Bılik basyndaǵy 3 jyl: Talıban Ýsama ben-Laden kezinen beri qalaı ózgerdi

ASTANA. KAZINFORM – Tamyz aıynda Aýǵanstanda «Talıban» qozǵalysynyń bılikke kelgenine úsh jyl toldy. Sol ýaqytta, 2021 jyldyń tamyzyndaǵy jaǵdaı óte qorqynyshty bolyp kórindi. Osynaý kóp zardap shekken eldegi oqıǵalardyń damýyna, sondaı-aq kórshi elderdegi jaǵdaıǵa áser etýi múmkindigine qatysty kóptegen jaǵymsyz boljamdar da jasaldy. Aýǵanstan men tálipter búkil álemdegi barlyq aqparat quraldary betinde oıyp turyp oryn aldy. Onda olardyń 1996 jyldan 2001 jylǵa deıingi burynǵy bıligi basyndaǵy kezi egjeı-tegjeıli qarastyryldy. Kazinform agenttiginiń halyqaralyq sholýshysy Aýǵanstanda úsh jyl ishinde qandaı ózgerister bolǵanyn baǵamdap kórýge tyrysty.

Talıban halyqaralyq qaýymdastyqpen ózara baılanysqa daıyn

Osy tarıhı kezeńde Aýǵanstanda tálipterdiń Ulttyq azshylyq soltústik alıansynyń kúshterimen azamat soǵysy ótti. Kópshiligi dál osyndaı jaǵdaı qaıtalanýy múmkin dep kútti. Munyń ústine 2021 jyly Aýǵanstandaǵy burynǵy respýblıkalyq bıliktiń keıbir tájik ókilderi qarýly qarsylyqqa daıyn ekenin málimdedi.

2001 jylǵa deıin Aýǵanstanda Ýsama ben-Laden jáne onyń uıymynyń kóptegen belsendisi boldy. Bul 2021 jyly tálipterdiń qaıtadan bılikke kelgennen keıin ár túrli radıkaldy uıymdar ózderin jaıly sezinetin oryn qaıtadan paıda bolady degen alańdaýshylyq týǵyzdy.

Árıne, tálipterdiń eldi basqarýdaǵy eski ádisi de suraq týǵyzbaı qoıǵan joq. Atap aıtqanda, bul jumys isteýge, bilim alýǵa, gýmanıtarlyq kómek alýǵa, er adamdardyń erip júrýinsiz úıden shyǵýǵa tyıym salatyn jáne basqa da kóptegen shekteýleri bar áıelderge qatysty saıasat týraly sóz bolyp otyr. Degenmen, bul ıslam normalaryna sáıkes kelmeıdi. Qalaı degende de, qazirgi ıslam áleminiń esh jerinde mundaı qoldanylmaıdy.

Sonymen, 2021 jyldyń tamyzynda Aýǵanstandaǵy oqıǵalardyń damýyna qatysty boljam osy elde de, odan tys jerlerde de barynsha jaǵymsyz órbidi. Kóptegen adam elden ketti. Burynǵy bılik sheneýnikterinen basqa, olar bilim alǵandar, batys uıymdarynda jumys istegender, tálipter bıligi kezinde bolatyn ómir súrýdiń baıyrǵy jaǵdaıyna kóngisi kelmegender edi. 

Aýǵanstannyń kórshileri úshin úlken qaýip bolýy múmkin gýmanıtarlyq apatqa jáne soǵan oraı bosqyndar aǵynynyń artýyna baılanysty boldy. Sondaı-aq olar osy eldiń radıkaldy uıymdary tarapynan týyndaýy múmkin qaýip-qaterge de alańdaýshylyq tanytty.

Biraq taǵy bir mańyzdy másele olardyń shekaralarynda memlekettik qurylymnyń túbegeıli basqa modeliniń paıda bolýymen baılanysty. Ol zaıyrly jáne rýhanı bılikke bólinbeıtin, bastapqy ıslam qaýymyna jaqyn basqarý modeline negizdelgen. Esterińizge sala keteıik, alǵashqy halıfter eki qyzmetti biriktirip, qaýymdy birtutas basqardy.

Búgingi tańda ıslamnyń bastapqy qundylyqtaryna oralýǵa bet alǵan kóptegen adam dál osy alǵashqy qaýymdy qandaı da bir ıdealdy model retinde qarastyrady. Degenmen, Taıaý Shyǵystyń agrarlyq memleketterin jaýlap alǵannan keıin de ıslam qaýymy aldynda memleketti basqarý máselesi shyqty, ol úshin tıisti ınstıtýttar qajet boldy. Omeııadtar áýletinen shyqqan halıfter kezinde zaıyrly jáne rýhanı bılik ekige bólindi.

