Batys Qazaqstannan maıdanǵa 1200 qyz-kelinshek attanǵan — tarıhshy
ORAL. KAZINFORM — Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa er azamattarmen qatar qyz-kelinshekter de qatysyp, Otanyn qorǵaǵany belgili. Osy oraıda Kazinform tilshisi atalmysh taqyrypty zerttep júrgen M.Ótemisov atyndaǵy Batys Qazaqstan ýnıversıtetiniń qaýymdastyrylǵan professory, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Baqtyly Boranbaevamen suhbattasqan edi.
— Baqtyly Sansyzbaıqyzy, Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa Keńes odaǵy men Qazaqstannan qansha qyz-kelinshek qatysty? Sonyń ishinde Batys Qazaqstan oblysynan qansha arýymyz maıdanǵa attandy, olardyń sany naqtylandy ma?
— HH ǵasyrdaǵy qasiretti oqıǵalardyń biri — Uly Otan soǵysy. Búgingi táýelsiz Qazaqstan jaǵdaıynda otandyq tarıhshylar muny ІІ dúnıejúzilik soǵys dep qarastyryp júr. Qalaı atasaq ta, bul soǵystyń erekshelikteriniń biri — oǵan qalyń buqaranyń, sonyń ishinde áıelderdiń kóptep tartylýy. Bul jóninen KSRO memleketi aldyńǵy orynda turdy. Derekterge súıensek, 800 myń qyz-kelinshek maıdanǵa attanǵan. Endi óz elimizdiń jaǵdaıyna kelsek, Qazaqstannan 6 myń áıel áskerge alynǵan degen statıstıkalyq málimet bar. Al bizdiń uzaq jyldar boıǵy júrgizgen zertteýimiz boıynsha Batys Qazaqstan oblysynyń ózinen-aq 1 200-deı arýymyz el qorǵaǵandar sapynan tabylǵan. Alaıda osynshama maıdangerler arasyndaǵy qazaq qyzdarynyń sany qansha?! Bul suraqtyń áli kúnge deıin jaýaby tabylǵan joq. Sol sııaqty el basyna kún týǵan zamanda óz erkimen (tipti barlyǵy derlik) maıdanǵa attanǵan sol arýlarymyzdyń jaýyngerlik ómiri, sheıit bolǵandarynyń qaza tapqan jeri de tolyq anyqtalmaı keledi.
Kezinde Keńes Odaǵynyń marshaly Andreı Eremenko: «Bizdiń erjúrek áıelderdiń erlermen qatar ıgermegen áskerı mamandyǵy bar ma eken, sirá?!» dep jazǵan edi. Demek, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldarynda qolyna qarý alyp, maıdanǵa attanǵan qazaq qyzdary ushqysh, pýlemetshi, tankıst, desantshy, baılanysshy, barlaýshy jáne basqa áskerı mamandyqtardyń bárin de meńgere alǵan. Qyzyl armııanyń keıbir áskerı bólimshelerinde áıelderdiń úles salmaǵy 8 paıyzǵa deıin jetken. Áıtse de olardyń barlyǵynyń esimi belgili me, erligi kezinde baǵalandy ma? Mine, osy jaýynger áıelder jaıyn zertteý atalmysh soǵys tarıhnamasyndaǵy ózekti máselelerdiń biri retinde qalyp keledi.
— Sonda tarıhshy ǵalym retinde qandaı máselege nazar aýdarý kerek dep esepteısiz?
— Keńes odaǵynyń áskerı zańnamalyq qujattarynda qajetti jaǵdaılarda áıelder Qyzyl armııa qataryna qosymsha qyzmetterge tartylsyn dep jazylǵanmen, olardyń jalpy áskerı mindettiligi bolmaǵany belgili.
Degenmen Memlekettik Qorǵanys komıtetiniń 1942 jyly 25 naýryzdaǵy qaýlysy negizinde sol jyly 13-23 sáýir aralyǵynda Keńes odaǵynda qyz-kelinshekterdi maıdanǵa, tyldaǵy óndiristik eńbekke jappaı mobılızatsııalaý bastalǵan.
