Batys Qazaqstanda azyq-túlik baǵasyn turaqtandyrý baǵytynda ne istelip jatyr
Batys Qazaqstan oblysynda azyq-túlik taýarlarynyń baǵasy qandaı? Baǵany turaqtandyrý baǵytynda nendeı sharalar qolǵa alyndy? Osyǵan oraı Kazinform tilshisi BQO ákiminiń orynbasary Qalııar Aıtmuhambetovpen suhbattasqan edi.
— Qalııar Shadııaruly, bıylǵy toǵyz aıda qandaı azyq-túlik ónimderine baǵa ósti nemese tómendedi, aldymen osyǵan toqtalsańyz?
— Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimeti boıynsha oblysta jyl basynan beri eń kóp ósim qyryqqabat, kúrish, sábiz, súzbe jáne sary maı sııaqty taǵamdarda baıqaldy. Esesine qaraqumyq jarmasy, taýyq jumyrtqasy, kartop, kúnbaǵys maıy, qant jáne taýyq eti úshin bólshek saýda baǵasynyń tómendeýi tirkeldi.
Baǵanyń ósý qarqyny 25 paıyzdan 44 paıyzǵa deıin, al tómendeý 11 paıyzdan 44 paıyzǵa deıin.
— Endeshe aıtyńyzshy, oblys kóleminde baǵany qalypty ustaý baǵytynda ne istelip jatyr?
— Eń aldymen baǵany turaqtandyrý úshin taýarlyq ınterventsııa mehanızmi, atap aıtqanda, «aınalym shemasy» jáne turaqtandyrý qorynyń taýarlaryn satý qoldanylýda. Atalǵan baǵyttar boıynsha jalpy jergilikti bıýdjetten 5,3 mlrd teńge bólinip, sáıkesinshe jumystar júrgizilýde. «Aınalym shemasy» tetigi jekelegen ónim túrleriniń belgili bir kólemine óndirýshiler men saýda jelilerine jeńildetilgen qaryzdar berýdi kózdeıdi. Nátıjesinde bul taýarlar naryqtyq baǵadan orta eseppen 15 paıyz tómen baǵamen satylady.
Osy tetikti iske asyrý úshin 2,8 mlrd teńge qarastyrylyp, búgingi kúnge 2023-2024 jylǵy maýsymaralyq kezeńge 7 myń tonnadan astam azyq-túlikke kelisimshart jasaldy (kókónis ónimderi, jarmalar, kúnbaǵys maıy jáne t. b.). Bul kólem óz kezeginde oblys halqynyń 30 paıyzyn 3 aılyq merzimge tolyqtaı qamtýǵa múmkindik beredi.
Sonymen qatar turaqtandyrý qorynyń arzandatylǵan taýarlaryn saýda nysandaryna belsendi satý júrgizilýde. Taýarlardy satyp alý úshin 2,5 mlrd teńge qarastyrylǵan. Qazir turaqtandyrý qorynda 300 tonnadan astam azyq-túlik taýary bar. Bular qant, kúrish, qaraqumyq jarmasy jáne kúnbaǵys maıy.
«Aınalym shemasy» tetigi jáne turaqtandyrý qorynyń taýarlary oblystyń negizgi iri saýda jelileri arqyly halyqqa jetkizilýde.
Sondaı-aq oblysta deldaldyq shemalardy tergeý jónindegi komıssııa jumys jasalýda. Maqsat — artyq saýda ústemelerin belgileý arqyly baǵanyń ósýine áser etetin tıimsiz deldaldardy joıý. Jyl basynan beri tıimsiz deldaldardyń 17 deregi anyqtalyp, ákimshilik sharalar qoldanyldy.
— Al baǵany negizsiz ósirgen kásipkerlerge qandaı jaza bar?
— Bul maqsatta 2023 jyly BQO saýda jáne tutynýshylardyń quqyǵyn qorǵaý departamentine saýda zańnamasyn buzǵany úshin ákimshilik yqpal etý sharalaryn qoldanýǵa ókilettik berildi. Baǵany memlekettik retteý salasyndaǵy baqylaý fýnktsııalaryn júzege asyrý kezinde departament basshylyqqa alatyn zańnamanyń negizgi normasy — áleýmettik mańyzy bar azyq-túlik ónimderine 15 paıyz saýda ústemesinen asyp ketýge jol bermeý bolyp tabylady. Jyl basynan beri departamentpen atalǵan zań normasyn buzǵany úshin 10 saýda nysany ákimshilik jaýapkershilikke tartyldy.
— Oblysta azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý baǵytynda alda qandaı jumystar atqarylmaqshy?
