Bıler keńesi bılik dástúrin jańǵyrta túsedi - BQO soty
Onyń aıtýynsha, oblysta bıler keńesi bıyl alǵashqy bolyp tarıhı Bókeı ordasy aýdanynda quryldy.
Osyǵan oraı Han ordasy aýylyndaǵy Bókeı ordasy tarıhı-mýzeılik kesheniniń májilis zalynda «Sot tóreliginiń «Jeti túıini» baǵdarlamasynyń «Tatýlasý: sotqa deıin, sotta» baǵyty» taqyrybynda dóńgelek ústel otyrysy ótkizildi.
Onda oblystyq sottyń sýdıasy E.Boranbaev «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda salada atqarylyp jatqan sharalarǵa toqtala kelip, Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy sotynyń «Sot tóreliginiń «Jeti túıini» baǵdarlamasynyń «Tatýlasý: sotqa deıin, sotta» baǵytymen, Joǵarǵy sot pen Qazaqstan Respýblıkasy Qoǵamdyq damý mınıstrligi arasynda jasalǵan ózara yntymaqtastyq týraly memorandýmnyń negizgi qaǵıdalarymen tanystyryp, bitimgershilik úrdisterin damytýǵa nazar aýdardy. Bıler sotynyń tarıhyna keńinen toqtalyp, bı-sheshenderdiń ulaǵatty sózderinen, naqty daýdy utymdy sheshken úlgilerinen mysaldar keltirdi.
Shyn mánisinde kezdesýdiń Han ordasy aýylyndaǵy osy kúnge deıin saqtalǵan Jáńgir hannyń saraıynda ótýi tegin emes-ti. Óıtkeni, tarıhtan málim, kezinde Jáńgir hannyń janynda 12 bıden quralǵan bıler keńesi qyzmet etken. Sonymen qatar, jańa saılanǵan bılerdiń ishinde Bókeı ordasynda áıgili bı, sheshen bolǵan Jıenbet pen Maltaqan bıdiń urpaǵy, el arasynda sheshendigimen tanylyp júrgen aýyldyń qazirgi bıi Seıtqaıyr Muhambetshın de boldy. Jıynda ótkendi jańǵyrta otyryp, «Ulttyq kodymyz» retinde sotqa deıingi tatýlasý aıasynda qurylyp otyrǵan bıler keńesiniń jumysyna, onyń medıatsııadan aıyrmashylyǵyna kóńil bólinip, qoǵamdyq keńespen birlesip jumys atqarý baǵyty usynyldy. 
Bıler keńesiniń basty maqsaty halyq arasyndaǵy usaq-túıek daýlardy sotqa jetkizbeı-aq aýyl aqsaqaldarynyń, ıaǵnı bılerdiń aralasýymen, keńesimen sheshý bolyp tabylady. Bul ıgi bastama azamattar úshin de, sot organdary úshin de tıimdi, jalpy el ishindegi daýlasýshylyq deńgeıin azaıtýǵa yqpal etedi.
Kezdesý barysynda sondaı-aq Bókeı ordasy aýdany ákiminiń orynbasary Larısa Qaıyrǵalıeva men bıler keńesiniń tóraǵasy Tilek Arystanbekov sóz alyp, buryn qazaqta túrme, sottyń bolmaǵanyn, barlyq daýlardy halyqtyń ózi saılaǵan bıler sheshkenin tilge tıek etti. Qazirgi zamanda molshylyqtyń, barshylyqtyń qadirin durys túsinbeı, ishimdik ishý, ysyrapshyldyq jasaý, úlkendi syılamaý, uıaly telefon, kompıýterlerdiń, ǵalamtordyń zııandy saldarynan eńbekten, ádepten alshaqtaýdan saqtaýǵa, salt-dástúrimizdi umytpaýǵa atsalysatyn aqsaqaldardyń, ıaǵnı bılerimizdiń tálim-tárbıesiniń asa qajettigi aıtyldy.
Dóńgelek ústel aınalasyna jınalǵan aýyldyq okrýgterdiń jańa bıleri de sharaǵa qyzý qoldaý kórsetip, azamattyq qoǵamnyń rólin kúsheıtýge, kóptegen máselelerimizdi halyq bolyp, qoǵam bolyp sheshýge jasalǵan osynaý betburysqa oń baǵalaryn berdi.
