Baıqońyr qalasy Qazaqstan qarajaty esebinen kórkeıip keledi - Nurlybek Nálibaev
QYZYLORDA. KAZINFORM — Nurlybek Nálibaev ákim bolyp kelgen 2022 jyldan beri Qyzylorda oblysynda ne ózgerdi? Tozyǵy jetken jylý ortalyǵyn qaıta salýǵa qalaı qol jetkizdi? Taǵy qandaı qordalanǵan másele bar? Ákimniń jumys kúni, demalysy qalaı ótedi? Osy jáne ózge suraqtardyń jaýabyn Qyzylorda oblysynyń ákimi Nurlybek Nálibaevtan surap bildik.
— Nurlybek Mashbekuly, Qyzylorda oblysyna ákim bop kelgende aldyńyzdan qordalanǵan qandaı máseleler shyqty, sonyń qaısysyna núkte qoıý múmkin boldy?
— Árıne, óńirde kúrdeli máseleler qaı kezde de bolǵan. Ásirese, aımaqtaǵy ónerkásip óndirisiniń 60 paıyzǵa jýyǵyn quraıtyn munaı óndirý kólemi, taý-ken sektoryndaǵy óndiris jyldan-jylǵa tómendegen. Qyzylorda qalasynda 60 jyl buryn salynǵan jylý-elektr ortalyǵynyń da tozyǵy jetken. Búginde osy máseleler Prezıdenttiń, Úkimettiń qoldaýymen oń sheshimin taba bastady.
Tarqatyp aıtsaq, kiristiń negizgi bóligi munaı salasynan bolǵandyqtan ken oryndarynyń jańa kózderin ıgerý asa mańyzdy. Ol úshin tıisti salalyq mınıstrlikter geologııalyq-geofızıkalyq zertteý júrgizip jatyr. Munaı qorynyń sarqylýy saldarynan sońǵy 10 jyl boıy ónerkásip óndirisinde tómendeý tendentsııasy qalyptasty. 2023 jyldyń qyrkúıek aıynan bastap óńdeý ónerkásibi esebinen bul salada oń dınamıkaǵa qol jetkizdik. 2022 jylǵy kórsetkishte respýblıka boıynsha 11-orynda bolsaq, sońǵy eki jyldyń qorytyndysymen 1-orynǵa shyqtyq.
Jylý-elektr ortalyǵynyń jumysyn jandandyrý maqsatynda óńirde iri ınvestıtsııalyq joba bastaldy. Memleket basshysynyń Túrkııaǵa issapary kezindegi kelisimniń arqasynda «Aksa enerdjı» túrik kompanııasymen birlesip, quny 215 mlrd teńgeden asatyn 240 megavatt jylý-elektr ortalyǵy salynyp jatyr. Bul joba bıyl iske qosylady.
Prezıdenttiń Katar eline jumys sapary aıasyndaǵy úkimetaralyq kelisimge sáıkes ońtústik óńirlerde elektr energııasynyń tapshylyǵyn boldyrmaý maqsatynda qýaty 1100 MVt, quny 892 mlrd teńge bolatyn bý-gaz qondyrǵysyn salý kelisildi. Megajoba 2028 jyly tolyǵymen iske qosylady.
Sondaı-aq oblys bıýdjeti 750 mlrd teńgeden asty. Bul qarjy aımaq turǵyndarynyń curanysyna sáıkes halyqty baspanamen qamtý, jańadan áleýmettik nysandar salý jáne kúrdeli jóndeý júrgizý, jol, aýyzsý, gaz, abattandyrý jáne basqa da ózekti máselelerdi sheshýge baǵyttalyp keledi.
— Úıi joqtyń basty máselesi baspana ekenin bilesiz. Osy oraıda kezegin kútkenderdi nemen qýantýǵa bolady?
— 2022 jyldan beri oblysta qarjylandyrýdyń barlyq kózinen 2,5 mln sharshy metr turǵyn úı paıdalanýǵa berildi. Onyń 1,2 mln sharshy metri aýyldyq jerlerde, qalǵan 1,3 mln sharshy metri qalalarda Qyzylorda, Aral, Qazaly qalalarynda. Bıyl bıýdjetten turǵyn úı qurylysy men jeke salýshylardan daıyn páter satyp alýǵa 31 mlrd teńge qaralyp, 2765 páter tabystalady. Sonymen qatar 650 páterlik 15 úıdi (10 kredıttik, 5 jalǵa beriletin) jańa qonys ıelerine tabystaımyz.
