Batys Qazaqstanda qýǵyndalǵan dinbasylar jóninde ne bilemiz
ORAL. KAZINFORM – Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi jarlyǵyna sáıkes Batys Qazaqstan oblysynda óńirlik komıssııa qurylyp, tıisti jumystar atqardy. Sonyń bir salasy din ókilderine qatysty boldy. Osy oraıda, qýǵynǵa ushyraǵan din ókilderin anyqtaý boıynsha jumys tobynyń jetekshisi, ólketanýshy, jýrnalıst Qazbek Quttymuratuly óz bilgen-túıgenimen bólisti.
- Qazbek Quttymuratuly, ótken ǵasyrdyń 20-shy jáne 30-jyldary keńes ókimetine qarsy elementter retinde dinbasylardyń qýǵynǵa túskeni belgili. Osy oraıda olardyń esimderin anyqtaý jáne aqtaý baǵytynda ne isteldi, aldymen soǵan toqtalsańyz?
- Iá, sovet ókimetiniń repressııasyna aldymen ushyraǵan toptyń biri din ókilderi edi. Bolshevıkterdiń 1917 jyly shyǵarǵan alǵashqy zańynyń biri «Shirkeýdiń memleketten jáne mekteptiń shirkeýden bólinýi týraly» dekret bolýy tegin emes.
Belgili tarıhshy, tarıh ǵylymdarynyń doktory Názıra Nurtazına «Borba s Islamom. Relıgıoznaıa polıtıka Sovetskoı vlastı v Kazahstane v 20-40-e gody HH veka» (Almaty, 2008) atty kitabynda Qazaqstandaǵy dinge qarsy kúresti eki kezeńge bóledi. Onyń birinshisi – 1917-1927 jyldar alǵashqy lıberaldyq kezeń bolsa, ekinshisi – 1928-1938 jyldar – jaýynger ateızm kezeńi. Aty aıtyp turǵandaı, osy eki kezeńde din ókilderine qarsy repressııa qarqyny da sáıkesinshe bolǵan.
Sońǵy jyldary júrgizilgen zertteý jumystarynyń nátıjesinde Batys Qazaqstan óńirinde din ókilderin qýdalaý birneshe satydan turǵanyn baıqadyq.
Onyń birinshisi – sovet úkimetine senimsiz elementterdi saılaý pursatynan aıyrý (1923-1927). Bul kezeńde oblys aýmaǵyndaǵy barlyq dinı ǵıbadat oryndary jáne din qyzmetkerleri esepke alynyp, moldalar «jat element» retinde saılaý jáne saılaný quqynan ajyratylǵan. Bul naýqan saılaý quqynan aırylǵandarǵa ústeme salyq salýymen, ol ýaqtyly tólenbegen jaǵdaıda halyq sotynyń sheshimimen mal-múlkin saýdaǵa salyp, salyq qaryzyn ótep, ózderin sottaý jáne jer aýdarý jazasyn berýimen erekshelenedi.
Osy saılaý quqynan aıyrý naýqany kezinde, ásirese, din ókilderi erekshe qýdalandy. Muny sol kezdegi sovettik sarapshylardyń ózi de moıyndaǵan. Mysaly, 1924 jyly Oral ýezinde daýsy alynǵan 907 adamnyń 355-i, Gýrev ýezindegi 1495 adamnyń 310-y, Elek ýezindegi 1207 adamnyń 528-i, Jympıty ýezindegi 4207 adamnyń 2286-sy, ıaǵnı barlyq daýsy alynǵan tulǵalardyń shamamen 40 paıyzy din ókilderi bolypty. «Bulardyń bári din qyzmetkeri emes, arasynda qarapaıym dindarlar da bolar» delinedi. (Zaklıýchenıe po materıalam perevybornoı kompanıı 1924 goda po ýezdam Ýralskoı gýbernıı. BQOMA, Qor №24, Tizimdeme №2, Ic №360 Materıaly po peredache 3-h volosteı Býkeevskomý ýezdý (Chıjınskoı, Slamıhınskoı, Glınınskoı).
Din ókilderin qýdalaýdyń ekinshi kezeńi 1928 jylmen sáıkes keledi. Bul kezde saıası repressııanyń ekpini kúsheıip, baı-moldalardy, jat elementterdi tárkileýmen, panıslamıstik toptardy áshkereleýdiń alǵashqy oqıǵalarymen sıpattalady.