Osyndaı alqaly jıyndar Batys Qazaqstan oblysynyń Jańaqala, Jánibek, Qaztalov aýdandarynda da ótkizildi. Olarda barlyq aýyldyq okrýgterde bıler keńesi qurylǵany, jalpy jergilikti ákimshilik pen qalyń jurtshylyq tarapynan bastamanyń úlken qoldaý tapqany málim etildi.
Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasy damýdyń jańa belesine órleýge serpin berdi. Damýdyń qazirgi kezeńi ulttyq kodtyń, jadymyz ben qasıetimizdiń, mádenıetimiz ben dástúrlerimizdiń jańǵyrýyn qajetsinip otyr. Osy turǵydan alǵanda, qazaqtyń bıler sotyn ulttyq qundylyqtar qataryna jatqyzý jóninde kóterilip jatqan máseleniń jany bar. Uly dalamyzda «Qazaqtyń «Altyn ǵasyry» dep atanǵan tańǵajaıyp órkenıettiń bolǵany búginde tarıhtan belgili. Ol kezde qazaqta túrme men ólim jazasy bolmaǵan. Eń qatal jaza - elden alastaý, eń aýyr kesim - qun tóletý eken. Keıin orys otarshyldyǵynyń yqpalymen qasıetti dalamyzǵa eýropalyq zańdar ene bastaǵanda, ótken ǵasyrlardaǵy qazaq zııalylarynyń barlyǵy da sol zamandarǵa ańsarmen, saǵynyshpen qaraǵan.
Qazaqtyń bıler sotyn tuńǵysh zertteýshi ult oqymystysy Shoqan Ýálıhanov «Ejelgi halyqtyq úlgidegi bıler soty» atty eńbeginde «Bıdi resmı túrde eshkim saılamaıdy da, resmı túrde eshkim bekitpeıdi de, Eýropadaǵy aqyndar, ǵalymdar, advokattar sııaqty bılerdiń ataǵy, mańyzy jeke bedel áserlerine negizdelgen», «...qazaq ádil sotynyń bedeli bılerdiń Dala zańdaryn tereń biletindigimen, olardyń sheshendik qabiletine baılanysty bolǵan» dese, Ahmet Baıtursynuly óz maqalalarynyń birinde «burynǵy ádil bılerdiń qolyndaǵy bılik qazaqtyń neshe túrli dertin jazatuǵyn jaqsy dári edi, búgingi aram bılerdiń qolynda dári bolmaq túgil, ý bolyp tur» dep jazǵan.
Bıler sotynyń artyqshylyǵy bitimgershilikti kózdeıtindiginde. Bıler «Jazalaý jaratqannyń ǵana isi, biz onyń qulymyz» degen jáne «Aldyńa kelse, atańnyń qunyn kesh» dep bitimgershiliksiz sheshilmeıtin eshteńeniń bolmaıtynyn meńzegen.
Bıler sotyn zerttep, artyna «Qazaqtyń bıler soty - biregeı sot júıesi» dep atalatyn birneshe tomdyq qundy mura qattap ketken qazaqtyń osy zamanǵy ǵajap oıshyly, ǵalym-zańger, akademık Salyq Zımanov: «Bir kezderi ejelgi qazaq dalasyndaǵy zańdylyq pen ádil sottyń «Altyn ǵasyry» qaıtadan bizdiń tarıhymyzdyń quramdas bóligine - altyn betine jáne bolashaqta jalpy órkenıettiń murasyna aınalar degen úmitim bar... Ýaqyt óte kele qazaq quqyǵy álemdik órkenıettiń quqyqtyq júıeleriniń ishinen laıyqty oryn alatyndyǵyna senimmen qaraımyn» - dep atap ótken.
Qazaq yqylym zamannan beri eldiń ata dástúrin zańmen teńestire qurmettegen. Árıne, bul joralǵy jıyrma birinshi ǵasyr órkenıetiniń talabyn qanaǵattandyra almas. Biraq eldegi tynyshtyq pen tatýlyq, qoǵamnyń joǵary deńgeıde damýy, halyq sanasynyń izgilikti murat tutýy, bitimgershilik zańdarynyń basymdylyq alýy, eldiń jańarǵan dástúrleriniń qylmystyq ahýaldy seıiltýi, ultaralyq tatýlyq, ulttyq ıdeıanyń qalyńdata túsetin qoǵamdaǵy shyraıly ahýal, Qazaqstannyń jańa myńjyldyqtyń orta shenine deıingi maqsatty baǵdarlamasy qazaqtyń «Altyn ǵasyryn» qaıta oraltýǵa jeteleıdi.