Sońǵy jyldary kezekte turǵan halyqtyń áleýmettik osal toptaryna 3504 páter, jalǵyz baspanasy apatty dep tanylǵan azamattarǵa 271 páter satyp alynyp, 8638 otbasy baspanaly boldy. Bıyl turǵyn úı kezeginde turǵan azamattardy baspanamen qamtamasyz etý maqsatynda halyqtyń áleýmettik jaǵynan osal toptary úshin 1980 páter, baspanasy apatty dep tanylǵan azamattarǵa 135 páter satyp alynady.
— Kúrishtiń otanynda turǵasyn sýdyń jaıyna alańdaımyz. Bul baǵytta bıylǵy boljam qandaı? Egin sharýashylyǵyn ártaraptandyrý, kúrish alqabyn qysqartý kúrish egýge mamandanǵan sharýashylyqtar úshin qıynǵa soqpaı ma?
— Syrdarııa ózeniniń deńgeıi óńirdiń ekonomıkalyq-ekologııalyq jaǵdaıyna, halyqtyń tynys-tirshiligine tikeleı áser etedi. Prezıdenttiń jáne Úkimettiń qoldaýymen kórshiles eldermen der kezinde júrgizilgen kelissóz nátıjesinde keıingi jyldary egis alqaptary sýmen tolyq qamtamasyz etilip, aımaǵymyzda sý tapshylyǵy bolǵan joq.
Sý resýrstary tapshylyǵy bizdiń sýǵa degen kózqarasymyzdy ózgertti. Ony neǵurlym tıimdi paıdalaný, ylǵal saqtaǵysh tehnologııalardy engizý, sý júıelerin tsıfrlandyrý, ásirese, egin sharýashylyǵynda kúrishten basqa daqyldardy tamshylatyp sýarý kólemin ulǵaıtý — búgingi kúnniń basty talaby.
Bıyl oblys boıynsha 193,7 myń gektarǵa aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn egý josparlandy. Aýyspaly egis tártibine sáıkes dıqandar 85,9 myń gektar jerge kúrish egetin bolǵan, bul — jalpy egistiń 45 paıyzy. Úkimet bekitken sý salasyn damytýdyń 2024-2028 jyldarǵa arnalǵan keshendi josparyna engizilgen jobalardy iske asyrýda Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligimen birlesip, naqty jumys júrgizilip jatyr.
Sýdy únemdeý týraly Prezıdent tapsyrmasyna sáıkes aımaqta sýdy kóp qajet etetin daqyldar kólemi ońtaılandyrylyp, sý únemdeý tehnologııasy engizildi. Sý shyǵynyn azaıtýda egistik jerdi lazerlik ádispen tegisteýdiń mańyzy zor. Sońǵy jyldary dıqandar kúrish alqabynyń 60 myń gektaryna osyndaı tásildi qoldandy. Bıyl sý shyǵynyn shamamen 20 paıyz nemese 300 mln tekshe metrge deıin únemdeý arqyly kúrish egý mejelendi.
— Qyzylorda 30 jyl boıy respýblıkadaǵy ystyq sý kelmegen jalǵyz oblys ortalyǵy boldy. Halyq onyń rahatyn endi kóre bastady. Bul jumys qashanǵa deıin jalǵasady?
— Memleket basshysy 2023 jyly óńirge kelgende Qyzylorda qalasyn ystyq sýmen qamtý máselesine qatysty naqty tapsyrma júktedi. Soǵan sáıkes byltyrdan beri qarqyndy jumys atqarylyp jatyr. Qyzylorda qalasyndaǵy 423 kópqabatty turǵyn úıdi ystyq sýmen jabdyqtaý júıesine qosý úshin 26,2 mlrd teńgege joba ázirlenip, jumysty eki kezeńmen iske asyrý josparlanǵan.
Byltyr І kezeń boıynsha 187 úı kúrdeli jóndeýden keıin júıege qosylǵan. Bıyl 61 kópqabatty turǵyn úıdi ystyq sýmen qamtamasyz etý úshin Úkimettiń shuǵyl shyǵyndarǵa arnalǵan rezervinen 5 mlrd teńge bólindi.
