Batys Qazaqstanda basty ekologııalyq másele qandaı
ORAL. KAZINFORM – Batys Qazaqstan oblysynda basty ekologııalyq problemalar qandaı? Aq Jaıyq ekologtaryn ne alańdatady? Osy oraıda Kazinform tilshisi basshy, mamandarmen, turǵyndarmen tildesip, máseleni saralap kórdi.
Jol kartasy boıynsha 17 is-sharanyń 10-y sheshimin tapqan
BQO boıynsha Ekologııa departamentiniń basshysy Murat Ermekqalıevtiń málim etkenindeı, óńirdegi ekologııalyq máseleler únemi nazarda.
Murat Shymanǵalıulynyń sózine qaraǵanda, 2020 jyldyń qazan aıynda Batys Qazaqstan oblysynyń ákimi men QR Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstri BQO-nyń ekologııalyq máselelerin keshendi sheshý jónindegi jol kartasyn bekitken bolatyn.
Atalmysh jol kartasy 17 is-sharany qamtıtyn bes baǵyttan turady:
- oblystyń tabıǵat paıdalanýshylarynyń shyǵaryndylaryn azaıtý;
- kógaldandyrý;
- avtokóliktiń shyǵaryndylaryn azaıtý;
- qaldyqtardy basqarý salasy;
- jer resýrstarynyń lastanýyn boldyrmaý.
– Olardyń árqaısysy boıynsha jaýapty oryndaýshylar, iske asyrý merzimderi aıqyndalǵan. Búgingi tańda 17 is-sharanyń 10-y óz sheshimin taýyp, sonyń ishinde jeteýi júzege asyryldy, - deıdi departament basshysy.
Bular:
- «QPO b.v.» kompanııasy, «Jaıyqmunaı» JShS-nyń negizgi kózderinde zııandy zattar shyǵaryndylarynyń avtomattandyrylǵan monıtorıngi júıesin engizý;
- Ekpe aǵashtardy udaıy ulǵaıtýdyń zamanaýı tehnologııalaryn qoldaný arqyly Batys Qazaqstan oblysynyń orman qoryn, sonyń ishinde Bókeı ordasy aýdanynyń qaraǵaı ormanyn qaıta qalpyna keltirý;
- Qalalyq jolaýshylar avtokóligi men oblystyń tabıǵat paıdalanýshylaryna dızeldi otyndy paıdalanýǵa kezeń-kezeńmen tyıym salý;
- Beıne-konferents baılanys arqyly memlekettik organdar mamandarynyń qatysýymen «Ekologııalyq ádetter», «Jasyl keńse» oqytý trenıngi;
- Oral qalasynyń kárizdik tazartý qondyrǵylarynyń kollektoryn aýystyrý;
- Oblystyń ońtústik aýdandaryndaǵy sýmen qamtamasyz etý nysandaryn qaıta qalpyna keltirý jáne qaıta qurý;
- «Jaıyqjylýqýat» AQ-nyń Oral jylý-qýat ortalyǵyn aınalymdy sýmen qamtamasyz etýdi engizý.
Úsheýi turaqty baqylaýda:
- Ozyq tehnologııalardy engize otyryp, qorshaǵan ortaǵa naqty emıssııalardy azaıtý;
- Ruqsat etilmegen qoqys tastaıtyn jerlerdi, tarıhı lastanýlardy joıý;
- Eko patrýldi júrgizý.
– Tórt is-sharany 2024-2025 jyldary aıaqtaý josparlanýda. Al úsh is-sharany 2022-2023 jyldary támamdaý kózdelgenimen, olar oryndalmady. Atap aıtqanda, Oral jáne Aqsaı qalalarynda jańadan qatty turmystyq qaldyqtar polıgondaryn salý, eskilerin rekýltıvatsııalaý, Aqsaı qalasynyń káriz-tazartý qurylystaryn tolyq rekonstrýktsııalaý jáne «Batys sý arnasy JShS-nyń aınalymdy sýmen jabdyqtaý jelileri men qurylystaryn salý oryndalǵan joq. Osy jol kartasynyń oryndalýy Prezıdent Ákimshiligi jáne Úkimet apparatynyń baqylaýynda tur, - deıdi M.Ermekqalıev.
Departament basshysynyń aıtýynsha, bıyl jyl basynan beri jol kartasy boıynsha oryndalǵan is-sharalar joq.
Eldi mekender mańyndaǵy qoqys qaldyqtary nege joıylmaıdy?
M.Ermekqalıev ruqsat etilmegen qoqys tastaıtyn jerlerdi, tarıhı lastanýlardy joıý jumystary aýdandar men Oral qalasynyń ákimdikterimen tıisti deńgeıde júrgizilmeıtinin atap ótti.
