Batys Qazaqstanda tasqyn sýdan keler qaýip qandaı
ORAL. KAZINFORM — Batys Qazaqstan oblysynda ótken jyly alapat sý tasqyny bolyp, óńirdiń orasan zor shyǵynǵa qalǵany belgili. Bıylǵy qarǵynnan keler qaýip-qater qandaı, mine, osy máseleni Kazinform tilshisi zerdelep kórdi.
Ylǵal, toń jáne jaýyn-shashyn mólsheri qandaı?
«Qazgıdromet» RMK BQO fılıalynyń dırektory Tilegen Shapanovtyń málim etkenindeı, kópjyldyq baqylaý derekteri boıynsha óńirdegi Shyńǵyrlaý, 1-Shejin, 2-Shejin, Shaǵan, Derkól, Kópirańqaty, Óleńti, Shiderti, Elek, Bykovka, Rýbejka, Saryózen jáne Qaraózende kóktemgi sý tasqyny naýryzda jáne sáýir aıynyń basynda bastalady.
Oblystyń bas ózeni — Jaıyq sáýirde tasıdy. Jaıyq aǵyny kóleminiń 80 paıyzy Reseı aımaǵynda qalyptasyp, Irekli, Verhneýralsk, Magnıtogorsk sý qoımalarynyń jumys rejımderine baılanysty anyqtalady.
Sol sebepti Qazgıdromet Jaıyq ózeni boıynsha gıdrologııalyq boljam jasamaıdy. Rosgıdromet jasaǵan gıdrologııalyq boljamnyń túsýine qaraı usynylady.
— Jerústi aǵynynyń túzilýine kúzgi ylǵal, topyraqtyń qatýy jáne jaýyn-shashyn mólsheri áser etedi. Oblystyń barlyq aýmaǵynda ylǵaldaný normadan 65 paıyzǵa kem. Kaztalov, Jańaqala, Bókeı ordasy aýdanynyń bir bóligi men Oral qalasy mańynda jaýyn-shashyn mólsheri 25 mm-dan tómen. Qalǵan aýdandarda odan joǵary, — deıdi Tilegen Qoıshybaıuly.
Onyń aıtýynsha, byltyrǵy jylmen salystyrǵanda, jaýyn-shashyn oblys aýmaǵynyń kóptegen bóliginde 100, Báıterek aýdanynda 30 paıyzǵa az jaýǵan.
Óńirde topyraqtaǵy tońnyń tereńdigi 4-60 sm arasynda, eń joǵary kórsetkish Bórli, Shyńǵyrlaý, Syrym, Báıterek aýdandary men Oral qalasynda baıqalady. Jalpy, oblys boıynsha topyraqtaǵy tońnyń tereńdigi ótken jylǵymen shamalas.
Tek keıbir aýmaqtarda (Syrym, Shyńǵyrlaý, Jánibek, Báıterek aýdandarynyń kóptegen bólikteri) byltyrǵydan ortasha eseppen alǵanda 10-20 sm arasynda tómen.
— Batys Qazaqstanda qysqy kezeńde jaýyn-shashynnyń túsýi birkelki emes. Tasqala, Aqjaıyq, Jańaqala aýdandarynda norma shamasynda bolsa, oblystyń qalǵan bóliginde jaýyn-shashyn mólsheri 15-30 paıyzǵa tómen. Ótken jylmen salystyrǵanda, oblys aýmaǵynda jaýyn-shashyn 2-2,5 esege az túsken. Aqpan jáne naýryz aılarynda jaýyn-shashyn normadan kóp bolady dep boljanyp otyr, — deıdi fılıal dırektory.
Qazgıdromet BQO fılıalynyń málimeti boıynsha oblystyń soltústik, shyǵys jáne ortalyq bóliginde topyraq betindegi muzdyń qalyńdyǵy — 20 mm.
Naýryz aıynda temperatýra kúrt kóterilip, nóser jańbyr jaýǵan jaǵdaıda muz jamylǵysy paıda bolyp, jaýyn erigen qar sýymen birge tasqynǵa soqtyrýy múmkin.
Oral qalasy, sondaı-aq Tasqala, Kaztalov, Terekti, Bórli, Shyńǵyrlaý, Syrym, Qaratóbe, Aqjaıyq jáne Báıterek aýdandary sý tasqyny qaýpi joǵary aýmaqqa jatady. Mundaı qaýip Jańaqala men Jánibekte ortasha, Bókeı ordasynda tómen.
