Batys Qazaqstanda astyq ónimin molaıtý úshin ne isteý kerek
ORAL. KAZINFORM — Batys Qazaqstan oblysynda dándi jáne maıly daqyldardy jınaý naýqany tolyqtaı óz máresine jetti. Bıylǵy ónimdilik kóńil qanaǵattandyra ma, astyq ónimin kóbeıtýdiń joldary qandaı? Osyǵan baılanysty Kazinform tilshisi jaǵdaıdy saralap kórdi.
Ortasha ónimdilik — 10,1 tsentner
BQO aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń basshysy Jasulan Halıýllınniń málim etkenindeı, bıyl jalpy egis alqaby 616 myń gektar bolsa, sonyń ishinde 313 myń gektary — dándi jáne dándi-burshaqty daqyldar, 102 myńy — maıly daqyldar.
Ótken jyldardaǵy kópjyldyq shópter egisin qosa eseptegende, 197 myń gektarǵa mal azyqtyq daqyldar sebildi. Kartop jáne kókónis-baqsha daqyldary 4,0 myń gektar alqapqa otyrǵyzyldy.
Jasulan Joldybaıulynyń sózine qaraǵanda, dándi-burshaqty daqyldar (jasymyq, qumaı, noqat) egisi 22 myń gektarǵa jetip, ótken jylǵydan 2,5 esege asyp tústi. Bul ósimdik sharýashylyǵyndaǵy ártaraptandyrý baǵytyna sáıkes keledi.
«Kúz — dıqandar úshin jyl boıǵy úzdiksiz eńbektiń nátıjesin kóretin berekeli mezgil. Oblys dıqandary gektarynan 10,1 tsentner ortasha ónimdilikpen alǵashqy salmaqta 300 myń tonnaǵa jýyq astyq bastyrdy. Sonymen qatar 96 myń tonnadaı maıly tuqym (ortasha ónimdilik — gektaryna 10 tsentner) jınalsa, sonyń 53 myń tonnadan astamy — kúnbaǵys. Qazirgi ýaqytta kesh pisetin kókónister men kartop qazylyp, jınalýda. Jaqyn kúnderi bul jumystar da aıaqtalady», deıdi J.Halıýllın.
Onyń aıtýynsha, eginshilik mádenıeti qalyptasqan, agrotásilderdi ýaqytyly júrgizip, tanaptarǵa tyńaıtqyshtar engizetin aldyńǵy qatarly keıbir agroqurylymdar jazdyq bıdaıdan gektaryna 24-26, kúzdik bıdaıdan 35-37 tsentnerden ónim aldy. Bul tynymsyz eńbektenip, izdense, múmkindiktiń mol ekendigin kórsetedi.
Jınalǵan astyq kólemi kelesi jylǵy egiske qajet tuqym qoryn quıýǵa, azyq-túlik maqsatyna paıdalanýǵa jetkilikti dep esepteledi.
Aldaǵy qystaqqa 233 myń tonna jemdik astyq qajet bolsa, sonyń 70 paıyzǵa jýyǵy jergilikti ónim esebinen jabylady, al qalǵan jetispeıtin kólem elimizdiń astyqty aımaqtarynan jáne Reseıdiń kórshiles óńirlerinen tasymaldanady.
Basqarma basshysynyń málimdeýinshe, bıylǵy kóktemgi egis pen egin orý jumystaryn ońtaıly merzimde aıaqtaý úshin, sondaı-aq kepildi ónimdi qamtamasyz etýde agrotehnologııalardy saqtaýǵa jaǵdaı jasaý maqsatynda memleket tarapynan aıtarlyqtaı naqty qoldaý kórsetildi.
Atap aıtqanda, «Agrarlyq nesıe korporatsııasy» AQ jelisi arqyly oblysqa «Keń dala» jáne «Keń dala 2» baǵdarlamasy aıasynda 5 paıyzdyq mólsherlememen dıqandardy qarjylandyrýǵa 14 mlrd teńgeden astam nesıe qarajaty bólindi.
Buǵan deıin mundaı qarjylandyrý bolmaǵanyn erekshe atap ótken jón. Osyndaı mol qarajatqa Memleket basshysynyń tikeleı tapsyrmasynyń arqasynda qol jetkenin aıta ketý kerek.
Sonymen qatar dala jumystaryna arzandatylǵan janar-jaǵar maı bólý, qoldanystaǵy sýbsıdııalaý baǵdarlamalaryn júzege asyrý ádettegideı jalǵasyn tabýda.
«Ósimdik sharýashylyǵy baǵytyn sýbsıdııalaýǵa (tuqym sharýashylyǵyn damytýdy, tyńaıtqyshtar men pestıtsıdterdiń qunyn, basym daqyldar óndirisin damytýdy jáne aýyl sharýashylyǵy taýarlaryn óndirýshilerge sý berý qyzmetteri qunyn sýbsıdııalaý) jergilikti bıýdjetten 1,7 mlrd teńgege jýyq qarajat bólindi, bul byltyrǵydan 52 paıyzǵa artyq», deıdi J.Halıýllın.
Egin orý jumystarymen qatar kúzdik egis mańyzdy agronaýqan ekendigi málim. Bıyl sharýalar 2025 jyldyń ónimine 88 myń ga alqapqa kúzdikter dánin (kúzdik bıdaı men qara bıdaı, trıtıkale) septi. Jaqynda jaýǵan jańbyr buǵan oń áserin tıgizeri sózsiz.
