Batys Qazaqstanda egistikke qandaı tyńaıtqyshtardy qoldanǵan durys
ORAL. KAZINFORM — Egin sharýashylyǵynda jerdi tyńaıtqyshsyz tyńaıtý múmkin emes. Tyńaıtqysh topyraq sapasyn da arttyrady. Osy oraıda Kazinform tilshisi Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agrarlyq-tehnıkalyq ýnıversıteti topyraqty agrohımııalyq taldaý zerthanasynyń meńgerýshisi, PhD Álııa Naǵıevamen suhbattasqan edi.
— Álııa Ǵalymjanqyzy, topyraqtanýshy ǵalym retinde egistikke qandaı tyńaıtqyshtardy engizgen tıimdi dep sanaısyz?
— Batys Qazaqstan oblysynyń jeri negizinen qara qońyr topyraqty bolyp keledi. Mundaı topyraq túri qunarly sanalady, biraq ony egistikke paıdalaný kezinde tıimdiligin arttyrý úshin tyńaıtqyshty durys tańdaǵan mańyzdy. Topyraqtyń quramyna, egiletin daqyldarǵa jáne klımattyq jaǵdaılarǵa baılanysty tyńaıtqyshtyń túri men mólsheri ózgerýi múmkin.
Qara qońyr topyraqqa qaısy durys degenge kelsek, eń aldymen organıkalyq tyńaıtqyshtarǵa toqtalǵan abzal. Qarashirik (gýmýs) topyraqtyń qunaryn uzaq merzimge arttyryp, qurylymyn jaqsartady. Qus sańǵyryǵy azot pen fosforǵa baı, ásirese, kókónis pen dándi daqyldar úshin qolaıly. Kóń (shirý ónimderi, kompost) mıkroelementtermen qamtamasyz etip, topyraqtyń ylǵal sińirý qabiletin arttyrady.
Mıneraldy tyńaıtqyshtar da umyt qalmaýy kerek. Azot tyńaıtqyshtar (selıtra, karbamıd) burshaqty daqyldardan basqa, mysaly, bıdaı, arpaǵa qajet. Fosforly tyńaıtqyshtar ósimdik túbiniń damýyna áser etedi, jaqsy gúldenip, jemisiniń mol bolýyna septesedi.
Kalııly tyńaıtqyshtar (kalıı hlorıdi, kalıı sýlfaty) daqyldardyń turaqtylyǵyn arttyryp, aýrýlarǵa tózimdiligin kúsheıtedi.
Mıkroelementterge kelsek, kashtan topyraqtarynda keıbir mıkroelementter (mys, bor, tsınk) jetispeıdi. Sondyqtan mıkroelementtik qospalar, mysaly, borly, mysty eritindiler qoldanýǵa bolady.
— Topyraqty tozýdan saqtaýdyń joldary qandaı dep bilesiz?
— Topyraqtyń qunaryn saqtap, tozbas úshin keshendi sharalar qajet. Topyraqtyń túrine (qara, qońyr), klımatqa jáne paıdalaný erekshelikterine (egistik, jaıylym, orman) baılanysty ádister ózgerýi múmkin.
Topyraqty erozııadan saqtaýdyń negizgi joldary mynadaı:
- Jel jáne sý erozııasyn boldyrmaý.
- Aǵash ósirý: jelge qarsy, ásirese, dalalyq aımaqtarda orman jolaqtaryn jasaý.
- Kontýrly egis: egistikterdi eńis boıynsha emes, oǵan kóldeneń jolmen júrgizý.
- Organıkalyq zattarmen baıytý topyraqty tozýdan saqtaıdy. ıAǵnı qarashirik (gýmýs) qosý: kompost, qus tyńaıtqyshy, ósimdik qaldyqtaryn topyraqqa aralastyrý.
- Jasyl tyńaıtqyshtar (sıderatsııa): aramshópterdiń basýyna jol bermeý úshin, mysaly, burshaqty ósimdikter (bede, jońyshqa) egý azotty baıytyp, topyraqty bekitedi.
- Aýyspaly egiske mán bergen jón. Óıtkeni bir daqyldy úzdiksiz egý topyraqty nasharlatady. Topyraq qurylymyn saqtaý este bolǵany durys.
- Mınımaldy óńdeý (No-Till tehnologııasy): traktormen tereń jyrtýdy azaıtyp, ósimdik qaldyqtaryn jerdiń betinde qaldyrý ylǵaldy ustap, erozııany tómendetedi.
- Mýlcha qaldyrý: qurǵaq aımaqtarda topyraq betin saban, shóp untaǵymen jabýǵa bolady.
- Tyńaıtqyshty durys qoldaný: hımııalyq zattardyń artyq mólsheri topyraq mıkroflorasyn zııan keltiredi.
- Drenaj júıeleri: sý basýdan qorǵaý úshin artyq ylǵaldy aǵyzyp jiberý kerek.
Bıologııalyq ádister de bar. Aıtalyq, mıkorıza sańyraýqulaqtaryn qoldaný ósimdik tamyrlarymen sımbıoz jasap, qorektik zattardy jaqsy sińiredi. Topyraq mıkroorganızmderin qalpyna keltirý úshin EM-preparattardy (tıimdi mıkroorganızmder) qoldanǵan mańyzdy.
Eń bastysy, topyraqty tozýdan saqtaý úshin tek bir ádispen shektelmeı, birneshe tásildi biriktirý qajet. Eń tıimdileri: organıkalyq zattardy paıdalaný, kontýrly egis, sıderatsııa jáne mınımaldy óńdeý. Bul sharalar topyraqty uzaq merzimge saqtap, ónimdilikti arttyrady.