— Gıdrologııalyq monıtorıng júrgizilmeıtin aýmaqtarda kútiletin erigen qar sýynyń kólemi Batys Qazaqstan oblysy aýmaǵynda ornalasqan meteostantsııalardan alynǵan atmosferalyq jaýyn-shashyn derekteri negizinde geografııalyq aqparat júıesi quraldarynda ınterpolıatsııa ádisi arqyly anyqtaldy. Oblystyń shyǵys aýmaǵynda 1 sharshy km jerden erigen qar sýynyń mólsheri 0,002-0,004 mln tekshe metr dıapazonynda qalyptasýy múmkin. Jaıyq jáne Qaraózen men Saryózen ózenderiniń alaptary arasynda bul kórsetkish 1 sharshy km aýmaqqa shaqqanda 0,002-0,003 mln tekshe metr kóleminde boljanyp otyr. Oblystyń batys bóliginde kútiletin erigen qar sýynyń kólemi 0,001-0,003 mln tekshe metr aralyǵynda bolýy yqtımal. Barlyq boljamdy derekter sınoptıkalyq jaǵdaılarǵa baılanysty naqtylanatyn bolady, — dedi T.Shapanov.
Sý qoımalaryndaǵy jaǵdaı qalaı?
«Qazsýshar» RMK Batys Qazaqstan fılıalynyń dırektory mindetin atqarýshy Raýan Husaıynovtyń málimdeýinshe, mekemeniń negizgi qyzmeti — respýblıkalyq menshiktegi sý sharýashylyǵy nysandaryn paıdalaný, kútip-ustaý jáne qaýipsizdigin qamtamasyz etý.
Fılıaldyń sýarmalaý-sýlandyrý júıelerine on tórt sý qoımasy, tórt sý toraby, eki sorǵy stantsııasy, 25 magıstraldy, taratý jáne sýǵarý kanaldary, sondaı-aq lımandyq jáne turaqty sýarý ýchaskeleri kiredi.
— Jalpy kólemi 260,3 mln tekshe metr bolatyn Jaıyq-Kóshim sýlandyrý júıesiniń 4 sý qoımasyn sý tasqyny kezeńinde toltyrý tutynýshylarǵa bir mezgilde sý berile otyryp, júzege asyrylady. Jaıyq-Kaspıı basseındik ınspektsııasynyń arnaıy sý paıdalanýǵa berilgen ruqsatyna sáıkes jyldyq sý alý kólemi — 607,0 mln tekshe metr. Kúni búgin bul sý qoımalary 99,61 mln tekshe metr nemese 38,27 paıyzǵa toltyryldy, — deıdi Raýan Erlanuly.
Sol sekildi Saryózen sýarmalaý-sýlandyrý júıesi boıynsha sý qoımalarynyń jobalyq kólemi 114,4 mln tekshe metr bolsa, naqtysy — 98,9 mln tekshe metr nemese 88,8 paıyz.
Qaraózen sýlandyrý júıesi boıynsha sáıkesinshe 104,6 mln tekshe metr, naqty 41,1 mln tekshe metr nemese 39,3 paıyz.
Bıylǵy 11 aqpandaǵy málimet boıynsha Jaıyq ózeniniń deńgeıi Oral qalasy tusynda 157 sm, ıAnvartsev beketinde 233 sm boldy. Ótken jyldyń 27 jeltoqsanynan beri Orynbor oblysyndaǵy Irekli qoımasynan Jaıyqqa sekýndyna 60 tekshe metr sý jiberilip otyr.
— Bıylǵy sý tasqynyna daıyndyq barysynda ótken jyldyń qazan aıynda Shaǵan, Sholaqańqaty jáne Sulýsaı sý qoımalary paıdalanylmaıtyn kólemge deıin bosatylyp, qysqy jumys rejımine aýystyryldy. Tótenshe jaǵdaı týyndaǵan jaǵdaıda turǵyndardy habardar etý úshin Pıatımar, Dóngelek, Bitik, 1-Kaztalov, 2-Kaztalov jáne Rybnyı Sakryl sý qoımalarynda sırenalyq qulaqtandyrý qondyrǵylary ornatylǵan. Sý qoımalarynyń 2025 jylǵy sý tasqynyna ázirligi týraly akt jasaqtaldy. Sý tasqyny kezinde jyldaǵydaı naýryz aıynyń basynda táýliktik kezekshilik uıymdastyrylyp, tıisti aqparattar oblystyk ákimdikke, aýdan ákimdikterine jáne tótenshe jaǵdaılar departamentine usynylyp otyrylady. Sondaı-aq, Qazsýshar Batys Qazaqstan fılıalynyń ınjenerlik-tehnıkalyq qyzmetkerleri Reseı Federatsııasynyń Orynbor jáne Saratov oblystarynyń sý qyzmetterimen turaqty aqparat almasyp otyrady, — dep naqtylady R.Husaıynov.