Bul jerde Keńes odaǵy jaýynger áıelderdiń fızıologııalyq, psıhobıologııalyq erekshelikterin eskerip, soǵysta olardyń jaǵdaıyn qalaı oılastyrdy? degen saýaldyń basyn ashyp alǵan jón. Shyn mánisinde jaýynger áıelder arnaıy áskerı kıimmen qamtamasyz etilmedi. Osy oraıda Stalıngrad shaıqasyna qatysyp, áskerı úsh mamandyqty meńgergen Batys Qazaqstan oblysynyń Tasqala aýdanynda turǵan maıdanger Rabıǵa Zaınýllınanyń: «Soǵysqa alynǵanda, úlken soldat kıimin berdi. Ony qysqartyp tigip, shaǵyndap aldyq. Al er adamnyń úlken etiginiń ishinen qalyń shulǵaý orasaq ta, aıaǵymyzdy qajap, jara qylyp tastaıtyn edi», dep aıtqany esimde.
Sondaı-aq jaýynger áıelderdiń qajetti gıgıenalyq jabdyqtarmen qamtylmaýy, olarǵa medıtsınalyq jáne gınekologııalyq qyzmetterdiń tıisti dárejede kórsetilmeýi, blındajdarda erlermen birge turǵany soǵystyń shyndyǵy ekenin aıtý kerek.
Osy jerde keńestik áıelderdiń maıdanǵa óz erkimen attanǵanyn basa aıtar edik. Olardy jeke ynta-jigeri alǵa jetelep, qulshyndyrǵan. Otandy qorǵaý, soǵysqa attanyp, joq bolyp ketken baýyrlarynyń kegin alý, mine, osy sııaqty faktorlar áser etken.
Ókinishke qaraı, maıdanda erlermen ıyq tirestire shaıqasqan arýlarymyzdyń qanshasy sheıit boldy? Jaralanǵany qansha? Múgedek bolǵandar she? Áskerı mamandyqtary qandaı, ulttyq quramy qandaı bolyp edi? Jaý basyp alǵan aýmaqtarda partızan otrıady quramynda qansha áıel qyzmet etti? Mine, osy máselelerdi áli de tereńirek zertteı túsýimiz qajet.
1969 jyly Máskeý qalasynda «Qazaqstan kompartııasy Uly Otan soǵysy jyldarynda» degen taqyrypta doktorlyq dıssertatsııasyn qorǵaǵan ǵalym Manash Qozybaev soǵysqa barǵandardyń 40 paıyzy maıdanǵa óz erkimen attanǵanyn keltiredi. Olardyń arasynda áıelderdiń de az bolmaǵany anyq.
— Soǵys tynysy sol kezdegi merzimdi baspasóz betterinen de sezilip turdy ǵoı?
— Iá, bári maıdan úshin jumyldyryldy ǵoı. Keńestik úgit-nasıhat ta kúshti edi. Áıelder tylda belsendi eńbek etip qana qoımaı, batyrlyq qasıetterimen de daralandy. Olardyń jaýǵa degen óshpendilikteri 1941 jyly Batys Qazaqstan oblystyq «Ekpindi qurylys» (qazirgi «Oral óńiri») gazetinde jarııalanǵan úndeýden anyq ańǵarylady. Máskeý qalasynda 1941 jyly shilde aıynda qabyldanǵan úndeýge RSFSR halyq ártisi Galına Ýlanova, Keńes Odaǵynyń Batyry Marına Raskova, aqyn Anna Ahmatova, traktorshy Pasha Angelına, sýretshi Anna Ostroýmova-Lebedova, barlyǵy 38 áıel qol qoıǵan.
