Bir beldeýden bel alǵan jol berekege bastaıdy
«Bir beldeý, bir jol» - Qytaıdyń saýda, kólik joldaryn, sondaı-aq Ortalyq Azııanyń, Eýropa men Afrıkanyń 60-tan astam elderin baılanystyratyn ekonomıkalyq dálizdi jetildirý men onyń jańa túrlerin jasaýǵa, olardyń Qytaımen aradaǵy saýda qarym-qatynasyn damytýǵa serpin berýge baǵyttalǵan halyqaralyq bastamasy.
«Bir beldeýdiń» bastaý alar shaǵyna Qazaqstannyń da tikeleı qatysy bar. Atap aıtqanda, QHR tóraǵasy Sı Tszınpın 2013 jylǵy qyrkúıek aıynda Qazaqstanǵa jasaǵan sapary kezinde Astanada sóılegen sózinde «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi» dep atalatyn ıdeıany qalyptastyrý jóninde alǵash ret másele kótergen edi. Osy arqyly ol is júzinde budan birneshe ǵasyr buryn osy aımaqtarda dáýren súrgen ejelgi «Jibek joly» saýda qarym-qatynasynyń jańa zamanǵa laıyqty jańa pishinin qalyptastyryp, damytýdy usynǵan bolatyn. Sı Tszınpın sonda aıtqan sózinde Qytaı men Ortalyq Azııa aımaǵy elderiniń strategııalyq maqsattary ortaq ekenin, olardyń mundaǵy memleketter ekonomıkasyn turaqty damytýǵa, gúldendirýge jáne qýattylyǵyn arttyrýǵa baǵyttalatynyn atap ótti. Qytaı lıderi sondyqtan «is júzindegi ózara qarym-qatynasty jan-jaqty nyǵaıta túsýdiń» jáne yntymaqtastyqtyń basymdylyǵynda, ónimniń turaqtylyǵynda, ózara tıimdi jáne ortaq utysqa ıelik negizindegi jalpy múddelerdi jasaýda saıası dıalogtyń, geografııalyq jaqyndyq pen ekonomıkalyq jaǵynan bir-birlerin tolyqtyryp turýdyń» qajettiligine nazar aýdardy.
Osyǵan baılanysty Sı Tszınpın Eýrazııa keńistigindegi elderdi ózara birlesip, yntymaqtastyqtyń jańa modelin jasaýǵa, «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýin» (JJEB) qalyptastyrýǵa shaqyryp, saıası koordınatsııa, ınfraqurylymdyq ózara baılanys, saýdany yryqtandyrý, kapıtaldyń erkin jyljýy jáne halyqtar arasyndaǵy ózara túsinistikti nyǵaıtý sekildi bes sharany saqtaýdy usyndy. Sol jyldyń qazan aıynda ol bul ıdeıany Ońtústik-Shyǵys Azııa elderine jasaǵan sapary kezinde taǵy tarqatyp aıtyp berdi. Onda Sı myrza ASEAN-ǵa múshe elderdiń basshylaryna ózara birigip, «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýine» qosa «HHI ǵasyrdaǵy teńiz Jibek jolyn» (TJJ) jasaý jóninde sóz qozǵady. Bul eki ıdeıa birige kelgende, Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» degen ataýmen dúnıege kelgen strategııalyq tujyrymdamasynyń negizin qurady. Ol QHR-dyń búgingi tańdaǵy ishki ekonomıkalyq jáne syrtqy saıası baǵytyndaǵy negizgi baǵdarlarynyń biri bolyp tabylady.
Óziniń aldyna qoıyp otyrǵan maqsaty men mindeti, mazmuny men máni jaǵynan ony qazir formaldy emes keń aýqymdy basqarý men damý jobasymen (G-20 tektes) salystyrýǵa bolady. Ol tek batyseýropalyq emes, qytaılyq nusqada júzege asyrylady. Soǵan qaramastan, Qytaı saıasatkerleri men sarapshylary ony «Jibek jolynyń» osy zamanǵy jańa nusqasy degen paıymnan úzildi-kesildi bas tartyp otyr. Osyǵan qarap-aq «Bir beldeýdiń» astary men mazmunynda tek ekonomıkalyq múddeniń ǵana jatpaǵanyn anyq baıqaýǵa bolady.