Qazaqstanda kámpeske naýqany resmı túrde 1928 jyly 27 tamyzda bastaldy. Qazaq Sovettik Sotsıalıstik Avtonomııalyq Respýblıkasy Ortalyq Atqarý Komıteti men Halyq Komıssarlar Keńesi «Baı sharýashylyqtaryn kámpeskeleý týraly» qaýlysyn (dekretin) jarııalap, ár okrýg boıynsha kámpeske jasalatyn baılardyń sanyn kórsetti. Bul «jospar» boıynsha Oral okrýginen birinshi kategorııada 56 iri baı jáne 15 «asa qaýipti element» – barlyǵy 71 adamnyń mal-múlki tárkilenip, Jetisý okrýgine jer aýdarylatyn boldy. Osy 71 adamnyń ishinde – Ǵabdolǵazız Kóbeev, Halyq Máshekenov, Qýanaı Qosdáýletov, Mahmýd Súıinishálıevter bolatyn.
Stalındik repressııanyń din ókilderine qatysty sońǵy, qorytyndy úshinshi kezeńi 1937-1938 jyldarǵa sáıkes keledi. Bul kezeńde adam taǵdyry shybyn ǵurly bolmaı, úshtiktiń sheshimimen jappaı atý jazasyna kesilgen. Repressııanyń bul úshinshi tolqynynan aman qalǵan haziret-ıshan joq dep aıtýǵa bolady. Batys Qazaqstan aýmaǵynda týǵan jerinen bezip, Іshki Reseıdi panalaǵan biren-saran ıshan-moldalar ǵana aman qalyp, jat topyraqta qusalyqtan qaıtys bolǵan.
- Óńirlik komıssııanyń múshesi retinde arhıvterde otyryp, qyzmet atqardyńyz, osy kezeńde qandaı tyń derekterdi jolyqtyrdyńyz?
- Biz jumysymyzdy 2021 jyly tamyz aıynda bastadyq. Top múshelerine arnaıy arhıvterdegi qupııa qujattarmen tanysý úshin tıisti ruqsat berildi. Osynyń nátıjesinde BQO polıtsııa departamentinde saqtalǵan NKVD arhıviniń qujattarymen tanysýǵa múmkindik aldyq. Odan ózge Batys Qazaqstan oblystyq memlekettik arhıvi, UQK, prokýratýra arnaıy qorlary, aýdandyq arhıvterdi aqtardyq. Almaty qalasyna issaparmen baryp, Qazaqstan Respýblıkasy ortalyq memlekettik arhıvi, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń arhıvi, Almaty qalalyq arhıvi, Almaty qalalyq ishki ister departamentiniń arhıvi, Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq kitaphanasy, Ǵylymı kitaphana, M. Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń qoljazba qorlarynda saqtalǵan qundy qujattarmen tanysýǵa, kóshirme alýǵa múmkindik boldy. Osynyń nátıjesinde 2021 jyly «Senim úshin sergeldeń» atty jınaq daıyndaldy. Onda Batys Qazaqstan oblysynda saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan 894 adam – musylman dini ókili, 107 pravoslavıe dini ókiliniń aty-jóni anyqtalyp, qysqasha bıografııalyq anyqtama jasaldy. Keıin bul adamdardy aqtaý, saıası quqyǵyn qalpyna keltirý úshin Qazaqstan Respýblıkasynyń Bas prokýratýrasyna arnaıy usynys joldandy.
2022 jyly Batys Qazaqstan oblystyq polıtsııa departamentiniń arnaýly arhıvinde saqtalǵan 1930 jyldardyń repressııa qujattarymen tanysýǵa basymdyq berildi. Bul qujattardy Almaty qalasyna alyp ketkenge deıin barynsha qarap shyqtyq. Nátıjesinde 1937-1938 jyldary Oral oblysynan áshkerelengen 18 panıslamıstik antısovettik uıym bolǵanyn anyqtadyq. Bir ǵana №02368 qylmystyq is boıynsha 125 adam aıyptalyp, atý jazasyna kesilgen.
Biraq bul qujattardyń qupııalylyq grıfi alynbaǵandyqtan, kóshirme alý jáne tabylǵan derekterdi keńirek jarııalaý múmkin bolmady.
