Berik Ýálı: Abaı men Alash
***
Jaqynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń «Abaı jáne XXI ǵasyrdaǵy Qazaqstan» atty maqalasy jaryq kórgeninen jurtshylyq jappaı habardar dep oılaımyn. Prezıdent maqalasynda Abaı álemin búgingi kúnmen, memleket qurylysymen, el damýymen baılanystyra otyryp keńinen taldaý jasady. Bul barshamyzǵa Abaı murasyna jańasha qaraý kerektigin ańǵartty. Qasym-Jomart Kemeluly alǵash aınalymǵa túsip otyrǵan «parasatty patrıotızm» uǵymynyń basty shartyn da osy maqalasynda kórsetti. Ony «Biz endi ultty Abaısha súıýdi úırenýimiz kerek. Uly aqyn ultyn qatty synasa da, tek bir ǵana oıdy – qazaǵyn, halqyn tórge jeteleýdi maqsat tutty» degen tujyrymnan anyq baıqaımyz..
Abaı muralary eki ǵasyrǵa taıaý ýaqytta kóp zertteldi. Abaıtanýdyń bastaýy HH ǵasyr basyndaǵy qazaq tarıhynyń oqshaý qubylysy Alash qozǵalysy tusynan bastalady. Degenmen, Abaı muralaryna saıası fılosofııa turǵysynan qaraý – onyń jańasha qyrlaryn asha túspek. Prezıdenttiń «Ol ádiletti qoǵam qurý ıdeıasyn kótergen. Demek, Abaıdyń kózqarastary HHІ ǵasyrdaǵy Qazaqstan qoǵamy, onyń bereke-birligi úshin asa qundy. Hakim Abaı ustanymdary órkenıetti memleket qaǵıdalaryna úndesedi» deıtini sondyqtan. Osy arada Prezıdenttiń saılaýaldy baǵdarlamasynyń negizgi tuǵyry da «Ádildik» ekenin eske salý artyq bolmas edi.
Abaı Qunanbaıuly qazaqtyń oı aǵynynyń tarıhı burylysyn jasady. Ol qazaq ádebıetin ǵana emes, ózinen keıingi tutastaı oılaý júıesin jańa arnaǵa burǵan danyshpan. Endeshe, Abaıdyń izin basa alashtyń týýy zańdylyq edi. Olar Abaı ańsaǵan «ádiletti qoǵam» ǵana emes, Abaı júıelegen kúlli adamdyq, kisilik qundylyqtardy tutas eldik minezge aınaldyrýdy murat tutty. Álıhan Bókeıhannyń, Ahmet Baıtursynulynyń, Mirjaqyp Dýlatulynyń Abaı týraly tolǵamdarynan osy ańsar kórinedi.
Abaı aınalasyna úlgi shashyp, sáýle túsirip otyrǵan. Zamanynda Abaıdyń aınalasynda júrip, ónegesin kórgen belgili aqyndar kóp. Bul týrasynda Qaıym Muhammedhanov aqsaqal arnaıy zertteý de jasaǵan. «Abaıdan sońǵy aqyndar» kemeńgerdiń yńǵaıymen baǵdar alyp, baǵyt taýyp otyrǵany belgili. Sondaı aqynnyń biri – Kókbaı. Ol hákim týraly esteliginde ózine Abaıdyń arnaıy tapsyrma berip, Kenesary-Naýryzbaı tarıhynan dastan jazýdy júktegenin aıtady. Tipti Kókbaı óziniń Naýryzbaıdyń Aǵybaıdan syıǵa alǵan ataqty «Aǵaýyz» aty týraly shýmaqtaryn Abaı jaqtyrmaı, «Mynaýyń Naýryzbaı minetin at emes» dep synap, ertesi «Shoqpardaı kekili bar, qamys qulaq» atty óleńin jazyp, ony da unatpaı, «Bul da mes bolyp ketti» dep ókingenin de jazady.