— Kúni keshe Baıqońyr ǵarysh aılaǵynyń 70 jyldyǵy toıdandy. Endi suraq — ǵaryshkerler qalasy qurylǵaly beri qanshalyqty ózgerdi? Reseı jalǵa alǵany úshin beretin qarjy qandaı maqsatqa jumsalady? Qalanyń ınfraqurylymyn damytýǵa qanshalyqty kóńil bólinip otyr?
— Eki el Úkimeti arasyndaǵy shartqa sáıkes keshen 2050 jylǵa deıin jalǵa berilgen. Jaldaýdan túsken qarjy elimizdiń Bıýdjet kodeksine sáıkes jumsalady. Turǵyn úı máselesin sheshý úshin Qazaqstan qarajaty esebinen Baıqońyr qalasynyń 7 A shaǵynaýdanynda «Nurly jer» baǵdarlamasy aıasynda 50 páterli 5 kópqabatty úı salynyp jatyr. «Baıqońyr» keshenin gazben jabdyqtaý týraly kelisimge sáıkes qaladaǵy barlyq kóppáterli turǵyn úı gazdandyryldy. Sýmen jabdyqtaý jáne sý burý júıeleri jaldan shyǵarylyp, oblystyń kommýnaldy menshigine qabyldandy.
Oblys ákimdigi 11,4 shaqyrym káriz jelilerin qaıta jańǵyrtty. Jobany odan ári iske asyrý úshin 12,6 mlrd teńgege úsh kezeńdi qamtıtyn negizgi joba-smetalyq qujattama ázirlendi. Onyń aıasynda 94,6 shaqyrym sý qubyry jáne 84,6 shaqyrym káriz jelileri jóndeledi. Qala irgesindegi Qarmaqshy aýdanynyń Tóretam kenti men Aqaı aýyldyq okrýgin jalǵaıtyn 9 alańnyń aınalma jolyna kúrdeli jóndeý júrgizilip jatyr. Qala mańyndaǵy Tóretam kenti men Aqaı aýylyna da gaz jetkizildi. Baıqońyrdyń mereıtoıyna oraı qalada dene shynyqtyrý-saýyqtyrý keshenin salý jóninde sheshim qabyldandy.
— Bıyl oblys úshin taǵy bir mereıli data bar, ol — Qyzylordanyń astana bolǵanyna 100 jyl tolýy. Sol kezeńniń kózindeı tarıhı-mádenı eskertkishter men ǵımarattardyń kóbi buzylyp ketti. Qolda bardy saqtaý úshin qandaı jumys atqarylyp jatyr?
— Qyzylorda astana bolǵan jyldary qalalyq atqarý komıtetiniń ǵımaraty saqtalǵany belgili. Ǵımarat jergilikti mańyzy bar tarıh jáne mádenıet eskertkishteriniń memlekettik tizimine engizilgen. Onda 1927-1990 jyldary qalalyq atqarý komıteti, 1991 jyldan qazirgi ýaqytqa deıin QazAvtoJol fılıaly ornalasqan.
Qalada 11 tarıhı ǵımarat bar. Olar ýaqytyly jóndelip, el ıgiligine qyzmet etip tur. Jalpy oblys kóleminde 567 tarıhı-mádenı mura nysany memleket qorǵaýyna alynǵan. Jergilikti bıýdjet esebinen Bábish mola, Jankent, Syǵanaq qalashyqtaryna arheologııalyq qazba jumystary júrgizilip keledi. El astanasy bolǵan kezeńdegi tarıhı-mádenı eskertkishterdiń tarıhı kelbetin saqtap qalý úshin eskertkishterdi ǵylymı restavratsııadan ótkizý qolǵa alynǵan.
— Qaı kúnderi qoǵamdyq qabyldaý ótkizesiz? Halyqty kóbine ne mazalaıdy? Sizge jetkizbeı-aq sheshýge keletin máseleler bolatyn shyǵar, oǵan ne kedergi?