— Óńirdiń azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý máselesi asa mańyzdy. Áleýmettik mańyzy bar azyq-túlik taýarlarynyń 19 ataýy boıynsha kúni búgin 6 azyq-túlik taýarlary boıynsha (bıdaı uny, makaron ónimderi, sıyr eti, taýyq jumyrtqasy jáne kúnbaǵys maıy) 100 paıyzdan astam, 5 azyq-túlik taýary (kartop, pııaz, sábiz, qyryqqabat jáne taýyq eti) 50 paıyzdan joǵary jáne 4 azyq-túlik taýary (sary maı, súzbe, sút jáne aıran) 50 paıyzdan az qamtylyp otyr. Qalǵan azyq-túlik taýarlarynyń 4 túri boıynsha óndiristiń bolmaýyna baılanysty ımportqa tolyq táýeldimiz.
Oblys halqyn jergilikti jemis-kókónis ónimderimen tolyq qamtamasyz etý úshin egis alqaptaryn jyl saıyn ulǵaıtý kózdeledi. Olardy saqtaý úshin oblysta jalpy syıymdylyǵy 52 myń tonnadan asatyn 32 kókónis qoımasy bar. Sonymen birge jeńildetilgen nesıeleý baǵdarlamasy boıynsha qosymsha 21 qoıma salý josparlanǵan.
Sondaı-aq Batys Qazaqstanda sút jáne sút ónimderi boıynsha ımportqa táýeldilikti tómendetý maqsatynda «Sút beldeýi» tujyrymdamasy iske asyrylýda.
Onda memlekettik qoldaýlardy paıdalana otyryp, jańa sút-taýar fermalaryn salý, jeke qosalqy sharýashylyqtardyń áleýetin keńinen paıdalaný, sút baǵytyndaǵy iri qara maldyń asyl tuqymdy mal basyn jáne sút óńdeý keshenderiniń júktemesin ulǵaıtý basym baǵyt bolyp tabylady. Aǵymdaǵy jyldyń ózinde oblysta barlyǵy 11 myń tonna sút óndiretin 4 zamanaýı sút-taýar fermasyn qurý boıynsha jumys júrgizilýde. Osy keshender iske qosylǵannan keıin qajettilik 32 paıyzǵa deıin jabylady.
Jalpy, oblys boıynsha agroónerkásiptik keshen salasynda 2023-2026 jyldary iske asyrylatyn somasy 166,4 mlrd teńgege 42 ınvestıtsııalyq jobanyń tizimi qalyptastyryldy, onyń ishinde mal sharýashylyǵy boıynsha 17 joba, ósimdik sharýashylyǵy boıynsha 22 joba jáne qaıta óńdeý salasy boıynsha 3 joba.
Bıyl 7 mlrd teńgege 15 jobany iske asyrý josparlanyp, qazirgi tańda 1,6 mlrd teńgege 6 joba máresine jetti.
— Batys Qazaqstannyń Reseıdiń bes birdeı oblysymen shektesetini belgili. Osy oraıda kórshi elden arzan taǵam ónimderi kelip jatyr ma, bul jergilikti aýyl sharýashylyǵy taýaryn óndirýshilerge kesirin tıgize me?
— Iá, qazir oblysqa arzan ónimder ımporty kóleminiń ulǵaıýy baıqalady. Bul shynymen de aımaqtyń ishki naryǵy úshin óte ózekti másele.
Bıylǵy jyldyń maýsym aıynan bastap EAEO elderiniń aýmaǵynan óńirge azyq-túlik taýarlary ımportynyń kólemi óskeni ańǵarylady. Máselen, ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda EAEO elderiniń aýmaǵynan óńirge taýarlar ımportynyń kólemi 18,1 paıyzǵa ósti.
Qazir sýpermarketter assortımentindegi sút, shujyq ónimderi, jartylaı fabrıkattar, taýyq eti, kúnbaǵys maıy jáne t. b. taýarlardyń basym bóligi — ımporttyq taýarlar. Azyq-túlik taýarlarynyń negizgi bóligi aımaqtyń geografııalyq jaǵdaıyna baılanysty Reseı óndirisiniń taýarlary bolyp tabylady.
Sórelerdegi reseılik taýarlardyń kóbeıýiniń basty sebebi — rýbldiń jazǵy qunsyzdanýy. Rýbl baǵamynyń túsýi Reseı ımporty baǵasynyń tómendeýine ákeledi, bul jergilikti saýda jelilerin arzan ımporttyq taýardy satyp alýǵa yntalandyrady.