Úndeýde: «KSRO-nyń búkil áıelderine! Áıelder úshin Gıtlerden, fashızmnen úlken jaý joq. Úı sharýasyndaǵy áıelder! Sizdiń uqypty qoldaryńyz qazir óndiriske qajet bolyp otyr. Fabrıkalar men zaýyttarǵa baryńyzdar. Jumysshy áıelder, kolhozshy áıelder jáne qyzmetker áıelder! Erlerdiń professııalaryn áli de senimdi túrde meńgerińder. Aldyńǵy qatarly pozıtsııaǵa ketkenderdiń ornyna stanokta, traktorda, mádenıet pen ısskýstvonyń ýchaskelerinde áli de batyl jumys isteńder. Árbir qalany, árbir selony, árbir úıdi jaýdyń qoly batpaıtyn aıbarly qamalǵa aınaldyraıyq. Bizdiń árqaısymyz sanaly, kishipeıil sestra, aýrý baǵýshy donor bolaıyq» dep jazylǵan.
Budan keıin, 1941 jyly 7 qyrkúıekte Máskeýdegi Odaqtar úıiniń kolonna zalynda ótken mıtıngide Keńes Odaǵynyń Batyry Valentına Grızodýbova, KSRO halyq ártisi Valerııa Barsova, tarıhshy, KSRO Ǵylym akademııasynyń korrespondent-múshesi Anna Pankratova, ushqysh Nıkolaı Gastellonyń anasy Anastasııa Kýtýzova, barlyǵy 53 áıeldiń qoly qoıylǵan «Jenşıny vsego mıra — na borbý protıv fashızma!» degen úndeý de oblystyq «Prıýralskaıa pravda» (búginde «Prıýrale») gazetinde basylǵan. Soǵysqa qatysqan batysqazaqstandyq qyzdardyń biri, maıdanda radıobaılanysshy bolǵan Ǵarıfa Rahmetova kózi tirisinde osy úndeýdi talqylaý jóninde 1942 jyly sáýirde Oralda mıtıngi ótkenin aıtqan edi.
— Mıtıngi bitken soń 600 qyz áskerı komıssarıatqa baryp, eki aı Oralda oqyǵan soń bizdi qala jurtshylyǵy temir jol vokzalynan shyǵaryp saldy. Máskeý qalasyndaǵy radıobaılanysshylar ýchılışesinde bilimimizdi jalǵastyrdyq. Keıin sol jyly óz erkimmen soǵysqa attanyp, birneshe maıdandaǵy urystardyń bel ortasynda bolǵan edim, — dep keltiredi esteliginde maıdanger.
Bul bir delik. Ekinshiden, Qıyr Shyǵysqa Batys Qazaqstan oblysynan 300 qyz attansa, sonyń jeteýi Jympıty (qazirgi Syrym) aýdanynyń týmasy edi. Sonyń biri, desantshy Qalamsııa Ermekovamen birneshe ret kezdesip, tildestim.
— 300 qyz tıelgen eshelon Qıyr Shyǵysqa 22 kún jol júrip jettik. Qyzyl vagon ishinde saban shópti jastanyp jattyq. Ábden kirledik, — dep edi marqum.
Úshinshiden, 1942 jyldyń jazynan bastap baılanysshylar, pýlemetshiler, sanıtarlyq nusqaýshylardy tezirek daıyndaý týraly buıryqtar oblystyq arhıvte saqtalǵan. Soǵan sáıkes Kaztalov aýdanynda 35 qyz 240 saǵattyq baǵdarlamamen oqytylyp, olar 14 pánnen synaqty óte jaqsy jáne jaqsyǵa tapsyrǵan. Sonyń ishinde 15-i qazaq qyzy bolyp shyqty. Biraq olar qaıda bardy — ol jaıynda derek taba almaı otyrmyz.
Sol sekildi Podolsk mergender mektebinde oqyǵan 30 arýdyń úsheýi qazaq qyzy bolǵan.
— Esimderin keltire ketesiz be?