— Jeke máselesimen qabyldaýǵa ótinish bildirgen azamattardy kezeń-kezeńimen zańǵa sáıkes qabyldaımyn. Aıyna bir ret jeke qabyldaý ótkizemin. Azamattardyń basym bóligi turǵyn úı, áleýmettik kómek, densaýlyq jáne jumysqa ornalasý máselelerin kóteredi. Oblys ákiminiń orynbasarlary, qala men aýdan ákimderi, oblys ákimi apparatynyń basshysy, oblystyq basqarma basshylary da kestege sáıkes offlaın nemese onlaın jeke qabyldaý ótkizip turady. Turǵyndardy mazalaǵan suraqtar boıynsha qajetti is-sharalar qabyldaıdy, túsindirme jumysyn júrgizedi.
Jylyna eki ret oblystyq quqyq qorǵaý organdarynyń basshylarymen birge barlyq aýdanda turǵyndardyń ózekti máseleleri boıynsha jeke qabyldaý júrgizemiz. Ótkizý orny men ýaqyty aldyn ala habarlanady. Eshkimge shekteý joq. Qazir kelýshilerdiń sany azaıdy. Barlyq máseleni zań aıasynda sheshýge tyrysamyz. Jaýapty quzyrly organ basshylaryna tapsyrma berilip, onyń oryndalýy qatań baqylaýǵa alynady.
— Ákimniń jumys kúni jáne demalysy qalaı ótedi?
— Tańerteń saǵat 9-da jumysqa kelip, keshki 7-de qaıtý, senbi, jeksenbide demalý degen rejım joq. Ýaqytpen sanaspaımyn. Qolym qalt etse, buqaralyq aqparat quraldarynsyz, eskertýsiz qaladaǵy qurylys alańdarynyń basyna baramyn. Nysandar qurylysyndaǵy kózge kóringen kemshilikterdi aıtamyn, sapany talap etemin.
— Komandańyzǵa kóńilińiz tola ma? Basshylyq qyzmetke qabyldarda ne nársege kóńil bólesiz?
— Basshylyq qyzmettegi azamattardyń basym bóligi — jergilikti jerde memlekettik qyzmette satylap ósken mamandar. Jumysty óz salasyndaǵy eń tómengi baspaldaqtan bastaǵan. Barlyǵyna teń, joǵary talap qoıamyn. Memleket basshysy men Úkimet júktegen mindetterdi tııanaqty oryndaýda tek joǵary bilim men baı tájirıbege súıený jetkiliksiz. Árbir iske erekshe janashyrlyqpen qaraý, kúndelikti baqylaý, eń bastysy, jumystyń sapasy men merziminde oryndalýyn talap etý qajet.
— Súıikti kitabyńyz?
— Qaýyrt jumystan qolym qalt etkende Abaıdyń qara sózderin qaıtalap oqyǵandy jaqsy kóremin. Qazaq ádebıetiniń klassıkteri Dýlat Isabekov aǵamyzdyń «Qarǵyn», Muhtar Maǵaýınniń «Sary qazaq», «Shahan sheri» sııaqty ádebı shyǵarmalary da — adamdy tereń oıǵa jeteleıtin týyndylar.
— Nurlybek Mashbekuly, aǵaıyngershilikke salynyp ótinish aıtatyndar kóp pe? Olarǵa ne dep jaýap beresiz?
— Meniń ustanymym — elge adal qyzmet etý. Bul kózqarasymdy aǵaıyn-týys jaqsy biledi jáne túsinistikpen qaraıdy. Orynsyz mazalap, ótinish aıta bermeıdi. Qoǵam aldyndaǵy jaýapkershilik mundaı olqylyqqa jol bergizbeıdi.
— Sizdi basqa oblysqa áketedi degen sybys shyqty. Ózińizdi taıaý bolashaqta qaıdan kóresiz?
— Biz memlekettik qyzmette bolǵandyqtan árqashan bárine daıyn bolýymyz kerek. Memleket basshysynyń tapsyrmalaryn oryndaý, el men memleket múddesine eńbek etý — bizge qoıylatyn basty talap. Kadrlyq ózgerister bolǵan jaǵdaıda qaı qyzmet bolsa da bar tájirıbemdi qoldanýǵa daıynmyn.
Esterińizge salaıyq, Kazinform buǵan deıin Aqtóbe, Abaı jáne Soltústik Qazaqstan oblysy ákimderimen áńgime-dúken qurǵan edi.