– Bıylǵy 13 qarashadaǵy málimet boıynsha tarıhı lastaný obektileriniń tizilimindegi málimetterde eshqandaı ózgeris joq. Kúni búgin oblys aýmaǵynda ıesiz qaldyqtarmen lastanǵan 17 ýchaske bar: 8-i Terekti aýdanynyń aýmaǵynda, eki-ekiden Tasqala, Báıterek, Aqjaıyqta, bir-birden Zachagan kentinde jáne Syrym, Bórli aýdandarynyń aýmaqtarynda, - deıdi ol.
Qazirgi ýaqytta sot sheshimi tek 6 ýchaske boıynsha bar. Alaıda jergilikti atqarýshy organdar sot sheshimi bolǵanyna qaramastan, olardy joıý boıynsha odan ári qaraı joıý jumystaryn qaǵıdalarǵa sáıkes júrgizbeıdi.
Batys Qazaqstan oblysy boıynsha ekologııa departamenti «Jasyl damý» AQ-ǵa 2024 jyldyń 1 qarashasynda Tasqala aýdany Mereı aýyldyq okrýginde ýly hımıkattar ydystaryn kómýdiń konservatsııalanǵan polıgonyn (1 ga) jáne Syrym aýdanynyń Sholaqańqaty aýyldyq okrýgi Toǵanas aýylynda lastanǵan jerdi (1,2 ga) joıýǵa respýblıkalyq bıýdjetten qarjy bólý boıynsha suraqtardy sheship berýge kómek kórsetý úshin hat joldady. Sondaı-aq Qazaqstan Respýblıkasy Ekologııalyq kodeksiniń 143-babynyń 3-tarmaǵyna sáıkes qala, aýdandardyń jergilikti atqarýshy organdary tarıhı lastaný obektilerin anyqtaý men baǵalaý jónindegi jumystardy qajetinshe zerttep, oryndalǵan jumystardy baqylaý men qabyldaý jáne qorshaǵan ortanyń jaı-kúıine odan ári monıtorıng júrgizý kerek.
Departament basshysynyń naqtylaýynsha, mekeme 2024 jyly 12 qańtarda Batys Qazaqstan oblysy ákiminiń birinshi orynbasary Qalııar Aıtmuhambetovtyń tóraǵalyǵymen ótkizilgen qaldyqtardy basqarý týraly keńestiń tapsyrmalaryna baılanysty «Iesiz qaldyqtardy basqarý algorıtmin» jasaqtap, ıesiz qaldyqtardy joıý jumystaryn uıymdastyrý úshin hat joldady. Biraq departamentke atalǵan máseleler boıynsha jergilikti atqarýshy organdar tarapynan ıesiz qaldyqtardy joıǵan jumystary týraly aqparat kelip túsken joq.
Sonymen qatar 2024 jylǵy 12 naýryzda Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Premer-Mınıstri Oljas Bektenovtiń eldi mekender mańyndaǵy ruqsat etilmegen qoqys úıindilerin joıý týraly tapsyrmasyna sáıkes qala jáne aýdandardyń ákimderimen birlesip, bıylǵy 1 tamyzǵa deıin ruqsat etilmegen barlyq stıhııalyq qoqys qaldyqtaryn joıý tapsyryldy. Sońynan osy tapsyrma 20 qarashaǵa deıin uzartyldy.
«Qazaqstan Ǵarysh Sapary» AQ geopartalyndaǵy ǵaryshtyq monıtorınginiń derekteri boıynsha Batys Qazaqstan oblysy aýmaǵynyń jeti aýdanynda (Oral qalasy jáne Báıterek, Bórli, Terekti, Syrym, Tasqala, Shyńǵyrlaý aýdandary) 2024 jyly sanktsııasyz 199 qoqys ornynyń bar ekendigi anyqtaldy. Sonyń 149-y nemese 79 paıyzy ǵana joıyldy. Bul – respýblıka boıynsha tómen kórsetkishterdiń biri. «Qazaqstan Ǵarysh Sapary» AQ-nyń ruqsat etilmegen 199 qoqys úıindisine 34 zańdastyrylǵan qoqys úıindileri engizildi, olarǵa jer bólý aktileri bar.
