Beıbitshilik degenimiz taza aýa sııaqty- Ýálıhan Qońyrbaev
- Búgingi áńgimemiz mamyr meıramdary, halyqtar yntymaqtastyǵy týraly órbitsek. Sizdiń pikirińizshe, burynǵy men qazirgi merekelerdiń aıyrmashylyǵy qandaı?
- Balalyq shaǵymyz Uly Otan soǵysynan keıingi kúrdeli jyldarǵa sáıkes keldi. 1954-55 jyldary halyqtyń eńsesi kóterile bastady. Halyqqa nan jetkilikti bola bastady. Ol kezde Keńes odaǵynyń quramynda boldyq. Biz bala kezimizde mamyr aıyn erekshe kútetin edik. Sol kezde ata-analarymyz bir jańa kóılek nemese aıaq kıim alyp berse, sonyń barlyǵyn 1 mamyr kúni kıip shyǵatyn dástúrimiz boldy. Aýyldyń da, qalanyń da balalary solaı isteýshi edi. Analarymyz kıimdi qysty kúni alsa da, «myna kıimdi 1 mamyr kúni kıesiń»,- deıtin. Úlken adamdar da mamyr meıramynda kóshege jarqyrap shyǵýǵa tyrysatyn-dy. Turǵyndar jınalyp, mekteptiń janynda mıtıngi ótetin edi. Sonda biz úlken memleketke ózimizdiń de qatysymyz bar ekenin sezinetinbiz. Ol kezde teledıdar joq. Barlyq jańalyqty radıo arqyly bilemiz. Máskeý men Almaty qalalarynda saltanatty sherý ótip jatqanyn estımiz. Balanyń tilegi de qyzyq qoı. Bizder «Birinshi mamyr kúni jańbyr jaýmasa eken» dep tileýshi edik. Óıtkeni bizdiń olaı deıtinimiz jańa kıimderimiz sý bolyp, batpaq tıip kirlemese eken degen oıdan týǵan ǵoı.
Al jańbyr jaýsa, úlken adamdar qýanady. Atalar: «Jaqsy boldy. Allanyń nury jaýyp tur. Jaýmasyn dep aıtpańdar. Jańbyr jaýsa, qurǵaqshylyq bolmaıdy. Mamyr aıy keldi, jaýyn jaýyp, halyqtyń yrysy molaıady. Shóp kóp ósedi, egin mol bolady, nan bolady»,- deıdi. Mamyr aıynda elimizdiń ońtústiginde kóktemgi egis jumystary aıaqtalyp jatsa, soltústik jaqta endi bastalyp jatatyn shaq. Halqymyz «Kóktemniń ár kúni jylǵa azyq» dep beker aıtpaǵan ǵoı.
- Birinshi mamyr meıramynyń shyǵý tarıhyna toqtalyp ótseńiz?
- Buryn 1 mamyr eńbekshilerdiń halyqaralyq yntymaqtastyq kúni dep ataldy. Óıtkeni HІH ǵasyrda aýyr eńbekke jegilgen adamdar kóp boldy. Jumysshylar óndiris oryndarynda 11-12, keıbir jerlerde 15 saǵattyq jumys jasaǵan. Sodan 1886 jyly 1 mamyrda Chıkagoda Amerıkanyń jumysshylary ereýilge shyǵyp, óz quqyqtaryn qorǵaýdy, jumys ýaqytyn 8 saǵatqa deıin azaıtýdy talap etken. Ol sherý polıtsııalarmen qaqtyǵysqa ulasyp, qantógispen aıaqtalǵan. Keıin kóterilisti uıymdastyrýshylar jazaǵa tartylǵan. Jáne sol kezdegi bılik birneshe adamdy ólim jazasyna kesip, darǵa asqan. 1889 jyly ІІ Internatsıonaldyń Parıj kongresi Chıkago jumysshylarynyń ereýili bolǵan kúndi jyl saıynǵy sherý bolatyn kún dep sheshim qabyldaǵan. Birinshi ret 1890 jyly Avstro-Vengrııa, Belgııa, Germanııa, Danııa, Ispanııa, Italııa, AQSh, Norvegııa, Frantsııa, Shvetsııa jáne basqa birqatar elderde eńbekshilerdiń halyqaralyq yntymaqtastyq kúni atalyp ótken. Mine, osy oqıǵalardan-aq bul kún qandaı qantógistermen, qýǵyn-súrginmen kelgenin kóremiz.