Oral qalasy tasqynǵa daıyn ba?
Jýyrda BQO ákimi apparatynyń keńeıtilgen keńesinde óńir basshysynyń orynbasary Baqytjan Narymbetov oblystyq sý nysandaryn «Batys Irrıgatsııa» KMM teńgerimine alý jumysy baıaý júrgizilip jatqanyn atap ótken bolatyn.
Sonymen qatar Oral qalasynda Jaıyq ózeniniń jaǵasyn Shamsýtdınov kóshesine deıin nyǵaıtý úshin respýblıkalyq bıýdjetten 792,7 mln teńge bólý qajettigi aıtyldy. Oǵan qosa Chechernıaıadan Shamsýtdınov kóshesine deıin jaǵalaýdy nyǵaıtýǵa (ekinshi kezeń) taǵy 881,7 mln teńge kerek.
Bul másele boıynsha BQO tabıǵı resýrstar jáne tabıǵat paıdalanýdy retteý basqarmasynan alynǵan málimetke qaraǵanda, qazirgi tańda oblys boıynsha 98 gıdrotehnıkalyq qurylymnyń 54-i «Batys Irrıgatsııa» KMM teńgerimine berilgen. Mundaı nysandardyń eń kóbi (30) Jańaqala aýdanynda bolsa, sonyń 16-sy teńgerimge ótkizilgen.
Jaıyq ózeniniń jaǵalaýyn Shamsýtdınov kóshesine deıin jáne Chechernıaıadan Shamsýtdınovke deıin nyǵaıtý úshin jergilikti bıýdjetten shuǵyl shyǵyndarǵa arnalǵan rezerv esebinen 400, 9 mln astam teńge bólindi. Endi memlekettik satyp alý júrgiziledi.
— Qalǵan qarajatty respýblıkalyq bıýdjetten bólý joldaryn qarastyrmaqpyz, — dedi basqarma basshysy Marat Moldashev.
Oblys ortalyǵyndaǵy Vetelkı jáne Kazennyı toǵanynyń jaı-japsary, qorǵanys bógetteri týraly Oral qalasy ákiminiń orynbasary Jandos Dúısenǵalıev túsinik berdi.
— Atalmysh eki toǵan Oral aýyl sharýashylyǵy tájirıbe stantsııasynyń teńgeriminde tur. Degenmen aldyńǵy jyly Vetelkı toǵanynyń janynan ótetin jyrasyn daıyndap qoıdyq. Ótken jyly da tazartý jumystary júrgiziledi. Kazennyı toǵany boıynsha ótken jyly jyrylyp ketken jerdi bıiktetip qoıdyq. Bulardy kúnbe-kún qadaǵalap otyrmyz. Qaıta qurý jumystaryn júrgizý úshin atalmysh toǵandar Oral qalasynyń teńgeriminde bolýy kerek. Ol úshin Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi jańadan jer aktisin jasap, qalaǵa berýi kerek. Sońǵy eki-úsh jylda mınıstrlikke birneshe hat jiberildi. Jalpy, shahar boıynsha qorǵanys bógetterin 1 naýryzǵa deıin bitiretin bolamyz, — dedi J.Dúısenǵalıev.
Aýdandar qalaı ázirlenýde?
Ótken jyly sý tasqynynan qatty zardap shekken aýmaqtyń biri — Terekti aýdany.
Aýdan ákimdiginiń aqparaty boıynsha kóptegen sý burý ınfraqurylymdary turǵyzylǵan.
Sonyń ishinde Oral qalasyna irgeles ornalasqan Podstepnyı aýylynda 4,2 km qorǵanys bógeti, «Kórkem» shaǵynaýdanynda 1,3 km sý burý júıesi, Báıterek jáne Jeńis kóshelerinde jalpy uzyndyǵy 1 km, aýdan ortalyǵy Terekti aýylynda Ulytaý jáne M.Gorkıı kóshelerinde 0,4 km aryq salyndy.