Otandyq taýar óndirýshiler básekelestiktiń artýyna tap bolǵanyn moıyndaý kerek. Іshki naryqta arzan ımporttyq ónim sanynyń ósýi tek sońǵy tutynýshy úshin oń faktor bolyp tabylady. Alaıda uzaq ýaqyt boıy ımporttyń tómen baǵamen aǵylýy jergilikti taýar óndirýshige teris áser etýi múmkin.
Reseı rýbliniń qunsyzdanýy jáne osy faktordyń bizdiń aımaqtyń ekonomıkasyna keıingi áseri buryn-sońdy bolmaǵan jaǵdaı emes ekenin atap ótkim keledi. Mundaı jaǵdaılar 2014-2015 jyldary Reseı Federatsııasyndaǵy valıýta daǵdarysy aıasynda boldy. Osyǵan baılanysty qazirgi jaǵdaı burynǵydaı ýaqytsha bolady dep oılaımyn.
Bul rette ákimdik sheteldik kompanııalar tarapynan joǵary báseke jaǵdaıynda jergilikti taýar óndirýshilerdi qorǵaý jóninde sharalar qabyldaýda. Máselen, 2023 jyly aýyl sharýashylyǵy salasynda taýar óndirýshilerdi qoldaýǵa 30 448 mln teńge, onyń ishinde ósimdik sharýashylyǵy salasynda — 1 405,7 mln teńge, mal sharýashylyǵynda — 7 937,3 mln teńge, ınvestıtsııalyq salymdardy sýbsıdııalaýǵa — 3 039,7 mln teńge, nesıeler men lızıng boıynsha paıyzdyq mólsherlemeni sýbsıdııalaýǵa 3 358,1 mln teńge bólindi.
Bıyl bastalǵan «Aýyl amanaty» baǵdarlamasyn júzege asyrýǵa 6 439 mln, bıýdjettik ınvestıtsııalyq jobalardy nesıeleýge 6 mlrd, basqa is-sharalarǵa 2 285,7 mln teńge qarastyryldy. Sonymen qatar jergilikti atqarýshy organ, taýar óndirýshiler men iri satýshylar arasynda otandyq óndiristiń taýarlaryn ilgeriletýdegi yntymaqtastyq týraly úshjaqty kelisimderge qol qoıyldy.
Taqyrypty tolyqtyrǵan BQO saýda jáne tutynýshylar quqyǵyn qorǵaý departamentiniń basshysy Elmıra Qımatova kásipkerlik nysandarynyń saýda qyzmetin retteý týraly zańnama talaptarynyń saqtalýyn baqylaýdy júzege asyrý maqsatynda, sonyń ishinde áleýmettik mańyzy bar azyq-túlik taýarlaryna saýda ústemesin belgileý boıynsha apta saıyn saýda oryndaryndaǵy baǵalarǵa monıtorıng júrgiziletinin jetkizdi.
«Eger saýda jelilerimen, kóterme kompanııalarmen osy másele boıynsha ózara is-qımyl pysyqtalsa, kóbinese shaǵyn bıznes nysandary áleýmettik mańyzy bar azyq-túlik taýarlaryn satý kezinde shekti saýda ústemesiniń mólsherin 15 paıyzdan asyrmaý jónindegi talapty saqtamaıdy. Sondyqtan departament mamandary kishkentaı dúkenderdi de qarap turady. Jyl basynan beri mamandar Bórli, Terekti, Tasqala, Aqjaıyq, Báıterek aýdandaryna baryp, barlyǵy 39 saýda nysany qamtyldy. Aǵymdaǵy jyldyń ótken kezeninde Departament mamandary Bórli, Terekti, Tasqala, Aqjaıyq aýdandary men Báıterek aýdanynyń saýda obektilerine bardy. Barlyǵy 39 saýda nysany qaraldy. Normatıvtik-quqyqtyq aktilerge engizilgen ózgeristerge sáıkes saýda qyzmeti salasynda jasalatyn quqyq buzýshylyq faktileri boıynsha qozǵalǵan ákimshilik isterdi qaraý jónindegi ókilettikter bıylǵy naýryz aıynda jergilikti atqarýshy organdardan departamentke berildi. Sáýir aıynan bastap jospardan tys 12 tekserý júrgizilip, QR Ákimshilik quqyqbuzýshylyq kodeksiniń 204-4-babyna sáıkes 7 nysan ıesi ákimshilik jaýapkershilikke tartyldy. Sondaı-aq kodekstiń 802-babyna sáıkes 3 shaǵyn kásipkerlik nysanyna qatysty is qozǵalyp, satýshylar ákimshilik jaýapkershilikke tartyldy. Oblys boıynsha monıtorıng tobynyń músheleri de baǵanyń turaqtylyǵyna kóz jetkizý úshin reıdke shyǵyp turady» dedi E.Qımatova.