Bul jerde másele at týraly emes, búginde jurt tamsanyp, at synynyń úlgisine aınaldyrǵan «Shoqpardaı kekili bar, qamys qulaq» Naýryzbaı mingen «Aǵaýyzdyń» shenine kelmese, Naýryzbaı mingen at qandaı bolǵany? Al ol atty mingen Naýryzbaı she? Onyń aǵasy han Kene mingen «Kókbýryl» qandaı? Menińshe, Abaı sózinde, sol erlerge degen sheksiz qurmet pen súıinish jatsa kerek. Ol rýhty bahadúrlerge degen qurmetin osylaı ańǵartqandaı áser qaldyrady. «Japyraǵy qýraǵan eski úmitpen» eldiń eńsesin kóteretin namysty ańsaıtyn kóńiliniń zaryǵyn solaı bildirse kerek.
Abaı Qunanbaıuly da óz zamanynyń perzenti. Tutastaı alǵanda Azııalyq, berisin aıtsaq, túrki-qazaqtyq oılaý júıesi jeke tulǵalardyń jetekshiligine kóbirek senedi. Bizdiń folklorymyzdyń qaharmandary da osyny ańǵartady. Ańdap qarasaq, jyrlarymyzdyń bárinde jalǵyz atty erler eldi teńdikke jetkizip jatady. Epostyń ortasynda týǵan, batyrlar jyrynyń sarynymen ósken Abaıdyń da osyndaı rýhpen tárbıelengeni daýsyz. Abylaı han dáýiriniń asqaq daýysy áli qulaǵynan kete qoımaǵan zaman úshin Kenesarynyń qaıǵyly ýaqıǵasy sondaı tosyn ári jan tebirenterlik edi. Otarlyqtyń da qos ókpeden qysqan sheńgeli endi batyp kele jatqan ýaqyttyń týmasy osy úsh úlken aǵynnyń quıǵanynda, dáýir saparynyń burylysynda, tarıhı kezeńniń ólarasynda eseıdi.
Taqsyz han, taqtaly bı Qunanbaıdyń aýyly qandaı danyshpan oılar men dańsaly ańsarlardyń toǵysatyn jeri bolǵany onsyz da túsinikti bolsa kerek. Biraq Abaı tolysa kele:
«Arzan, jalǵan kúlmeıtin, shyn kúlerlik,
Er tabylsa jaraıdy qylsa suhbat...» – deıdi. Abaıdyń eri kim? Jaqsysy qandaı? Osy suraqtardyń jaýaby bizge Abaı tulǵasyn ǵana emes, keshegi zaman sýretin, búgingi kúnniń kelbetin, bolashaqtyń sulbasyn kórýge septeserlik anyq baǵdar bolar edi.
«Týǵyzǵan ata-ana joq,
Týǵyzarlyq bala joq.
Týysqan, týǵan, qurbylas,
Qyzyǵymen jáne joq...», – dep jáne nalıdy. Taǵy da suraq. Abaı ańsaǵan «Týǵyzarlyq bala» kim? Ol qandaı azamat bolmaq?
Hakimniń sózderin saralasaq, bul suraqtardyń jaýaby aldymyzdan shyǵady. Abaıdyń shyǵarmalaryn zerdelep oqysaq «Ádildik, arlylyq, mahabbat» uǵymy saırap tur.
«Mazlumǵa janyń ashyp, ishiń kúısin,
Haraket qyl, paıdasy kópke tısin.
Ejelden kóptiń qamyn táńiri oılaǵan,
Men súıgendi súıdi dep ıeń súısin».
«Paıdasy kópke tıetin» hareket ǵylym men bilim. Abaıdyń tutas murasynda teńdikke jetýdiń, eldi qatarǵa qosýdyń jalǵyz joly – bilimdi erler ekeni ózekke aınalǵan. Prezıdent maqalasynda da «Abaı qazaqtyń damylsyz oqyp, úırengenin jan-tánimen qalady. «Ǵylym tappaı maqtanba» dep, bilimdi ıgermeıinshe, bıiktiń baǵyna qoımaıtynyn aıtty. Ol «biz ǵylymdy satyp mal izdemek emespiz», – dep tujyrymdap, kerisinshe, el dáýletti bolý úshin ǵylymdy ıgerý kerektigine nazar aýdarady», – degen paıym bar.