— Aýdan boıynsha 16 eldi mekende 18 evakýatsııalyq pýnkt (syıymdylyǵy — 8 879 oryn) belgilendi. Zardap shekkender bola qalsa, azyq-túlik, kıim-keshek jáne dári-dármek qorymen qamtamasyz etý baǵytynda kásipkerlermen 18 nıet-shart jasaldy. Sý tasqynyna qarsy sharalarǵa 108 tehnıka, 125 adam, qajettilik týyndaǵan jaǵdaıda qosymsha kúshter men quraldar tartylady. 10 tonna janar-jaǵar maı, 313 tonna ınertti materıaldar qory jasaqtaldy. 20 myń qapshyq jáne polıetılen plenkalarynyń qory daıyndaldy. 4 úrmeli rezeńke qaıyqty qajettiligine qaraı paıdalanýǵa bolady. 62 motopompa jáne basqa da qural-saımandar bar. Oǵan qosa 34 motopompa, 20 tonna janar-jaǵarmaı jáne basqa qajetti jabdyqtardy satyp alýǵa memlekettik satyp alýlar jarııalandy, — deıdi aýdan ákimi Álııa Muhanbetjanova.
Syrym aýdany ákimdiginen túsken málimetke qaraǵanda, Jympıty, Buldyrty, Jyraqudyq aýyldarynda bóget salý jáne jańartý jumystary tolyǵymen aıaqtalǵan.
2025 jylǵa aýdandyq bıýdjettiń tótenshe jaǵdaı rezervine 20 mln 62 myń teńge qarastyrylǵan.
— Aýdan boıynsha sý basý qaýpi bar 9 eldi mekende evakýatsııalyq pýnktter jáne 430 tósek-oryn daıyndaldy. Sý tasqyny bolǵan jaǵdaıda 83 tehnıka jumyldyrylatyn bolady. Jympıty, Óleńti, Qosoba, Jyraqudyq, Qyzylaǵash aýyldarynda ózen jaǵalaýy bıiktetilip, qorǵanysh bógetteri qalpyna keltirildi, sý ótkizý qubyry salyndy. Jetikól aýylyndaǵy bógetti qalpyna keltirý boıynsha aýdandyq bıýdjettiń rezervinen 7,5 mln teńge berilip, jobalyq-smetalyq qujattamasy jasaqtaldy. Joba quny — 216,1 mln teńge. Oblystyq tabıǵı resýrstar jáne tabıǵatty paıdalanýdy retteý basqarmasyna bıýdjettik ótinim joldandy, — deıdi Syrym aýdany ákiminiń orynbasary Qaırat Tólepov.
Shyńǵyrlaý aýdanynyń ákimi Murat Ómirálıevtiń málimdeýinshe, atalmysh aýmaqtaǵy qar jamylǵysynyń bıiktigi 9 sm-ge deıin, bul ótken jylǵydan (31 sm) tómen.
Topyraqtyń qatý kórsetkishi — 59 sm (2024 jyly -108 sm), muz qalyńdyǵy Elek ózeninde 34 sm (50 sm), Shyńǵyrlaýda — 45 sm (60 sm).
— Aýdan aýmaǵymen ótetin eki ózen, avtomobıl joldary únemi baqylaýda. Sý tasqynyna daıyndyq barysynda 3 eldi mekende qorǵanysh bógeti salynsa, aryq qazý, qar shyǵarý sııaqty jumystar atqaryldy. Jalpy, tasqyn kezeńine 39 tehnıka qatyspaqshy. 150 tonna ınertti materıaldar jáne 6 tonna janar-jaǵar maı bar. Qosymsha janar-jaǵar maı qoryn tolyqtyrý jumystary júrgiziledi. 5 myń dana qapshyq satyp alyndy. Sondaı-aq 8 aýyldyq okrýgte 1 500 qapshyq qummen qaptalyp, qurǵaq ǵımarattarǵa ornalastyryldy. Qosymsha 5 myń qapshyqqa tapsyrys berildi. Aýdan boıynsha 9 evakýatsııalyq pýnkt (syıymdylyǵy — 1 900 oryn) tolyqtaı daıyn, — deıdi M.Ómirálıev.
Batys Qazaqstan oblysynyń basqa da aýdandarynda osyndaı jumys atqarylyp, qazirgi tańda sý tasqynyna daıyndyq pysyqtalýda. Degenmen qaýip seıildi dep aıtý qıyn. Sondyqtan aldaǵy kúnderdi tıimdi paıdalaný qajet-aq.
Eske sala keteıik, budan buryn BQO-da kóktemgi sý tasqynyna daıyndyq barysynda birqatar másele sheshilmeı otyrǵanyn jazǵan edik.
Sondaı-aq kóktemgi sý tasqynyna daıyndyq boıynsha Oral qalasy men Qaratóbe aýdany ákimine sógis jarııalandy.