Kóp ultty Keńes odaǵy da óziniń jumysshylar quqyǵyn qorǵaıtyn el ekenin kórsetý maqsatynda 1 mamyrdy meıram etip atady. Ol kúni beıbit sherýler ótetin-di. Ol kezde halyq bas bostandyǵyna, sóz bostandyǵyna sendi. Jarqyn keleshekke úmit artty.
Al Qazaqstan óz táýelsizdigin alǵan soń, 7 qarasha, 23 aqpan sekildi birqatar meıramdardy alyp tastady. Degenmen halyqtyń qoldaýyna ıe bolǵan, elge qajetti meıramdardyń ataýy ózgertildi. Sonyń ishinde el Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen 1 mamyr halyqtar birligi kúni bolyp bekitildi.
Shynymen de, birligi bar halyqtyń tirligi bolady. Kóp ultty eldiń kelisimin saqtaý maqsatynda 1995 jyly Qazaqstan halqy Assambleıasy quryldy. Memleketimizde 130-dan astam ult pen ulystardyń ókilderi turady. Olardyń basym bóligi óz betimen kelgen joq. Ár túrli qoǵamnyń saıasatymen, patshalyq Reseıdiń jer aýdarýymen, odan keıin Uly Otan soǵysy ýaqytynda Stalınniń jarlyǵymen keldi. Kavkazdaǵy halyqtardy bir-aq kúnde jer aýdaryp, Qazaqstanǵa ákelip ornalastyrdy. Edil boıynan nemisterdi kóshirdi. Qıyr Shyǵystan káristerdi eriksiz qonys aýdartty. Olardyń barlyǵy osy jerge úırenip, óz Otanym dep sanaıdy. Qaısysymen tildesseńiz de, barlyǵy da «Qazaqstannan basqa qandaı Otanym bar?!» dep aıtady.
- Siz ósken aýylda ózge ult ókilderi turdy ma?
- Bizdiń aýylda ózge ult ókilderi de turdy. Ýkraındar, nemister jáne tyń ıgerýge kelgender qonys tepken. Bala kezimizde negizinen ana tilimizde sóılestik. Aýylda kóp balaly Serkov degen orys turdy. Ol kezde orys tilin bilmeseń, alysqa bara almaıtyn zaman boldy. Sonda ákemiz: «Áı, balam, Islam, Tilegendermen oınaǵansha, baryp Serkovtyń balalarymen oınasańshy, oryssha úırensiń ǵoı»,- deıtin. Biraq ta olardyń balalary da bizdermen birge qazaqsha sóılep ketti. Óıtkeni birge oınaǵan balalar tildi tez úırenedi. Chernenko degen de otbasy boldy. Bári de qazaqsha sóılep ketti. Nemister qazaq tilin tipti tez meńgerip alady.
Men ósken Aıyrtaý aýdanyndaǵy Syrymbet aýlynyń tabıǵaty ásem. Ormandy shuraıly jeri bar. Aqan seri «Aýlym qonǵan Syrymbet salasyna» dep ánge qosqan ǵoı! Syrymbet aýlynda úlken balalar úıi boldy. Onda soǵys ýaqytynda ata-anasynan aıyrylǵan Reseıdiń soǵysqa ushyraǵan aımaqtarynyń, Lenıngrad qalasynyń, Belarýs, Ýkraına respýblıkalarynyń balalary boldy. Balalar ata-analarynan hat kútedi. Aýyl balalary da olardyń muń-qaıǵysymen bólisip ósti. Jan-jaqty qamqorlyq jasalyp turdy. Biz Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy mektepte oqydyq.
Halyq danalyǵyna súıensek, «elý jylda - el jańa, júz jylda - qazan» degen. Osy kúni týǵan jerime barsam, keshegi aýlym joq búgin. Ol ýaqyttyń áseri. Ol zamandaǵy ash-jalańashtyqty, halyqtyń kórgen aýyr turmysyn eshkimniń basyna bermesin.
- Eldiń yntymaǵyn saqtaý týraly qandaı oıyńyz bar?