– Qazaqstan Ǵarysh Sapary» AQ men «Azamattarǵa arnalǵan úkimet» kommertsııalyq emes aktsıonerlik qoǵamynyń oblystaǵy fılıalynyń ártúrli koordınattar júıelerinde jumys isteýine baılanysty bul máselelerdi aýdan ákimdikteri tikeleı sheshýi tıis dep esepteımiz, óıtkeni olardyń logınderi men parolderi bar. Qalyptasqan jaǵdaıdy olardyń ózderi-aq anyq kóre alady. Bul baǵytta ǵaryshtyq monıtorıngke túspeıtin alys ornalasqan aýdandar da jumys isteýi tıis (Bókeı ordasy, Jánibek, Kaztalov jáne t.b.). Osy aýdandardyń basshylary zańsyz polıgondardy túgendeý jáne olardy joıý jumystaryn júrgizýi qajet. Osy týraly jyldyń basynda aıtyldy, biraq eshqandaı aqparat departamentke túsken joq. Qoryta aıtqanda, qaldyqtardy ornalastyrýdyń ruqsat etilmegen oryndaryn joıý jergilikti atqarýshy organdar tarapynan kúndelikti júıeli jumysty qajet etedi. Oǵan qosa bıýdjettik qarjylandyrýdy jáne arnaıy tehnıkany tartýdy talap etedi, óıtkeni mundaı oryndar qorshaǵan ortaǵa jáne azamattardyń densaýlyǵyna qaýip tóndiredi, - dedi M.Ermekqalıev.
Ekologtyń pikiri qandaı?
«Batys Qazaqstan ekologııalyq geografııalyq qoǵamy» qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy Darhan Sarıev oblystaǵy ekologııalyq máselelerdi úsh baǵytta qarastyrý kerek dep esepteıdi. Birinshisi – qazirgi tańdaǵy ekologııalyq máseleler. Ekinshisi – bolashaqta bolýy múmkin problemalar. Úshinshisi – ekologııalyq menedjment.
– Eń aldymen klımattyń ózgerýine toqtalar edim. Mysaly, oblysymyzdaǵy eń basty ózen – Jaıyqqa antropogendik faktor qalaı áser etedi degenge kelsek, bul soltústiktegi kórshimizdiń sýdy berýdi retteýine kóp nárse baılanysty. Ókinishke qaraı, ǵalymdarymyzdyń buǵan tisi batpaıdy. Bilse de, aıtpaýy múmkin. Óıtkeni ol saıası máselege kelip tireledi. Bıylǵy kóktemde Orskide bógettiń jarylýy sýdyń orasan kólemde jaıylýyna ákep soqtyrdy. Sonyń áserinen Jaıyqtyń sýy tolyǵa bastady. Qazirgi tańda Elek, Saqmar jáne Jaıyq ózeni arqyly kóktemgi sý tasqynyn qaýipsiz ótkizý máselesi ótkir tur. Basqa da máseleler bar. Munyń bári Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy halyqaralyq komıssııadaǵy mamandardyń, ekinshiden, QR Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligi qyzmetkerleriniń saýatty jumys isteı bilýine baılanysty, - deıdi Darhan Súndetqalıuly.
Ekologtyń pikirinshe, orman qoryn saqtaý da ózekti. Qazirgi kezde orman qýraǵan aǵashqa toly deýge bolady. Bul bolashaqta órtke soqtyrýy ábden yqtımal.
– Osy oraıda oblystyq tabıǵı resýstar jáne tabıǵat paıdalanýdy retteý basqarmasy álsiz jumys jasap otyrǵanyn ashyq aıtý kerek. Ormanmen kómkerilgen alqaptar kólemin ulǵaıtý maqsatynda 2023 jyly 1 mlrd, bıyl 900 mln teńge bólingenimen, ózderiniń aıtýynsha, aǵashtardyń jersinýi 40 paıyz tóńireginde. Ekologtardyń paıymdaýynsha, 7 paıyz. Tipti 25 paıyzdan tómen bolǵannyń ózinde bárin qaıtadan egýge týra keledi. Bul tal-terekterdi otyrǵyzý kezinde agrotehnıkalyq sharalardyń durys atqarylmaǵanyn kórsetedi. ıAǵnı bilikti mamandar joq degen sóz. Bul atalǵan basqarmanyń basshylyǵyna tikeleı qatysty. Eger ózi maman bolyp, ormanǵa jany ashymasa, shaýyp júrip, soǵan bárin jumyldyrmasa, istelgen jumystyń barlyǵy zaıa ketedi, - deıdi D.Sarıev.
Orman sharýashylyǵy mekemelerine órt sóndirý tehnıkalary berilgenimen, onyń tilin biletin maman bolmasa, odan ne paıda? Mine, bul ekologııalyq menedjment máselesiniń týyndap otyrǵanyn kórsetedi.