— Árıne, Jympıty aýdany Qosoba aýylynda ómir esigin ashqan Múslıma Qojahmetova Oder ózeninen ótý kezinde dzottyń únin óshirgeni úshin úshinshi dárejeli Dańq ordenimen marapattalǵan. Al Orda aýdanynan túlep ushqan, mergender mektebin bitirip, maıdanǵa kelgen Álıma Ǵabdýsheva 18 kúnnen keıin «Erligi úshin» medalin óńirine taǵady. Al tórt aıdan soń Onkıty selosy úshin shaıqasta úsh dushpannyń kózin joıyp, jaıaý áskerdiń shabýylǵa shyǵýyna múmkindik bergeni úshin «Qyzyl Juldyz» ordenine qol jetkizedi. Onyń ekeýi de Berlınge deıin baryp, elge jeńispen qaıtqan.
Qaratóbe aýdany Qoskól aýylynda týyp-ósken Málıka Toqtamysheva da «Erligi úshin» medalimen marapattalǵan. Ókinishtisi, jaýdyń mergeni birinshi bolyp qımyldap, Málıkanyń qos qasynyń ortasynan atyp úlgeredi. Aýyr jaralanyp, gospıtalda kóz jumǵan onyń denesi Vıtebsk oblysy Gorodok aýdany Bolshoı gorodok selosynda jerlengen.
Málıka Toqtamysheva týraly birinshi bolyp 1948 jyly qalamger, qazaq radıosy alǵashqy dıktorlarynyń biri Támti Ibragımova maqala jazdy. 1984 jyly Támti apaımen hat jazyp, habarlasyp, Málıkaǵa qatysty qundy qujattar men sýretterdi poshta arqyly jibergen edi.
Jalpy, áskerı tarıhshylar men zertteýshiler er adamdarǵa qaraǵanda, ózderiniń psıhologııalyq, bıologııalyq erekshelikterine baılanysty áıel zatynyń mergendikke beıim ekendigin jazady. Olar dushpandy ańdyp, qapysyn tabý úshin saǵattap, tipti kúni boıy jatýǵa beıil, shydamdy. Qyzdar kishkentaı detaldardy zertteýge kelgende, óte uqypty bolady eken.
Keńes Odaǵynyń Batyry Álııa Moldaǵulovanyń erligi kózi tiri kezinde de belgili bolǵan. Áskerı tilshiler ony jıi izdep keledi eken. Tipti bir kezde KSRO Jazýshylar odaǵy basshylarynyń biri bolǵan belgili keńes jazýshysy Vladımır Stavskııdiń Álııa týraly kitap jazýǵa bekingeni belgili. Biraq áskerı tilshi 1943 jyly 14 qarashada qaıtys bolyp ketedi.
Jalpy, qazaqtar arasynan mergenderdiń kóptep shyǵýy tekten-tek emes. Bul dalada erkin ómir súrgen halqymyzdyń tabıǵatyna tán qasıet deýge bolady. Soǵys kezin sóz etkende, ultqa bólýdiń qajeti bolmas. Sol dáýirdegi halyqtyń otanshyldyǵyn, adamgershiligin erekshe atap ótýge bolady. Sonyń ishinde qandaı qıyn-qystaý kezeń bolmasyn, qazaqtyń ul-qyzy da óz adamgershiligin joǵaltpaǵan, ar-abyroıyn bıik qoıǵan. Áıtse de olardyń erligin baǵalaý kezinde ádiletsizdiktiń bolǵany da aqıqat. Eshten kesh jaqsy, sonyń ornyn qazirgi ýaqytta toltyrsaq, bizdi eshkim tejep otyrǵan joq.
— Sózińiz aýzyńyzda, soǵysta mert bolǵan dáriger, «Qyzyl Juldyz» ordeniniń ıegeri, medıtsınalyq qyzmettiń gvardııa kapıtany Roza Momynovanyń ózi nege turady?
