Batys Qazaqstanda buryn belgisiz bolyp kelgen bozdaqtardyń esimderi anyqtalyp jatyr

ORAL. KAZINFORM – Batys Qazaqstan oblysynda Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa qatysyp, buryn belgisiz bolyp kelgen bozdaqtardyń esimderi anyqtalyp jatyr.

Stalıngrad maıdanyna tıip turǵandyqtan, Batys Qazaqstan oblysynyń Orda (qazir Bókeı ordasy) jáne Jánibek aýdandary soǵys jaǵdaıynda dep jarııalanǵany belgili.

Bókeı ordasy aýdany Han ordasy aýylynda ornalasqan Batys Qazaqstan oblystyq Han Ordasy tarıhı-mádenı, arhıtektýralyq-etnografııalyq mýzeı-qoryǵynyń ǵylymı hatshysy Nazymgúl Orazgeldıevanyń málim etkenindeı, Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta habarsyz ketken nemese qaza tapqan esil erlerdiń esimderin jańǵyrtý, jetispeıtin derekterdi izdestirý, zerdeleý jumystary júrgizilýde.

Onyń aıtýynsha, 1995-1999 jyldary Batys Qazaqstan oblysynda 6 tomnan turatyn «Bozdaqtar» atty zerde kitaby baspa júzin kórgen. Onyń 1-tomynda jalpy oblys boıynsha soǵysqa attanǵandardyń statıstıkasy beriledi. Onda Orda aýdandyq áskerı komıssarıaty arqyly urys maıdanyna 4613 adam attanyp, maıdan dalasynan oralmaǵandary 3028 adam delingen. Ordalyq bozdaqtardyń tizimi 6-tomda berilgen.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys taqyrybynda tynbaı zertteý júrgizip kele jatqan QR Jýrnalıster odaǵynyń múshesi, «Úzdik ólketanýshy» tósbelgisiniń ıegeri Ahmedııar Batyrhanov «Bozdaqtarǵa» enbeı qalǵan 666 ordalyqtyń, jaý qolyna tutqynǵa túsken 239 sarbazdyń esimderin anyqtap, derekterin, jaýyngerlerdiń jerlengen jerleri jóninde tyń málimetterdi tapty. 2020 jyly osy málimetterdiń negizinde «Ot keshken ordalyqtar» atty kitaby jaryqqa shyqty.

«Mýzeı qorynda kóptegen materıal bolsa da, maıdangerler týraly kóptegen derekter áli de jetispeıdi. Osy oraıda aldymen aýdan boıynsha ardagerlerdiń ómirbaıandary jazylyp, jınaqtaldy. Sonymen qatar «Bozdaqtar» zerde kitabynyń 6-tomyndaǵy ordalyqtar tolyqtaı terildi. Oǵan basqa da aýdandardan attanǵan azamattardyń arasynan tabylǵan ordalyqtar qosyldy. Osy ardagerler men bozdaqtardyń qataryna áskerı komıssarıattardan, ekspedıtsııalardan, ınternet jelisinen alynǵan málimetter jınaqtalyp, alfavıt boıynsha bir jalpy tizimge engizildi. Mýzeı-qoryq kitaphanasyndaǵy ár jyldary baspasóz betterinde jaryq kórgen maqalalar oqylyp, ishinen soǵysqa qatysqandardyń esimderi terildi, málimetteri jınaldy», deıdi N.Orazgeldıeva.

Ǵylymı hatshynyń esepteýinshe, «Bozdaqtar» kitabynda basqa aýdandardan soǵysqa attanǵan ordalyqtardyń sany kelesideı: Oral qalasynan alynǵandar - 27, Bórli aýdanynan - 11, Jańaqala aýdanynan - 457, Zelenov aýdanynan - 3, Tasqala aýdanynan - 9, Terekti aýdanynan - 19, Taıpaq aýdanynan - 2, Chapaev (Aqjaıyq) aýdanynan - 5, Qaratóbe aýdanynan - 2, Jympıty (Syrym) aýdanynan - 3, Jánibek aýdanynan - 37, Jalpaqtal aýdanynan - 35, Shyńǵyrlaý aýdanynan - 4. Kitapta Orda aýdanynan alynǵandar - 3028 delingen. Alaıda «OBD Memorıal» saıtynan jáne A.Batyrhanovtyń «Ot keshken ordalyqtar» kitabynan Orda aýdandyq áskerı komıssarıatynan attanǵan ordalyqtar kóptep tabyldy. Naqtylap aıtqanda, «Bozdaqtar» kitabyndaǵy 3028 adamnyń qataryna osy jınaqtyń qalǵan 1-5 tomdaryndaǵy basqa aýdandardan attanǵandar arasynan 614 ordalyqtyń esimi tabylyp qosyldy. Sondaı-aq osy tizimderde joq mýzeı qyzmetkerleriniń izdenisi nátıjesinde anyqtalǵan 203 adamnyń jáne A.Batyrhanovtyń «Ot keshken ordalyqtar» kitabyndaǵy «Memorıal» saıtynan tabylǵan 454 bozdaq pen tutqyndalǵan 197 sarbazdyń esimi qosyldy.