«Bir beldeý, bir jol» - búginde joǵary derjava dárejesine jetip otyrǵan Qytaıdyń qurlyqtaǵy («Jibek jolynyń» ekonomıkalyq beldeýi) jáne sý aıdynyndaǵy (teńiz «Jibek joly») uzaq jyldarǵa baǵyttalǵan geosaıasatynyń bastaý alar tusy. Bul jaǵynan ol AQSh-tyń 1990 jyldary belsene usynǵan jahandanýdyń batystyq nusqasyna uqsaıdy. Sarapshylar boljamyna qaraǵanda, «Bir beldeý...» elderi lıderleriniń forýmy keleshekte kem degende Qytaı bastamasyn qoldaý men QHR úshin qolaıly halyqaralyq orta qalyptastyrýdyń, aýqymdy saıası jáne ekonomıkalyq qoldaý kórsetýdiń minbesi bolyp qalýǵa tıis.
Búgingi kúnniń basty tiregi - jobany ekonomıkalyq jaǵynan tolyqtyrý. Joba sonyń ishinde qataryna toptar tartý turǵysynda belsendi ınstıtýtsıonaldyq jáne saýda-ekonomıkalyq saıasat ustanady. Buǵan temir jol jáne avtomobıl joldary magıstraldaryn qurylystaryn keńeıtý de kiredi. Túptep kelgende, iri kólik júıesin qurý keleshekte Qytaıǵa Azııa-Tynyq muhıt aımaǵynan Batys Eýropa elderine deıingi aralyqta senimdi kólik dálizin jasap alýǵa múmkindik beredi.
Jasalǵan júıe qazir jalpy jer kólemi 50 mln sharshy shaqyrymdy alatyn, 3 mlrd halqy bar Azııa men Eýropanyń 18 memleketiniń basyn biriktiredi. Sońǵy 10 jyldyń bedelinde Qytaıdyń «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýinde» ornalasqan eldermen jyl saıynǵy taýar aınalymynyń ósimi 19 paıyzdy qurady. Al 2016 jyly QHR-dyń «Jibek joly» boıyndaǵy memlekettermen jalpy saýda kólemi 954 mlrd dollarǵa jetti nemese álemdik taýar aınalymynyń 25,7 paıyzy boldy.
«Jibek joly ekonomıkalyq beldeýiniń» tujyrymdamasy Qytaıdyń Ortalyq Azııa aımaǵyn basqa óńirlerdegi qatysýshylarǵa qaraǵanda ekonomıkalyq jáne ıntegratsııalyq turǵyda aıtarlyqtaı keń aýqymda qarastyratynyn tanytady. Іs júzinde ol Shyǵys Azııadan Eýropaǵa deıingi terrıtorııany ekonomıkalyq jaǵynan birlese damytýdyń megajobasyn usynady. Onda Qytaı basty oryndaýshynyń jáne dem berýshiniń mindetin atqarady. Munda áńgime erkin saýdanyń áldeqandaı bir eýrazııalyq aımaǵyn jasaý týraly bolyp otyrǵan joq, ol negizinen Qytaıdyń kómegimen Eýrazııa endiginde ekonomıkalar men kóliktik/ınfraqurylymdyq jobalardy damytýǵa baǵyt ustaıdy.
Qytaı basshylyǵynyń pikirinshe, Azııa ınfraqurylymdar ınvestıtsııasy banki (AIIB) aımaqtyq ınfraqurylymdyq qurylysqa jańa serpin berip, Azııadan kapıtaldyń basqa jaqqa ketip qalýyna tusaý salady, tek aımaq elderi ǵana emes, sonymen birge kúlli álemde ekonomıkalyq ósimniń belsendi túrde jasala túsýine jol ashyp beredi. Osyǵan oraı QHR Memlekettik keńesiniń premeri Lı Ketsıan 100 mlrd dollar kóleminde bastapqy jarǵylyq kapıtaly bar AIIB-nyń aımaqqa kirmeıtin elder úshin de árdaıym ashyq taza kommertsııalyq ınstıtýt bolyp tabylatynyn atap ótti.
2015 jylǵy 15 naýryzda QHR Memlekettik keńesiniń tapsyrmasy boıynsha Damý jáne reformalar isteri jónindegi memlekettik komıtet, Syrtqy ister mınıstrligi jáne Saýda mınıstrligi «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi» men «XXI ǵasyrdaǵy teńiz Jibek joly beldeýin» birlese jasaýdyń is-áreketi men tamasha keleshegi» atty baǵdarlama daıyndady. Ol sol jylǵy 16 sáýirde 16 bettik kitapsha bolyp basylyp shyqty. Qujat «Bir beldeý, bir jol» tujyrymdamasyn júzege asyrýdyń barsha negizgi baǵyttaryn aıqyndap berdi. Onda «Bir beldeý, bir jol» jobasynyń barlyq elder, halyqaralyq jáne aımaqtyq uıymdar úshin ashyq bolyp tabylatyny, onyń sondaı-aq QHR-dyń ózine múddeli eldermen ekonomıkalyq qarym-qatynas jasaýy úshin negiz bolatyny atap kórsetilgen.