— Men osy qyrshyn ketken apamyzdy mysalǵa keltirgeli otyr edim. Ol bireýdiń jalǵyz qyzy eken. Dáriger retinde dalalyq gospıtalda óz mindetin atqaryp qana qoımaı, alǵy shepke de baryp, qansyrap jatqan jaralylardy oq astynan alyp shyǵyp júredi eken. Sol batyrlyǵy úshin «Qyzyl Juldyz» ordenimen, «Jaýyngerlik erligi úshin» medalimen marapattalǵan. 1944 jyly aýyr jaraqat alyp, sonyń saldarynan Qazan qalasyndaǵy gospıtalda 20 mamyrda qaıtys bolǵan. Sondaǵy Arsk zıratynda máńgilik tynyshtyq tapqan. Týystary Roza Momynovanyń basyna baryp, taǵzym etip qaıtty. Sol Roza Momynova Oral qalasyndaǵy feldsherlik tehnıkýmdy bitirgen. Endeshe, qazirgi medıtsınalyq kolledjde osyndaı batyr qyz týraly is-sharalardy nege ótkizbeske degen oı keledi.
— Qyryq jyldan astam ýaqyt boıy maıdanger qazaq qyzdary týraly zerttep keledi ekensiz. Osy isińizdi jalǵastyrasyz ba?
— Budan 10 jyl buryn Jeńistiń 70 jyldyǵyna oraı shyǵarylǵan monografııaǵa 17 qazaq qyzynyń esimin engizip, olar týraly málimetter jarııalaǵan edim. Endi Uly Jeńistiń 80 jyldyǵyna oraı baspadan tolyqtyrylyp, shyǵarylǵaly otyrǵan «Uly Otan soǵysyna qatysqan BQO qazaq qyzdary» degen kitabyma taǵy tórt maıdanger týraly tyń derekter engizildi.
Podolsk mergender mektebin támamdaǵan Álıma Ǵabdýsheva, Qıyr Shyǵys maıdanynda 189-avtokólik polki № 600 batalonynyń áskerı kólik júrgizýshisi Sulýhııa Sarqulova, sol maıdanda baılanysshy bolǵan Qalampyr Ahmetovany ataı alamyn. Bul qatarda Brıansk maıdanynda «Na razgrom vraga», «Sývorovets» gazetteriniń árip terýshisi, baspager Nápııa Dáýletqalıeva bar.
— Osyndaı maıdanger qazaq qyzdaryna qurmet kórsetý úshin ne isteý kerek dep oılaısyz?
— Uly Jeńistiń 80 jyldyǵyna oraı maıdanda batyrlyǵymen aty shyqqan ardagerlerimizge qala men aýyldarda kóshe ataýlaryn berý qolǵa alynyp jatqany málim. Mine, solardyń ishinde soǵysqa qatysyp, joǵary marapat alǵan áıel-analarymyz umyt qalmasa eken deımiz. Kitabyma engizgen 21 qazaq qyzynyń qaı-qaısynyń da esimin kóshege berýge bolady. Ókinishke qaraı, enjarlyq pa, mundaı qurmet kórsetilmeı keledi. Osyny kórgende janym aýyrady.
Áıgili qolbasshy Baýyrjan Momyshuly: «Adamdar bir-birine ózara qaryzdar ekenin árqashanda oılaı júrýi kerek. Ásirese Otan soǵysy ardagerleriniń eńbegin erekshe baǵalaýy tıis. Er óledi, el qalady. Esimi el júreginde saqtalǵan er ǵana baqytty» degen edi. Dańqty batyr aıtsa aıtqandaı, qazaq halqynyń erjúrek qyzdaryn qasterlep, ulttyq maqtanyshqa aınaldyrý búgingi urpaqtyń paryzy sanalady.
Eske sala keteıik, budan buryn jıyrmasynshy ǵasyrda Kazinform taspasyna túsip qalǵan túıeshi Záýresh Erǵalıeva jáne onyń túıeleri týraly jazǵan bolatynbyz.