— Batys Qazaqstan tabıǵatynda qandaı aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn ekken qolaıly dep sanaısyz?
— Óńir tabıǵaty qurǵaq jedel kontınenttik bolyp keletindikten, osy klımatqa tózimdi jáne sýdy asa qajet etpeıtin aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn tańdaý kerek. Batys Qazaqstan oblysy boıynsha negizinen Báıterek, Tasqala, Terekti, Bórli, Shyńǵyrlaý aýdandary jáne az ǵana aýmaqta Syrym, Aqjaıyq aýdandarynyń sharýashylyqtary jergilikti jaǵdaıǵa beıimdelgen dándi daqyldardy ósiredi.
Negizgi dándi daqyldardan bıdaı men kúzgi bıdaıdy aıtýǵa bolady. Arpa sýdy az talap etedi, mal azyǵy jáne spırt ónerkásibi úshin qolaıly. Tary qurǵaqshylyqqa tózimdi, qumdy topyraqtarda da ósedi.
Ekinshiden, maıly jáne mal azyqtyq daqyldardan kúnbaǵys Batys Qazaqstannyń ońtústik aımaqtarynda keń taralǵan. Taǵy bir maıly dándi daqyl — saflor qurǵaq klımatta ósedi.
Qumaı qurǵaqshylyqqa shydamdy, japyraǵy men dáni mal azyǵy retinde paıdalanylady.
Jońyshqa — kópjyldyq shóp, topyraqty azotpen baıytady ári jaıylym úshin tıimdi.
Kókónis pen baqsha daqyldary sýarmaly jerlerde ósiriletini belgili. Kartoptyń erte pisetin sorttary qońyr topyraqqa beıimdelse, sábiz, qyzylsha — qurǵaqshylyqqa tózimdi tamyrjemistiler. Qaýyn-qarbyzdyń jergilikti turǵyndardyń suranysyn qanaǵattandyrýda mańyzy zor. Tıimdi egis ádisterin eskergen jón. Aıtalyq, kóshettik ádis: qııar, baklajan sııaqty kókónister erte pisýi úshin jylyjaılarda ósiriledi.
— Egin sharýashylyǵymen aınalysatyn fermerler men ǵalymdar baılanysy qalaı?
— Árıne, mundaı baılanysty nyǵaıtý qajettigi talas týdyrmaıdy. Ýnıversıtettiń Agrohab ortalyǵynda fermerlerge arnalǵan kýrstar júrgiziledi. Ǵalymdar agrarlyq saladaǵy sońǵy zertteýler týraly vebınarlarda dáris beredi. Sondaı-aq bilim alýshylar jeke sharýashylyqtarda taǵylymdamadan ótedi. Oǵan qosa ýnıversıtet ǵalymdary men fermerler birlesken ınnovatsııalyq jobalardy júzege asyra alady. Al agrokonsýltatsııalyq ortalyq jeke keńesterin beredi.
— Sońǵy saýal, egin sharýashylyǵy salasynda agronom mamandar jetkilikti dep oılaısyz ba?
— Qazaqstanda egin sharýashylyǵy salasynda agronom mamandardyń sany jetkiliksiz dep sanaımyn. Bul másele birneshe faktorǵa baılanysty. Negizgileri qandaı deseńiz, aıtaıyn. Jastardyń deni qalada qalýdy qup kóretindikten aýyldyq jerde jas mamandar az. Zertteý boıynsha agronomdardyń tek 50-60 paıyzy ǵana agroónerkásip kesheninde qyzmet etedi. Óıtkeni burynǵydaı iri sharýashylyqtar joq. Shaǵyn fermerler agronomdy az ǵana jalaqymen ustaı almaıdy. Mardymsyz eńbekaqyǵa mamandardyń aýyldyq jerde jumys isteýge barmaıtyny túsinikti. Aýyldyq jerde agronomdardyń ortasha jalaqysy 150-250 myń teńge shamasynda, qaladaǵy basqa mamandyqtarmen salystyrǵanda tómen.
Kóptegen jas mamandar tájirıbe jınaǵannan keıin ózge salalarǵa aýysyp jatady. Muny qalaı sheshýge bolady degenge oıyssaq, aýyldyq agronomdar úshin arnaıy granttar belgilep, joldamamen jiberý kerek. Ol úshin «Dıplommen — aýylǵa» sııaqty memlekettik baǵdarlamalar aıasyn keńeıtken oryndy. Ekinshiden, bilim salasyn jańartýdy qolǵa alý kerek. Atap aıtqanda, agrarlyq ýnıversıtetterdi IT-fermalarmen jabdyqtap, shet eldermen bilim baǵdarlamalaryn ázirlep, júzege asyrsa, artyq bolmaıdy. Sosyn jalaqyny kótermeı, jaǵdaıdy túzeý qıyn. Bul baǵytta iri agroholdıngtermen yntymaqtastyqty arttyryp, taǵylymdamadan ótkennen keıin jumysqa alý kepildigin rettese, máseleni sheshýdiń bir joly bolar edi. Memlekettik sýbsıdııany agronomdardyń əleýmettik jaǵdaıyn jaqsartýǵa baǵyttaý da nazarda bolsa, odan utylmas edik.
Eske sala keteıik, budan buryn qazaq ǵalymdarynyń kıikti arnaıy tálimbaqta ósirip, zerttep jatqanyn jazǵan bolatynbyz.