Búginde bıler dástúrin ulttyq qundylyq retinde qarastyryp jatqan elimizde qazaqtyń dástúrli quqyǵyna qulshynys arta tústi. Joǵarǵy sot janyndaǵy Sot tóreligi akademııasyyń magıstranttaryna «Qazaq bıleriniń sheshendik óneri» úıretile bastady. Bıler ónegesin quqyqtyń basqa da salalaryna, mektepterdiń, joǵary jáne arnaýly oqý oryndarynyń baǵdarlamalaryna da engizip, nasıhattaý kózdelgen.
Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasy men qoldanystaǵy zańdar aıasynda azamattyq isterdi bitimgershilikpen sheshýdiń pármendi tetikteri izdestirilýde.
Bıylǵy birinshi jartyjyldyq qorytyndylaryna arnalǵan keńeste Joǵarǵy sot tóraǵasynyń keńesshisi Saǵatbek Súleımen bıler keńesterin qurýdy usynǵan edi. Batys Qazaqstan oblysynda bul usynys qoldaý taýyp, aýdandarda sot pen atqarýshy bıliktiń ózara yqpaldasýymen bıler keńesteri qurylyp, iske kirise bastady.
Jalpy, daýlardy sotqa deıin balamaly negizde sheshýdiń konstıtýtsııalyq negizgi prıntsıpi Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasynyń 13-babynyń 1-bóliginde kórsetilgen: «Árkimniń quqyq sýbektisi retinde tanylýyna quqyǵy bar jáne óziniń quqyqtary men bostandyqtaryn, qajetti qorǵanysty qosa alǵanda, zańǵa qaıshy kelmeıtin barlyq tásildermen qorǵaýǵa haqyly».
Taıaýda «Tatýlasý: sotqa deıin, sotta» jobasynyń aıasynda Joǵarǵy sot tóraǵasy Jaqyp Asanov pen Qoǵamdyq damý mınıstri Darhan Káletaev yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa qol qoıdy. Onda Qoǵamdyq damý mınıstrligi men jergilikti ákimderdiń áleýetin paıdalana otyryp, ózara yqpaldastyq sheńberinde quqyqtyq saýattylyqty arttyrýǵa qolaıly alǵysharttardy qarastyrý alǵa qoıyldy.
Bıler dástúrine uzaq jyldardan beri den qoıyp júrgen E.Boranbaevtyń sózine qaraǵanda, sottardyń janynan qandaıma bolmasyn keńesshi organ qurýǵa bolmaıdy. Sondyqtan bıler keńesterin qurýǵa sot júıesi bastamashy ǵana bolyp otyr. Jergilikti ákimshilikterdiń janynan qurylǵan qoǵamdyq keńesterge endi bıler keńesteriniń belsendilerin engizip, bul organnyń bedeli men mańyzyn joǵarylata túsýge bolady. Barshaǵa aıan, qoǵamdyq keńesterdiń quzirettilikteri qazirdiń ózinde naqtylanǵan jáne zor áleýeti de bar.
Sot pen Qoǵamdyq damý mınıstrligi arasynda jasalǵan memorandýmǵa baılanysty bıler keńesteri arqyly qoǵamdyq keńesterdiń quzirettilik aıasyn kúsheıte túsýge bolady. Endigi jerde din isteri de mınıstrlik qaramaǵynda bolatyndyqtan, qoǵamdyq keńesterdiń ımandylyq ustanymdarymen baıytýǵa, tipti keńestiń quramyna din ókilderin de engizip, tárbıelik máni men pármendiligin tereńdete berýge múmkindikter bar.
Qazirgi kezde oblystyń Aqjaıyq, Bókeı ordasy, Jańaqala, Qaztalov, Qaratóbe, Shyńǵyrlaý aýdandarynyń birqatar aýyldyq okrýgterinde bıler keńesteri qurylyp, jumys jasaı bastady. Bolashaqta aýyl bıleriniń mártebesi naqtylanyp, bıler keńesiniń zańdyq jaqtary tııanaqtala túspek.