– Biz muny óńirlik ekologııa jónindegi keńeste Qostanaı oblysynda bolǵan órtke deıin kótergenbiz. Másele áli sheshilgen joq. Sol sekildi oblystaǵy qoqystar jaıy da alańdatady. Oral qalasyna qarasty Zachagan kentinen 15 shaqyrymdaı qashyqtyqta ornalasqan qatty turmystyq qaldyqtar polıgony jyl saıyn byqsyp, aınalaǵa tútinin taratyp jatady. Bul máseleni klasterlik turǵyda, qaldyqtardy suryptaýdan bastap ony óńdep paıdaǵa asyrý baǵytynda sheshý qajet. Bizde, mysaly, kartondy jınaǵanmen, ony ótkizetin jer, óńdeıtin kásiporyn joq. Reseıge jónelteıik dese, onda óziniki jetedi, - deıdi ekolog.
D.Sarıev sońǵy kezde Oral qalasyndaǵy jasyl jelekti qorǵaýǵa, saıabaqtardy saqtap qalýǵa kóbirek kúsh salyp júrgenin nyqtady.
– Taǵy da aıtaıyn, qalada dendrologııalyq josparsyz, tıisti qujattarsyz aǵash otyrǵyzýǵa bolmaıdy. Ókinishke qaraı, jyldar boıy buǵan eshkim basyn aýyrtpaǵan. Sol sııaqty ózender jaǵalaýyndaǵy sý qorǵaý aımaqtarynda turǵan aǵashtardy kesýge jol bermeý de óte ózekti. Biz osynyń bárine jiti qarap, óz qoǵamdyq qyzmetimizdi jalǵastyra bermekshimiz, - dedi «Batys Qazaqstan ekologııalyq geografııalyq qoǵamy» QB tóraǵasy.
Oralda qatty turmystyq qaldyqtar polıgony salyna ma?
Oblys ortalyǵynda qatty turmystyq qaldyqtar polıgonyn salý máselesiniń kóterilip kele jatqanyna biraz jyldyń júzi boldy.
Oral qalasy ákiminiń orynbasary Jandos Dúısenǵalıevtiń jańa polıgonnyń jobalyq-smetalyq qujattamasy jasalyp jatqanyn aıtty.
– Kelesi jyly kóktemde saraptamadan ótkiziledi. Jobanyń quny shamamen 17-18 mlrd teńge. Ony qazirgi polıgonnan árirek, Báıterek aýdany shekarasynda salý oılastyrylýda. Aýmaǵy 70 gektardaı bolmaq, - dedi J.Dúısenǵalıev.
– Zachagan kenti mańynda ornalasqan polıgon jyl saıyn órtenedi. Tútini, kent túgili, Oral qalasyna deıin jetedi. Adamdardyń densaýlyǵyna qanshama zııan. Ásirese, egde tartqan úlken kisilerge qıyn. Polıgon byqsyp jatqan soń, kóktem men jazda syrtqa shyǵyp, júrý múmkin emes. Qansha aıtylyp, jazylsa da, bul másele sheshilmeı keledi, - deıdi Zachagan kentiniń turǵyny Áskerbek Nyqmuhanov.
Bıyl kóktemde, 31 mamyrda Bórli aýdanynyń ortalyǵy Aqsaı qalasyndaǵy qatty turmystyq qaldyqtar polıgony da órtenip, BQO TJ departamentiniń málimetine sáıkes, shamamen 300 sharshy metrdi qamtydy.
– Aqsaı qalasynda qatty turmystyq qaldyqtar polıgonyna jobalyq-smetalyq qujattama daıyndalǵan joq. Sebebi ınvestor kelip, qalanyń shetinde óńdeý, suryptaý tsehyn iske qosty. Qazir jaǵdaı qalypty, bári ýaqytymen atqarylýda, - dedi Bórli aýdanynyń ákimi Erkebulan Ihsanov.
Mine, osylaısha oblystaǵy basty ekologııalyq máselelerge toqtaldyq. Árıne, basqa da qadaý-qadaý jaıttar barshylyq. Olardyń birqataryn turǵyndar, ekologtar álsin-álsin kóterip keledi. Muny ýshyqtyrmaı sheshý tıisti mekemelerdiń, jergilikti atqarýshy organdardyń mindeti bolsa kerek.
Eske sala keteıik, budan buryn Batys Qazaqstanda egilgen mıllıondaǵan aǵashtyń nege jersinbeı qýrap ketetinin jazǵan bolatynbyz.
Sondaı-aq aǵashtardyń orynsyz kesiletinin aıtqan oraldyq ekolog kógaldandyrý máselesin kóterdi.
Oralda emhana aldyndaǵy eski skverdiń joıylyp ketýi jóninde ákimdik jaýaby jarııalandy.