Qazir «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi» Qytaıdan Ortalyq Azııa men Reseı arqyly Eýropaǵa (Baltyq teńizine deıin) shyǵý, Qytaıdan Ortalyq Azııa men Batys Azııa arqyly Parsy shyǵanaǵy men Jerorta teńizine shyǵý, Qytaıdan Ońtústik-Shyǵys, Ońtústik Azııa arqyly Úndi muhıtyna shyǵý dep atalatyn úsh basty marshrýtty túzetin bolady degen boljam jasaldy. Al «XXI ǵasyrdaǵy teńiz Jibek joly beldeýine» Qytaıdyń teńiz porttarynan Ońtústik-Qytaı teńizi arqyly Úndi muhıtyna jáne odan ári Eýropaǵa jetý, Qytaı porttarynan Ońtústik-Qytaı teńizi arqyly Tynyq muhıttyń akvatorııasyna shyǵý qarastyrylýda. Al atalǵan baǵyttarda «Qytaı - Mońǵolııa - Reseı», «Qytaı - Ortalyq Azııa - Batys Azııa», «Qytaı - Úndiqytaı», «Qytaı - Pákistan» jáne «Bangladesh - Úndistan - Mıanma - Qytaı» halyqaralyq ekonomıkalyq dálizderin quryp, qalyptastyrý josparlastyrylyp otyr. Bul qujatta ınfraqurylym qurylysy, óndiris qýattylyǵyna ınvestıtsııalar ákelý, tabıǵı resýrstardy ıgerý, saýda-ekonomıkalyq jáne qarjylyq yntymaqtastyq, gýmanıtarlyq almasýlar, qorshaǵan ortany qorǵaý men teńizdegi ózara birlesken áreketter jasaý salalaryndaǵy mindetter jaıy da qarastyrylǵan.
Osy rette aımaqtaǵy yntymaqtastyqty keńeıtýdiń asa mańyzdy faktory retinde Shanhaı yntymaqtastyq uıymy, Qytaı - ASEAN («10+1» formaty), Azııa - Tynyq muhıt ekonomıkalyq áriptestigi, «Azııa - Eýropa» forýmy, Azııadaǵy yntymaqtastyq jónindegi dıalog, Azııadaǵy ózara áreket pen senim mólsheri keńesi, Qytaı-Arab yntymaqtastyq forýmy, Qytaı - Parsy shyǵanaǵyndaǵy arab memleketteri yntymaqtastyǵy keńesi, Úlken Mekong sýbaımaǵyndaǵy ekonomıkalyq yntymaqtastyq, Ortalyq Azııa aımaqtyq ekonomıkalyq yntymaqtastyǵy sekildi uıymdardyń yqtımal kómegi atap kórsetiledi.
«Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi» tujyrymdamasy jaqyn aralyqtaǵy birneshe onjyldyqta júzege asyrylady dep eseptelgen. Qazirgi kezde ony júzege asyrýdyń birtutas qalypqa kelgen júıesi áli jasalyp bolǵan joq. Soǵan qaramastan, ol búginde Qytaıdy jańa jahandyq jaǵdaıdaǵy kóshbasylyq quzyretke qaraı bastaýdyń mańyzdy vektorlarynyń biri ekendigi eshqandaı kúmán týǵyzbaıtyndaı dárejede tolyq aıqyndalyp tur. Aldyna osyndaı ǵasyrlardan ǵasyrlarǵa ulasatyn megajoba jasaý mindetin qoıyp otyrǵan Qytaı ony qarjylandyrýdyń alǵy sharttaryn da jasap qoıdy. Ol «Bir beldeý, bir jol» tujyrymdamasyn qarjylandyrýdy qolǵa alý maqsatynda 2014 jyly Azııa ınfraqurylymdar ınvestıtsııasy banki (AIIB) jáne «Jibek joly» qory sekildi eki qarjy ınstıtýtyn ashyp qoıdy. Azııa ınfraqurylymdar ınvestıtsııasy bankiniń maqsaty banktiń qatysýshy-quryltaıshy elderiniń iri ınfraqurylymdyq jobalaryn qarjylandyryp, olardyń ekonomıkalyq jaǵynan ósýlerine serpin berý bolyp tabylady. Qazirge deıin banktiń quryltaıshylary qataryn 57 el qurap otyr. Olardyń 37-si Azııa aımaǵynan bolsa, qalǵan 20-sy atalmysh aımaqqa kirmeıtin memleketter.