- Qazir taza aýa jutyp otyrmyz ǵoı. Beıbitshilik degenimiz taza aýa sııaqty. Men de, siz de jutyp otyrǵan kezde ony baıqamaısyz. Al pále-jaladan qudaı saqtasyn! Bir jerde tútin shyǵyp, ýly gaz tarap jatsa, bir jutym aýaǵa zar bolasyń. Máselen, ótken jyly Máskeýdiń jan-jaǵynda orman da, dala da, aýyldar da órtenip, turǵyndarǵa demalatyn taza aýa qalǵan joq. Sol sekildi beıbitshiliktiń raqaty men paıdasyn da, memleketimizdiń damyǵanyn da, armandarymyzdy oryndaý úshin berilip jatqan mol múmkindigin de baıqamaımyz.
Al qaqtyǵys shyǵa qalǵanda baryp, onyń qasiret ekenin sezinemiz. Óıtkeni qaqtyǵys jaqsylyqqa ákelmeıdi. Jer sharynda bolyp jatqan oqıǵalardy kórip otyrmyz.
- Kishkentaı kezińizden Uly Otan soǵysynyń ardagerlerin, múgedekterin kórip óstińiz. Bul jónindegi pikirińizdi ortaǵa salsańyz?
- Soǵys ardagerleri úshin mamyr aıy aıryqsha qymbat. 9 mamyr - Uly Jeńis kúni. Bir qyzyǵy, buryn ol kúni halyq demalmaıtyn, jumys kúni edi. Tek Jeńistiń 20 jyldyǵyna baılanysty 1965 jyldan bastap zańǵa túzetý engizilip, memlekettik mereke dárejesine qosyldy jáne demalys bolyp esepteldi.
Ózimizdiń ákelerimiz soǵysty bastan keshken ardagerler ǵoı! Meniń ákem Qońyrbaev Eslambek nemis basqynshylaryn jeńgen soń, áskerı qyzmetti odan ári jalǵastyryp, Qıyr Shyǵysqa jiberilgen. Japon soǵysyna qatysyp, elge 1945 jyly qazan-qarasha aılarynda oralǵan eken. «Qyzyl Juldyz» ordeniniń ıegeri jáne birneshe medaldarmen marapattalǵan. Eslambek ákemiz mınometshiler qatarynda boldy. Toı-tomalaqta soǵys jyldary shyrqalǵan ánderdi aıtýshy edi.
Men qazaq saltymen ákemniń týǵan aǵasynyń qolynda óstim. Sondyqtan Eslambek Qońyrbaevty ákem dep esepteımin. Ol 1994 jyly 86 jasynda dúnıe saldy. Al óz ákem Sııanbek 57 jasynda erterek ómirden ozdy. Ol bron arqyly soǵystan qaldyrylǵan.
Ardagerlerdiń áńgimeleri qyzyqty bolatyn. Arasynda múgedekter de boldy. Bazarbaı deıtin maıdanger soǵysta bir aıaǵynan aıyrylyp, múgedek bolyp keldi. Sol kezde 24 jasta boldy-aý deımin. Ózi sharýashylyqta jumys istep, únemi mototsıklmen júretin-di. Aıaǵyna protez salynǵan. Balaly-shaǵaly boldy.
Sol sııaqty aýylda Sarbasov Motan degen ardager boldy. Ol óz áńgimesinde: «Stalınniń «Jıvym v plen ne sdavatsıa!» degen Jarlyǵy bar. Qatty urys júrip jatty, sol kezde aýyr jaraqat aldym, solaı es-tússiz jatqanymda jaý qolyna tústim»,- deıtin. Ol aǵaǵa soǵystan kelgennen keıin de tynyshtyq bermedi. Áskerı komıssarıatqa ma, basqa bir organǵa ma, alyp ketip, «Plenge qalaı tústiń? Nege tústiń?» dep tergep júrdi. Ne kerek, áıteýir 1955 jylǵa deıin oǵan tynyshtyq bergen joq. Uly Otan soǵysyndaǵy jeńis halyqtyń jeńisi boldy. Jaýyngerler ultqa bólingen joq. Bári de Otan úshin jaýmen aıqasyp, qanyn da, janyn da aıaǵan joq. Soǵysta ár túrli jaǵdaı bolady. Keıbiri jaý qolyna túsip qalady. Olar ádeıi túsken joq, Otanyn satqan joq. Sol kezdegi ókimet «Elge kelgennen keıin de olardy nege qýǵyn-súrginge saldy eken?» dep oılaımyn. Ol da ádiletsizdik. Sondyqtan ondaı ardagerler soǵys oqıǵalary týraly kóp aıtpaıtyn.