Abaı osy jolda ózi de, Qunanbaı áýleti urpaqtaryn da jeteleıdi. Іnisi Halıollany óz qarajatymen oqytty. Tipti qyzdaryna deıin Semeıge ákelip zamannyń oqýyna kirgizdi. Dese de, eń úmit kútken balasy Ábish edi. Biraq ǵumyry qysqa bolǵany barshańyzǵa belgili. Bul qaza Abaıǵa óte aýyr soqty. «Keshegi ótken er Ábish» dep kúńirendi. Osy kúńirenis tusynda biz joǵaryda aıtqan «Abaıdyń ERІ kim?» degen suraqqa jaýap shyǵady. Abaıdyń eri – zamanynyń ǵylymy men bilimin ıgerip, bilimniń shyńyna shyqqan Ábish sııaqty azamattar. Ábish sııaqty azamatta Kenesarynyń rýhyn, Abaıdyń bilimin tutastaı tula boıyna jınaqtaǵan jańa zamannyń ór ulandary bolatyn. Endigi zaman bilektiń emes, bilimniń zamany ekenin qapysyz uqqan, qaıraýsyz janylǵan tutas býyn kele jatyr edi.
Sol úlken qazanyń ústinde hakim:
«Jańa jyldyń basshysy ol,
Men eskiniń arty edim.
Qaıǵy degen aşy sol,
Súıekke tıdi qart edim», – dep tolǵanady. Iá, Jańa jyldyń basshysy Ábishter edi. Biraq jalǵyz Ábish qana ma? Danyshpan Abaıdyń ózi aıtqan «Kim jaman bolsa zamandasy kináli». Endi munyń kelesi jaǵy bar. Eger jaqsy bolsa...
Ábishtiń zamandastary Álıhandar men Ahmetter edi. Qara ormandaı qaýlap kele jatqan Alash qozǵalysynyń bozdaqtary bolatyn. Olar qazaqtyń «Qaıta órleý» dáýirin týǵyzýǵa kele jatqan tutas býyn. «Jańa jyldyń jarshysy» bolǵan olar qazaqtyń alǵashqy gazetin shyǵaryp, tutas termınologııasyn qalyptastyrdy. Qazaq ǵylymy tutastaı sol Alash qozǵalysy tusynda qalypqa tústi. Qazaqtyń ádebıet teorııasy, lıngvıstıkasy, tutastaı jaratylystyq ǵylymy, shyǵystaný, tutas akademııalyq ǵylymynyń salasynda Alash arystary tur. Qazaqtyń alǵashqy partııasyn quryp, Eýropalyq úlgidegi jańa memlekettiń irgesin qalaǵan da solar.
Danyshpan Abaı osyny sezgen. Hakim ony ǵana emes, olardyń qaıǵyly taǵdyryn da sezgen sııaqty. «Kók tuman keledi aıdap kóp sýretti», – deıdi. Áýlıelik dersiz...
Alash azamattary da endi tek ǵylym men bilim ǵana jeńetin zaman kelgenin qapysyz uqty. Ǵylymǵa shólirkeı umtyldy. Bizdiń de zamanymyz solaı. Ǵylym men bilimniń zamany. Al ǵylym men bilim mańdaı terlemeı kelmek emes. HHІ ǵasyrdaǵy Qazaqstanǵa hakim Abaı HІH ǵasyrdan osyndaı ósıet aıtady. Ol ósıet eskirmeıdi. Alash azamattary sııaqty ósıetke adal bolý bizdiń de mindetimiz. Prezıdent «Álemdik mádenıette Abaıdy qanshalyqty joǵary deńgeıde tanyta alsaq, ultymyzdyń da mereıin sonshalyqty asqaqtata túsemiz», – dedi maqalasynda. Bul da bizdiń memlekettik saıasatymyzdyń basym baǵyty ekeni daýsyz. Endigi mindet – Alashty álemge Abaı arqyly tanytý, jańa ǵasyrdaǵy Qazaqstannyń, jas urpaqtyń keskin-kelbetin, baǵyt-baǵdaryn Abaı murasy men ónegesiniń negizinde qalyptastyrý. Bul jolda tutas qoǵam birigip, bir úıdiń balasyndaı, bir qoldyń salasyndaı jumylyp jumys isteýi kerek degen oıdamyz. Óıtkeni biz osy arqyly óz bolashaǵymyzdyń, el kelesheginiń keregesin keńeıtip, shańyraǵyn tikteı túsemiz.
Berik ÝÁLI,
Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Baspasóz hatshysy