Batys Qazaqstan oblystyq memlekettik arhıvimen de turaqty qarym-qatynasta boldyq. Júzdegen ispen tanysyp, kóshirme alyp otyrdyq. Arhıv basshylyǵy jumys tobynyń nátıjeli qyzmet etýine barynsha kómek etti. Qajetti qujattardyń qupııalylyǵyn alý, kóshirme jasaýda kidiris bolmady. Din ókili bolǵany úshin qýdalanǵan, saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan tulǵalardyń tizimi tolyǵa tústi.
- Sonda qansha adam qýǵynǵa túsken?
- Olardyń tolyq sany áli naqtylanbasa da, shamamen 4 myńdaı adamnyń dinı senimi úshin qýǵyndalǵany anyqtaldy. Máselen, 1924 jyly Oral ýezinde daýsy alynǵan 907 adamnyń 355-i, Gýrev ýezindegi 1495 adamnyń 310-y, Elek ýezindegi 1207 adamnyń 528-i, Jympıty ýezindegi 4207 adamnyń 2286-sy, ıaǵnı barlyq daýsy alynǵan tulǵalardyń shamamen 40 paıyzy din ókili bolǵan. (BQOMA, №24 qor, №2 tizim, №360 is)
Bul kezeńde jumys toby oblystyń Shyńǵyrlaý, Bórli, Qaratóbe, Syrym, Bókeı ordasy, Jánibek, Tasqala aýdandaryndaǵy arhıvterinde bolyp, repressııa qujattarymen tanysty. Repressııaǵa ushyraǵan din ókilderiniń urpaqtarymen kezdesip, esh jerde jarııalanbaǵan tyń derekter, fotosýretter qolǵa tústi.
2022 jyly 31 mamyr – Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni qarsańynda jekelegen belsendi azamattardyń qoldaýymen Qazaqstannyń jalpyulttyq kıeli nysandary tizimine engen áýlıe Dádem ata – Jumaǵazy haziret zııaratynda Batys Qazaqstan oblysynyń din tarıhy mýzeıi ashyldy. Mýzeıdiń alǵashqy ekspozıtsııasynyń biri – «Repressııaǵa ushyraǵan din ókilderi» atty kórme boldy.
Jergilikti «Oral óńiri» oblystyq gazetine, «Egemen Qazaqstan» respýblıkalyq basylymyna birneshe maqala jarııalandy. Aqtóbe, Atyraý, Mańǵystaý, Túrkistan oblystaryndaǵy óńirlik jumys toptarymen áriptestik baılanys ornatyp, tájirıbe bólisip, aqparat almasyp otyrdyq.
BQO polıtsııa departamenti arhıvinde saqtalǵan Úshtik hattamalary tiziminen (shamamen 17 tomnan turady) Batys Qazaqstan oblysy boıynsha qýǵyn-súrginge ushyrap, atylǵandardyń aty-jóni, úkimniń oryndalǵan ýaqyty, aıyptalýshynyń kim ekendigi, qyzmet orny, otbasy jáne basqa da qysqasha bolsa da mańyzdy maǵlumattar tabyldy. Osy úshtik hattamalary boıynsha Batys Qazaqstan oblysynda panıslamıstik top quryp, antısovettik úgit-nasıhat júrgizdi degen, dıversııalyq terrorıstik top quryp tóńkeris jasamaq boldy degen 20-dan astam toptyń tizimi anyqtaldy. Munyń ishinde Qýanaı Qosdáýletuly, Hasan Nurmuhameduly syndy ıshan-haziretterdiń qylmystyq isi tolyǵyraq zertteldi. Bul atalǵan tulǵalardyń urpaqtaryn taýyp, kezdesip, arhıv qujattaryn kýágerlerdiń estelikterimen tolyqtyra tústik.
Óńirlik jumys tobynyń 2022 jylǵy atqarǵan qyzmetiniń nátıjesi retinde jeltoqsan aıynda «Qýǵyndalǵan haziretter» atty jınaq daıyndaldy. Bul jınaq HH ǵasyrdyń basynda Batys Qazaqstan óńirinde ómir súrip, sol kezeńdegi qoǵamdyq-saıası oqıǵalarǵa belsene aralasqan din qaıratkerleriniń bir shoǵyry týraly. Jınaq keıipkerleriniń ómirbaıandyq derekteri saıası repressııa qurbandaryn tolyq aqtaý boıynsha qurylǵan komıssııasynyń jumysy aıasynda, BQO óńirlik jumys tobynyń eki jylǵa jýyq eńbeginiń nátıjesinde jańadan anyqtalǵan bolatyn.