Qalaı bolǵanda da, jalpy jurtshylyqta tálipter bıligi kezinde Aýǵanstandaǵy oqıǵalardyń damýyna qatysty óte aýyr boljamdar boldy. Alaıda, bul úmit oryndalmady. oryndalǵan kúnniń ózinde de, ol tolyq kólemde emes.

Basty shart 2021 jyly Aýǵanstandaǵy jaǵdaıǵa qatysty belgili bir syrtqy saıası konsensýs qalyptasýynda edi. Sóz tálipterdiń bılikke kelýimen ishki soǵys toqtap, Aýǵanstan arqyly túrli kólik jobalaryn júzege asyrýǵa múmkindikterdiń ashylýy jaıynda bolyp otyr.

Olardyń arasynda 1994 jyldan beri salynbaı kele jatqan Túrikmenstannan Pákistanǵa deıingi Transaýǵan gaz qubyry bar. Sonymen qatar, josparda temirjol, sondaı-aq Ortalyq Azııadan Pákistanǵa joǵary voltty elektr jelileri boldy. Óz kezeginde, osy jobalardy iske asyrýdan jáne olardy keıinnen paıdalanýdan túsken kirister Aýǵanstandaǵy memlekettik bıliktiń qajetti qarajatyn qamtamasyz etýi kerek edi.

Elde ulttyq azshylyq ókilderiniń qatysýymen ınklıýzıvti Úkimet qurý, sondaı-aq áıelderdiń quqyqtary, ásirese bilim berý talaptary da qoıylyp otyr. Tálipter ınklıýzıvtilikten bas tartyp, ulttyq azshylyqtardyń ókilderi, mysaly, ekinshi vıtse-premer ózbek Abdýla Salam Hanafı bılikte ekenin alǵa tartady. Negizinde, bul tásil ıslam qaýymyn uıymdastyrý qaǵıdattarynan týyndaıdy, onyń aıasynda saılaý qajet emes. Degenmen, tálip Úkimeti qalaı desek te, negizinen halyqtyń pýshtýn bóliginen jasaqtalǵan. Halyqtyń darı tildi bóligi (tájikter, hazarlar, charaımaqtar – red. eskertpesi) tek tehnıkalyq mamandar deńgeıinde qyzmet etedi.

Áıelderge qatysty saıasat 1990-shy jyldardyń aıaǵyndaǵy úlgidegi tálip standarttaryna jaqyndamasa da, óte qatań bolyp qala berýde. Jalpy, tálipterdiń bılikke alǵashqy kelýimen salystyrǵanda birshama ózgergenin atap ótken jón. Shartty túrde aıtqanda, olar búginde soǵys pen ıdeologııadan góri óz maǵynasynda memlekettik qurylymmen kóbirek aınalysady. Olardyń qatań ıdeologııalyq motıvatsııalanǵan qozǵalys bolyp qala beretini túsinikti, biraq halyqaralyq qaýymdastyqpen, ásirese ekonomıka salasynda ózara árekettesýge daıyn.

Qalaı bolǵanda da, Aýǵanstannyń aınalasynda qalyptasqan halyqaralyq konsensýs bul elde soǵysty qaıta bastaý múmkindigin joqqa shyǵardy. Bul syrtqy qoldaýsyz múmkin de emes. Sondyqtan búginde kóp jaǵdaıda Aýǵanstanda soǵys bolmaıdy, degenmen keıde terrorlyq shabýyldar oryn alyp turady. Tálipterge qarsy DAISh sodyrlary (Qazaqstanda tyıym salynǵan terrorıstik uıym - red. eskerpesi) búli shyǵaryp otyrady. Biraq bul da naqty derek emes.

Kýsh-Tepa arnasynyń qurylysy jáne kólik jobalary

Biraq tutastaı alǵanda, el ishindegi jaǵdaı 2021 jylǵa deıingi ýaqytpen salystyrǵanda áldeqaıda tynysh bola tústi. Bul málimdelgen ár túrli kólik jobalaryn júzege asyrýǵa múmkindik beredi. Ókinishke oraı, negizgi jobalar áli de daıyndyq satysynda. Úsh jyl ishinde Transaýǵan gaz qubyrynyń qurylysy áli bastalǵan joq. Biraq Túrkimenstandaǵy alǵashqy qubyrlar 2021 jyly-aq daıyndalǵan bolatyn. Qazir negizgi qıyndyqtar qaýipsizdik máselesinde emes, osy jobalardy qarjylandyrýda bolyp tur. Ázirge tálipter halyqaralyq deńgeıde moıyndalǵan joq. Sondyqtan bankter qurylysqa nesıe bere almaıdy, al saqtandyrý kompanııalarynıayń saqtandyrý kelisimsharttaryn rásimdeýge múmkindigi joq. 