2015 jylǵy 29 maýsymda atalmysh bankti qurý týraly kelisimge qol qoıyldy. Al 2016 jylǵy 16 qańtarda 100 mlrd dollarlyq bastapqy kapıtaly bar AIIB óziniń jumysyn bastap ketti. Banktiń eń iri quryltaıshylary qatarynda Qytaı, Úndistan, Reseı, Germanııa jáne Koreıa Respýblıkasy bar. «Jibek joly» qory 2014 jylǵy jeltoqsanda Beıjińde tirkeldi. Onyń jalpy kapıtaly 40 mlrd dollarǵa teń, alaıda, ony tolyq qalyptastyrý birneshe kezeńnen turatyn bolady. Qor 10 mlrd dollarlyq bastapqy kapıtalmen iske kiristi. Qordyń negizgi maqsaty jańa «Jibek joly» júrip ótetin elderdiń ınfraqurylymdaryna ınvestıtsııalyq múmkindikter izdestirý jáne jobalardy júzege asyrý úshin qyzmet kórsetý bolyp tabylady. Ol negizinen ınfraqurylymǵa ınvestıtsııa tartýdy, sondaı-aq ónerkásiptik jáne qarjylyq kooperatsııany damytýdy júzege asyrady dep boljanyp otyr. Qordyń barlyq kapıtaly Qytaıdyń enshisine jatady, al qarjylandyrýdyń negizgi kózi - Qytaı shetel valıýtasy memlekettik ákimshiligi (65%), Qytaı Investıtsııalyq Korporatsııasy (15%), Qytaı eksport-ımport banki (15%) jáne Qytaı Damý banki (5%). Qor budan ári basqa elderdiń uzaq merzimdi ınvestıtsııa berýge daıyn ınstıtýtsıonaldyq ınvestorlaryn tartatyn bolady.
Budan bólek, 2015 jylǵy mamyr aıynda Sı Tszınpınniń Reseıge jasaǵan memlekettik sapary kezinde Reseı Federatsııasy men QHR basshylary Eýrazııa ekonomıkalyq odaǵy (EAEO) men Qytaıdyń «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi» ınıtsıatıvasyn ózara ushtastyrý jónindegi kelisimge qol qoıdy. Al bastamany qoldaýǵa qazir álemniń 100-den astam eli men halyqaralyq uıymdary ynta bildirip otyr. Qytaı sonyń ishinde 40-tan asa elmen jáne halyqaralyq uıymdarmen yntymaqtastyq jónindegi kelisimge kelip úlgerdi.
Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev «Bir beldeý, bir jol» ıdeıasyn alǵashqy bolyp qoldaǵandar qatarynan tabyldy. Sebebi, bir maqsattaǵy bir beldeýden bel alatyn bul joldyń, durys qolǵa alynyp, jónimen júrgizilgen jaǵdaıynda, berekege bastaıtyny birden belgili bolyp tur edi. Ideıanyń baǵaly ekendiginde kúmán joq. Muny Elbasy 2017 jylǵy 14-15 mamyrda Beıjińde ótken «Bir beldeý, bir jol» jobasyna qosylǵan memleketter basshylarynyń forýmynda da atap kórsetti. Ol forým aıasynda qanat jaıǵan «Tyǵyz yntymaqtastyqqa arnalǵan saıası birlesken qyzmet» atty «dóńgelek ústel» jıynynda Sı Tszınpınniń Eýrazııada ejelgi Jibek jolyn jańa, zamanaýı formatta qaıta jandandyrý ıdeıasy álemde beleń alyp kele jatqan saıası, ekonomıkalyq jáne gýmanıtarlyq daǵdarystarǵa berilgen ýaqtyly jaýap ekenine tereń toqtaldy.
Eger eki jaqty tıimdi joldarmen júrgiziler bolsa, «Bir beldeýdiń» Qazaqstanǵa ákeletin paıdasy da zor bolmaq.
Serik PІRNAZAR,
jýrnalıst