«Qýǵyndalǵan haziretter» kitabyna HH ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq qoǵamdyq-saıası ómirindegi din qaıratkerleriniń yqpaly men ornyn aıqyndap, repressııa kezeńinde olar kórgen qýǵyn-súrgindi kópshilikke tanystyrý úshin eń tanymal 10 tulǵa tańdalyp alyndy. Olar – Qaıyrsha Ahmetjanov, Qýanaı Qosdáýletov, Hasan Nurmuhamedov, Qajyǵalı Máýlimberdıev, Nyǵmetolla Ibragımov, Dáýletııar Aısarıev, Ǵabdolǵazız Kóbeev, Ǵubaıdolla Ahmetov, Qurmanǵalı Qýanyshqalıev, Luqpan Tursynov. Bul tulǵalar Sovet Odaǵynda, sonyń ishinde Qazaqstanda bolǵan stalındik repressııanyń, saıası qýǵyn-súrginniń barlyq tolqynyn basynan ótkerdi. Osy on tulǵanyń taǵdyry sol kezeńdegi saıası repressııanyń aýqymy men qarqynyn anyq kórsetip turǵan edi.
- Meshitterdiń qıratylyp, haziretterdiń qýǵyndalýy sol kezdegi qoǵamǵa qalaı áser etti dep oılaısyz?
- Árıne, sovettik repressııa saldarynan ulttyq dinı elıtanyń typ-tıpyl joıylýy uzaq jyldarǵa sozylǵan rýhanı toqyraýǵa alyp keldi dep oılaımyn. Ásirese, kóneniń kózi sanalatyn, dástúrli tárbıe kórgen aǵa býyn dúnıeden ótken soń, 1960-1970 jyldardan bastap sovettik Qazaqstanda dinsiz qoǵam qalyptasty. 1991 jyly táýelsizdik alǵan tusta elimizde dástúrli rýhanı joldy nusqaıtyn birde-bir tanymal tulǵa bolmady. Ulttyń rýhanı ımmýnıteti álsiredi. Sóıtip, sol kezeńde shetelden kelgen túrli dinı ıdeologııaǵa qarsy tura almaı qaldyq. Munyń zardabyn áli kúnge tartyp kelemiz.
- Al, memlekettik komıssııa jumysy jalǵasa ma?
- Jalpy, Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa óte mańyzdy jumys atqardy dep oılaımyn. Qazir komıssııa óz jumysyn aıaqtaǵanymen, XX ǵasyrdaǵy saıası qýǵyn-súrgin materıaldaryn zerdeleý ortalyǵy qurylyp, aryqaraı qyzmet etetin boldy. Bul ortalyq HH ǵasyrdyń 20-50 jyldaryndaǵy saıası qýǵyn-súrgin týraly qujattardy tsıfrly formatqa kóshirip, elektrondy qor qalyptastyrady. Onyń bári ǵalymdarǵa, zertteýshilerge jáne qalyń kópshilikke qoljetimdi bolady.
- Qazaqtyń ótken tarıhynyń bir bóligin qulpytastarǵa qarap anyqtaýǵa bolady. Bul rette ne aıtar edińiz?
- Ras, Batys Qazaqstan ólkesinde XVIII-XX ǵasyrlar kezeńine jatatyn arab jazýly qulpytastar óte kóp. Olardyń sany birneshe myńdap sanalady. Osy eskertkishterdi 2010 jyldardan bastap oqyp-zertteı bastadyq. 2012 jyly ózim redaktory bolǵan «DANAqaz» tarıhı-tanymdyq jýrnalynda «Qulpytas syryn ashaıyq» atty aıdar ashyldy. Bizdiń bul jumystarymyzdy keıin belgili ıslamtanýshy ǵalym, professor Áshirbek Múmınov kórip, qoldaý kórsetti. 2015-2017 jyldar aralyǵynda QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń R.B. Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýty mamandarymen birge «Qazaq halqynyń mádenı eskertkishteri rýhanı murany saqtaý men jetkizýdiń joly retinde (Batys Qazaqstan oblysynyń epıgrafıkalyq eskertkishteri negizinde)» atty úshjyldyq jobaǵa qatystyq. Osylaısha oblys aýmaǵynda saqtalǵan epıgrafıkalyq eskertkishterdi tuńǵysh ret tolyq kólemde zertteý jumysy bastaldy.