Jalpy, Orda aýdanynan 3 Keńes Odaǵynyń Batyry, 1 Halyq Qaharmany, tuńǵysh áskerı general, joǵary marapatqa usynylyp, biraq túrli sebeptermen ol ataqqa ıe bolmaı qalǵan 5 sarbaz, 4 partızannyń, sondaı-aq 638 ardagerdiń, 4496 bozdaqtyń ómirbaıandary jazyldy. ıAǵnı, burynǵy málimet boıynsha berilgen 3028 bozdaqqa Orda aýdandyq áskerı komıssarıatynan attanyp, oralmaǵan 520 jaýyngerdiń málimetteri qosyldy. Barlyǵy 4496 bozdaqtyń 3553-i Ordadan, 614-i basqa aýdandardan, 45-i Reseı aýmaǵynan attanǵan, qalǵan 285 bozdaqtyń qaı jerden ketkeni beımálim.

Orda aýdanynan barlyǵy 7064 adam urys dalasynda bolǵan delinse, Orda aýdandyq áskerı komıssarıatynan 4613 adam soǵysqa attandy degen derek bar. 4121 adam Orda aýdanynda dúnıege kelse, qalǵandary basqa aýdandarda týǵan, al keıbiriniń týǵan jerleri belgisiz.

Ahmedııar Batyrhanovtyń kitabyndaǵy «Erlik – erdiń qasıeti» atty bóliminde Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldary maıdanda erlik kórsetip, marapattarǵa ıe bolǵan 1374 ordalyqtyń deregi RF Qorǵanys mınıstrliginiń Ortalyq arhıvinen «Podvıg naroda» saıty arqyly alynǵan eken. Barlyq jaýyngerlerdi bozdaqtarmen salystyryp túgendegende, esimderi buryn kezdespegen 756 adam anyqtalyp, bólek tizimge jazyldy. Sebebi olardyń soǵystan oralǵan-oralmaǵandyǵy jóninde derekter bolmaǵandyqtan, ardagerler nemese bozdaqtar tizimine qosylmady.

«Búgingi tańda soǵysqa attanǵan ordalyqtardyń esimderin anyqtaý jumystary áli de jalǵasyn tabýda. «Pamıat naroda» saıtynan joǵaryda atalǵan tizimderde kezdespeıtin 500-deı ordalyq jaýyngerdiń esimderi tabyldy. Olardyń kóbi bozdaq nemese eline oralǵan ardager ekenderi týraly málimetter bar. Qalǵandarynyń oralǵan-oralmaǵany, keıingi taǵdyry belgisiz. Maıdannan oralǵandardyń esimderi bul saıtqa Uly Jeńistiń 40 jyldyǵyna oraı taǵaıyndalǵan merekelik 1, 2-dárejeli Otan soǵysy ordenimen marapattalýyna baılanysty tirkelgen eken. Ardagerlerdiń arasynda buryn habarsyz ketkender sanatynda bolyp, 1961 jyly Batys Qazaqstan oblystyq áskerı komıssarıatyndaǵy málimetter arqyly elge oralǵany anyqtalǵan 55-iniń tizimi de bar. Sonymen qatar № 3222, 11029-marsh rotalarynyń, 304-atqyshtar dıvızııasy syndy áskerı bólimshelerdiń bergen «qaıtarylmaıtyn shyǵyndar tizimderinde» ondaǵan jerlesterdiń esimderi kezdesedi. Qoryta aıtqanda, ardagerler, bozdaqtardyń kóbiniń týma-týystary joq nemese bizderge belgisiz. Urpaqtary bolǵan jaǵdaıda da, atalary týraly aıtar estelikteri joqtyń qasy, sebebi ardagerlerdiń kóbi bul taqyrypty qozǵaǵandy unatpaıtyn, al keıbiriniń qujattary múldem saqtalmaǵan. Sondyqtan «ODB Memorıal», «Pamıat naroda», «Podvıg naroda» saıttarynan alynǵan árbir qujatyn oqyp, áli de ashylmaǵan kóptegen derekter men tarıhı oqıǵalardy jazýǵa bolady. Osyndaı ǵylymı-zertteý jumysynyń nátıjesinde bolashaqta úlken basylym jaryq kóredi degen senimdemiz», dep túıindedi sózin Nazymgúl Orazgeldıeva.

Eske sala keteıik, budan buryn 100 jastaǵy maıdangerdiń uzaq jasaýdyń syry únemi qımyl-qozǵalysta ekendigi týraly aıtqanyn jazǵan bolatynbyz.