Sońǵy málimetter boıynsha birqatar oblystardyń keıbir aýdandarynda birde-bir soǵys ardageri qalǵan joq. Kezinde maıdangerler kóp edi. Uly Jeńistiń 40 jyldyǵyn ótkizgende ákimshiliktegiler «Ana ardagerge páter kerek, myna maıdangerge avtokólik kerek» dep aıtatyn edi.
Ótken jyly Jeńistiń 65 jyldyǵy TMD elderinde keń kólemde atalyp ótildi. Elbasymyzdyń bastamasy boıynsha Qazaqstan da erekshe toılady. Ardagerlerge úlken qurmet kórsetildi, 65 myń teńge arnaıy járdemaqy tólendi. Ol úshin el bıýdjetinen 6 mlrd teńege jýyq qarjy bólindi.
Aqyn Saǵı Jıenbaevtyń ánge aınalǵan «Aýyl qarttary» óleńinde «Quryshtan quıǵan qudiret - Qarttarym, aman-saýmysyń?!» degen tamasha joldar bar emes pe? Keshegi soǵysta shyńdalǵan ardagerlerdiń organızmderi de myqty ǵoı. Uly Jeńistiń 65 jyldyǵyn kútken aqsaqaldar az bolǵan joq. Jastary 90-ǵa taıaǵan men tanıtyn bir-eki adam bar edi. Olar da Jeńis kúnin toılap bitken soń, eki-úsh aıdan keıin dúnıe saldy.
- Mamyr aıy Siz úshin nesimen qymbat?
- Mamyr aıynyń taǵy bir ereksheligi - aspannyń aýasy taza bolyp turady. Tańǵy aýaǵa eshteńe jetpeıdi. Aspanǵa qarasańyz, ashyq bolady, appaq bulttar qalqyp júredi. Ózim jaqsy biletin soltústik óńirde qystyń yzǵary ketip, aǵashtar búr jaryp, tóńirektiń bári jasyl jelekke oranady. Bul kezde maldyń bári tóldep, óriske shyǵady, tórt túliktiń aýzy kókke iligedi. Máselen, sút óniminen jasalatyn aıran, qaımaq óte dámdi bolady. Mamyr aıy tabıǵattyń tamasha túrge enetin kezi. Sonyń barlyǵy adam balasyna erekshe áser etedi.
Mamyr aıynda meıram kóp boldy. 19 mamyr pıonerler kúni edi. Ol kezde ár túrli olımpıadalar ótkizildi. Aýyldyq mektepte oqysaq ta, aýdanda ótetin saıysqa baryp, óz ónerimizdi kórsetemiz. Sporttyq sharalar boıynsha jarystarǵa qatysatynbyz. Sonyń bári keshegi kúnniń tárbıesi bolsa da, onyń ishinen jaqsy jaqtaryn alyp otyrý qajet dep oılaımyn. Búgingi tańda «Atameken» uıymy qurylǵan, oqýshylar moıyndaryna kók galstýk taǵyp júr. Bul óte durys. Adamnyń bala kezinen azamat bolyp qalyptasýyna zor yqpal etedi.
Mamyr aıynda mektep bitirýshiler mamandyqtaryn tańdaıdy. Aıdyń sońynda sońǵy końyraý ótedi. Túlekter úshin memlekettik emtıhandar bastalady. Bul dástúr qazir de saqtalyp otyr. Búginde Ulttyq biryńǵaı test synaǵynan ótedi.
- Halyqqa aıtar tilegińiz?
- Elimiz aman, halqymyz tynyshtyqta ómir súre bersin. Ár otbasynda molshylyq, yrys-bereke bolsyn. Elbasynyń memleket pen halyqtyń aldyna qoıyp otyrǵan úlken maqsattary bar. Sonyń bári júzege asyp, halyqtyń áleýmettik jaǵdaıy jaqsaryp, eńseleri kóterilip, órkenıetti eldiń azamattary bolýyna tilektespin. Al jastarymyz aldaryna qoıǵan maqsattaryna jetip, bilim men ǵylymnan jáne eńbekten nesibelerin taba bersin. Sondaı bolatynyna men senemin. El úshin eńbek jasap, qýanyshtan qýanyshqa jete bereıik!
- Áýmın, aıtqanyńyz kelsin.