Batys Qazaqstan oblysynyń barlyq aýdanyna ekspedıtsııa júrgizý barysynda jańa, keıde tek jergilikti deńgeıinde ǵana belgili, álemdik deńgeıde az zerttelgen mádenı eskertkishter tabyldy. Ásirese, Kishi júz handary Esim han Nuralyuly, Aıshýaq han Ábilqaıyruly, Jantóre han Aıshýaqulynyń qulpytastary, Esengeldi tarhan Janmyrzauly, Dáýqara batyr, Naýsha batyr Qarjaýuly, t.b. tarıhı tulǵalardyń zıraty tabylyp, naqty ómirderegi anyqtalǵany úlken tarıhı oqıǵa der edik. Bir ókinishti jaǵdaı, bul eskertkishter tabıǵı-klımattyq ózgerister zardabynan qırap jatyr, keıbireýleri ádeıi qıratylǵan, basqa jerge kóshirilgen. Olardy saqtaý, taýyp alý, tirkeý, múlik retinde túgendeý, kartaǵa túsirý, bul nysandardy memleket qorǵaıtyn mádenı eskertkishter tizimine engizý jáne olarda saqtalǵan epıtafııalardyń mátinderin ǵylymı basyp shyǵarý jumystary ýaqyt kúttirmeıtin is-shara bolatyn. Osy jyldar ishinde kóp jumys atqaryldy, júzdegen kóne qorym anyqtalyp, myńdaǵan qulpytas sýretke, qaǵazǵa túsirildi. Alaıda osy jumysty úılestirip otyrǵan Batys Qazaqstan oblystyq tarıh jáne arheologııa ortalyǵynyń jabylyp qalýy sebepti qazir qulpytas zertteý isi de toqyrap qaldy.
- Taǵy bir saýal, meshitterde erte kezeńde metirkeler toltyrylǵany belgili. Osy taqyrypqa boılap kórdińiz be?
- Meshit metirkeleri týraly da osylaı deýge bolady. Reseıde 1868-1869 jylǵy reforma kezinde búkil qazaq dalasy Orynbor múftıliginen shyǵaryldy. Tek Astrahan gýbernııasyna qarasty Bókeı ordasynyń meshitteri ǵana tolyq máninde qyzmet júrgizip, jyl saıynǵy esebin – metirke dápterin dinı basqarmanyń arhıvine tapsyryp otyrǵan. Óz basym Ýfa qalasyndaǵy Bashqurtstan Respýblıkasy memlekettik arhıvinde eki márte bolyp, osy qujattarmen tanysyp kórdim. Bul metirkelerdiń bir bóligi qazir Astrahan oblystyq arhıvinde de saqtaýly. Rasyn aıtqanda, bul metirke qujattarynda qazaq úshin óte qundy málimet kóp.
Bul qujattardyń ózektiligi, tarıhı qundylyǵy jóninde birer mysal aıta keteıin: dál osy metirke qujattary arqyly belgili aqyn, aǵartýshy Ǵumar Qarashtyń 1874 jyly týǵany dáleldendi. Halqymyzdyń áıgili etnograf ǵalymy Muhamed-Salyq Babajanovtyń, kúıshi Dına Nurpeıisovanyń ómirine qatysty tyń derekter shyqty. Sondyqtan bul qujattardy júıeli zertteý qajet-aq. Kezinde Batys Qazaqstan oblystyq tarıh jáne arheologııa ortalyǵyn basqarǵan Jantas Safýllınniń bastamasymen bókeılik metirkeniń birneshe jylǵy kóshirmesi elge ákelingen bolatyn. 1871 jylǵy jazbalar qazirgi álipbıge aýdarylyp, úsh tomdyq jınaq esebinde súıinshi danasy shyqty da. Alaıda bul bastamaǵa jergilikti bılik tarapynan qoldaý bolmady. Ony aıtasyz, kóptegen mańyzdy jobalardy júrgizip kele jatqan Batys Qazaqstan oblystyq tarıh jáne arheologııa ortalyǵy 2020 jyly jabylyp qaldy. Osylaısha, búginde Batys Qazaqstan oblysyndaǵy arab jazýly qulpytastar men meshit metirkelerin zertteý isi toqyrap tur deýge bolady.
- Áńgimeńizge rahmet. Eńbegińizge jemis tileımin.