Tálipterdiń júzege asyrylǵan eń biri jobalardyń biri - Aýǵanstannyń soltústigindegi Kýsh-Tepa arnasynyń qurylysyn qalaı qarjylandyrǵany belgisiz. Burynǵy respýblıka kezinde josparlanǵan bul arna tálipter úshin óte mańyzdy. Óıtkeni ol ondaǵan myń gektar egistik jerin alýǵa múmkindik beredi.

Ortalyq Azııa memleketteri, ásirese Ózbekstan men Túrikmenstan úshin tálipterdiń Amýdarııa sýynyń 20 paıyzyna deıin alý jospary úlken problema týǵyzady. Biraq tálipter ózen aǵynynyń bir bóligin 20 paıyz sheginde alýǵa quqyly. Sondyqtan Aýǵanstannyń kórshileri qarsylyq bildire almaıdy, tek sýdy únemdi paıdalanýǵa shaqyrady.

Degenmen, kelissózder júrip jatyr jáne málimdelgen jobalar jaqyn arada iske asyryla bastaıdy dep senýge negiz bar. Tálipter negizgi syrtqy saıası oıynshylarmen de belsendi qarym-qatynas jasaıdy. Dohada olar AQSh ókilderimen Aýǵanstan Ortalyq bankiniń buǵattalǵan rezervterin ashý máselesi boıynsha kelissóz júrgizdi. Qytaıda tálipterdiń alǵashqy elshisin qabyldanyp, óziniń elshisin taǵaıyndaǵany belgili. Bul áli de bolsa moıyndaý emes, biraq oǵan qaraı qadam ekeni anyq.

Qazaqstan Aýǵanstandaǵy jaǵdaıdy turaqtandyrýda úlken ról atqardy

Ortalyq Azııada Qazaqstan men Ózbekstan Aýǵanstanmen saýda jasaý jáne ońtústik baǵytta kólik dálizderin salý máselesi boıynsha pragmatıkalyq ári óte belsendi ustanymǵa ıe. Atap aıtqanda, Qazaqstan Ózbekstan basym túrde qoldaǵan temirjol qurylysynyń jobasyna qosyldy. Ózbekstan úshin ońtústik porttarǵa shyǵý múmkindigi ekonomıkalyq damýynyń, ásirese onyń eki ret landlocked country mártebesine baılanysty mańyzdy sát. Ózbekstannan kelgen júkter teńiz portyna jetý úshin eki shekarany eńserýi kerek.

Qazaqstan jaı ǵana landlocked country mártebesine ıe. Biraq Qazaqstan ekonomıkasyn damytýdyń basty basymdyǵy - Ortalyq Eýrazııadaǵy negizgi kólik aǵyndarynyń qıylysynda bolýy. Osy turǵydan alǵanda, saýda baǵyty, onyń ishinde Aýǵanstan arqyly da mańyzdy.

Osy oraıda Qazaqstan 2021 jyldan keıin Aýǵanstandaǵy jaǵdaıdy turaqtandyrýda úlken ról atqarǵanyn atap ótken jón. 2022 jyly Qazaqstannan Aýǵanstanǵa jetkizilim eki esege ósip, 987 mln dollarǵa jetti. 2023 jyly jetkizilim 613 mıllıon dollarǵa deıin tómendedi, biraq bul burynǵy bılik ýaqytyndaǵy jetkilimnen álde qaıda kóp.

Aýǵanstan halqynyń kóptigi jaǵdaıynda (36 mıllıon adam – red. eskerpesi) halyqaralyq koalıtsııanyń ketýine baılanysty syrtqy qarjylandyrýdyń kúrt tómendeýi, bul jetkizilimder (1,2 mıllıon tonna un, 0,5 mıllıon tonna astyq, kúnbaǵys maıy, tyńaıtqyshtar) osy eldegi qıyn jaǵdaıda onyturaqtandyrýda sheshýshi ról atqardy. Sonymen qatar, bul bolashaqta saýda-ekonomıkalyq ózara is-qımyldy keńeıtýge múmkindikter beredi.

Qalaı bolǵanda da, Aýǵanstandaǵy jaǵdaıdyń damýy sońǵy úsh jylda salystyrmaly túrde alǵanda turaqty. Árıne, halyqaralyq qoǵamdastyq tarapynan el Úkimetine ásirese ınklıýzıvti Úkimet pen áıelder quqyqtaryna qatysty suraqtary qalyp otyr. Degenmen, dıalog júrip jatyr. Shyndyǵynda, eń qaýipti boljamdar oryndalmady dep aıtýǵa bolady. Bul ótken úsh jyldyń basty nátıjesi shyǵar.