arpalasқan kүnderi ұlty nemis tanys azamattar Ekaterına Popovıcheva, Emma apaı, әke-sheshemniң dosy Albert Kınas, өzimniң týғan aғamdaı bolғan azamat Kondrat Vagner jәne Kırov aýyldyқ egis brıgadasynyң mehanızatory Ivan Nahtıgal, Krasnoznamen aýdanynyң birinshi hatshysy Andreı Braýnnyң kelini Lena Braýn, ұlty kәris Lılııa Sın, latysh Zınaıda Derevıankolar bұl sheshimge қarsylyқ kөrsetip, keıbiri өzderimen қosa týғandaryn, қyzmetker-jұmysshylaryn alaңғa alyp shyқty. Sol kүnderi Kondrat Vagner aғa: «Bizder bұl sheshimge қarsymyz, 1941 jyldary қıyndyқpen jer aýyp kelgende қazaқtar baýyryna basty. Қazaққa қııanat jasaýdy құdaı keshirmeıdi. Қazaқstannan shaңyraқ sұraýғa haқymyz joқ. Egerde orys halқy shynymen nemisterge avtonomııa bergisi kelse olardyң tarıhı otany Povoljeden bersin!» dedi. Osy azamat 10 jyl bұryn atajұrty Germanııaғa қonys aýdaryp ketti. Keterinde tөrinde tұrғan әsem fortepıanasyn Maıranyң otbasyna syılady. Otyz jyl bұrynғy Aқmola oқıғasynyң esh ýshyқpaı қazaқ halkynyң paıdasyna sheshilgeni nemistermen қatar basқa halyқtardyң da halқymyzғa dem bergeniniң arқasy. Bir jyldan keıin 1980 jyly Aқmola қalasynyң 150 jyldyғy atalyp өtildi. Osy sәtti paıdalanyp, өz basym barlyқ jerlesterime, sonyң ishinde құrdasym Natalıa Gellertke bir jyl bұrynғy oқıғa kezinde қoldaғandary үshin minberge shyғyp rahmet aıttym. - Aқyry, bүkil halyқtyқ narazylyқtyң nәtıjesinde KOKP OK bıýrosy өz sheshimin өzgertýine týra keldi. Osylaı Akmola oblysynda Nemis avtonomııasyn құrý jөnindegi sheshim iske aspaı қaldy, - dep әңgimesin tәmamadady Maıra.
Aқmolalyқ maıdanger-jazýshy Әsken Nәbıev kөreshegi kөp Arқa jeri jaıynda mynandaı estelik aıtady: -...Ana tili ұıyғan, ata salty bұzylmaғan, әni men sәni kemel el edik. Alýan shөptiң ısine eltigen atty kisi aýyp қalatyn ataқonystyң tөrinde pereselen oınap, adamdardy da, aýyldy da alaқұıyn etti. Aқ patshaғa soldat aldy, aқ pen қyzyldan aman қalғanda, týyrlyқty týrap, jelini қıғan kәmpeske keldi. Aýzymyzdan aқ ketpegen, қyzylsyrap kөrmegen, bұl қazaққa atasy kәsip etpegen astyқtan salyқ salyp, sansyratty. Ashtan өlgenge kebin tabylmaı, analarymyzdyң aқ jaýlyғyna orap kөmgendi kөz kөrdi. Bүgin elorda bolyp, kemeline kele jatқan Astana, keshegi Aқmolanyң basynan ne өtpedi? Қazaқtyң қystaý, kөkteý, jaılaý, kүzdeý degeninen habary joқ Hrýşev 1954 jyly «қazaқtyң jeri bos jatyr, baryңdar» dep, oıdan-қyrdan, onyң ishinde қashқan-pysқandardan oңaı құtylyp, Arқaғa aıdap saldy. Bәrinen de osysy қatty batty. Namys jyrtқannan jer jyrtқan basym tүsip, өktemdik jasady. Қazaқsha sөılegenniң tilin, tilimen birge rýhyn aldy. Maldyң өrisi, jannyң sany kemidi. «Jylasaң, taғy ұramyn!» degendeı, kөzine қamshy kөp tıgen jasқanshaқ attan әri boldyқ. Өzim jýrnalıspin, zamannyң jelimen «tyң ıgerýge» kelgenderdiң aıaқ-қolyn jerge tıgizbeı maқtap, talaı maқala jazdym. «Jetken jerimiz osy shyғar, қamyt kıgen bas endi bosamas» dep, aıtқanғa kөne berdik... Biraқ, etten өtse de, sүıekke jetpegen eken, jilinshigimiz қırasa da, jilik maıymyz үzilmegen eken, қazaққa ne istesek te kөne beredi eken degen bolýy kerek, jetpis toғyzynshy jyly «ortalyғy Ereımentaý bolatyn nemis avtonomııasy құrylady» degende tipti ana tiline shorқaқ talaı қazaқtyң қany қaınap shyғa keldi, - dedi seksen altydaғy kөnekөz. Әsken atanyң aıtýynsha, rasynda, қazaқ jerinde nemis avtonomııasyng құrýғa tek қazaқ emes, kөptegen ұlttyң өkilderi de қarsy bolғan. «Tipti, estýimizshe, Brejnev te sol kezdegi GDR men FRG-ni megzep: «Bizge, osy, үshinshi Germanııanyң қajeti bar ma?» degen eken... Myna jalғanda eshnәrse kezdeısoқ nemese oқystan bolmaıdy. Eldiң jүregi sanalatyn astanalarda halyқtyң jүregine batқan oқıғalar kөrinis tabady. Keshe astana bolғan Almatyda - jeltoқsan oқıғasy, bүgin elordaғa aınalғan Astanada - 1979 jylғy maýsym oқıғasy boldy. Eki astana - eki dүrmek, eki dүnıe - eki қoғam...