Basqarma basshysy astyqty jınaýmen qatar ony talapqa saı saqtaý da mańyzdy ekendigin aıtady. Óńirde arnaıy lıtsenzııasy bar 8 astyq qabyldaý kásiporny Báıterek, Bórli, Terekti, Tasqala, Shyńǵyrlaý aýdandary men Oral qalasynyń aýmaǵynda ornalasqan. Bulardyń jalpy syıymdylyǵy — 586 myń tonna.
Sondaı-aq agroqurylymdarda 174 myń tonnadaı astyq qoımalary bar. Qolda bar astyq qoımalarynyń syıymdylyǵy bıylǵy jınalǵan ónimdi saqtaýǵa jetkilikti.
Dıqandar egin ónimin oblystaǵy ózderine jaqyn ornalasqan astyq qabyldaý kásiporyndaryna ýaqytsha saqtaýǵa nemese keıinnen olarǵa satý kelisimimen tapsyrady. Buǵan qosa, dıqandar ózderine qajetti tuqymdyq jáne jemdik astyqty sharýashylyq janyndaǵy saqtaý qoımalaryna da quıady.
Batysqazaqstandyq sharýalar maıly daqyldardy negizinen oblystaǵy jalǵyz maı zaýyty «Poıma Maı Kombınaty» JShS-ne qaıta óńdeýge tapsyrady, sondaı-aq jeke kelisim negizinde naryqtaǵy ózge de satyp alýshylarǵa tikeleı ótkizedi.
«Otandyq dıqandardy qoldaý jáne ishki naryqty „sur“ ımporttan qorǵaý maqsatynda el aýmaǵyna kóliktiń barlyq túrimen bıdaı ákelýge jyl sońyna deıin tyıym salyndy. Bul sheshim Syrtqy saýda saıasaty jáne halyqaralyq ekonomıkalyq uıymdarǵa qatysý jónindegi vedomstvoaralyq komıssııanyń otyrysynda qabyldandy. Sala mamandarynyń pikirinshe, 2024 jylǵy egin astyǵynyń jınalýymen baılanysty bolǵan baǵanyń tómendeýi endi turaqty ósý úrdisine ózgerýi yqtımal», dep túıindedi sózin Jasulan Halıýllın.
Ónimdi molaıtý úshin jańa tehnologııamen jumys isteý kerek
Óńirge tanymal ǵalym-agronom, aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń kandıdaty Aldabergen Nuǵmanov astyqtan mol ónim jınaý úshin jańa daqyldardy egip, ozyq tehnologııalardy paıdalana bilý kerektigin aıtady.
«Bıyl jańbyr da jaýǵan sııaqty, aýa raıy da birshama qolaıly boldy. Sonyń ózinde oblys boıynsha ortasha ónimdilik gektaryna 10 tsentnerden aınaldy. Jalpy, sońǵy 22 jyldy alyp qaraǵanda, óńirde ortasha ónimdilik 9 tsentnerden joǵary bolyp tur. Keı jyldary ónim jaqsy jınalsa, keıde kórsetkish túsip ketedi. Mysaly, Batys Qazaqstan oblysynda 2010 jyly 3,4 tsentnerden alsaq, 2016 jyly 15,7 tsentnerden keldi. Jalpy, jazdyq bıdaı, arpa, suly, tarymen ónimdilik deńgeıin kóteremin deý qıyn. Reseıdiń kórshiles Saratov, Orynbor, Volgograd oblystarynda egis qurylymynda bul daqyldar joq. Sondyqtan basqa daqyldardy kóbirek egýdi qolǵa alý kerek», dep esepteıdi ǵalym.
Ǵalym-agronom altyn tuqym bolsa da, ony ósirýdiń tehnologııasyn saqtamasa, mol ónimge qol jetkizýdiń qıyn ekendigin jetkizdi. Bul jerde ozyq tehnologııany qoldana bilgen asa mańyzdy.
Mysaly, «Amangeldi-AGRO» JShS alqabynda júgerini klassıkalyq tásilmen ekken kezde odan gektaryna 3-4 tonna, al plenkamen japqanda, 6-7 tonna ónim alynǵan, aıyrmashylyq kórinip tur.
Báıterek aýdany Krasnov aýyldyq okrýginde, Shyńǵyrlaý aýdany Amangeldi eldi mekeni mańynda bıyl júgeriden gektaryna ortasha 30-40 tsentnerden berdi. Kúzdik bıdaı 10 tsentnerden aınaldy. Sonda qaı daqyldy ekken tıimdi.
«Óńirde aýa raıy ózgerip jatyr, jazda ystyq kúnder kóp. Osynyń bárin eskere otyryp, jańa tehnologııalardy engizý kerek. Aldaǵy jyly bul rette pılottyq jobany da qolǵa alyp kóremiz dep oılap otyrmyz», dedi A.Nuǵmanov.
Sorgo degen daqyl bar
Ǵalym-agronomnyń oıynsha, kúzdik bıdaı, nut, júgeri, kúnbaǵys jáne sorgo (qumaı júgeri) daqyldaryn durys tehnologııamen óńdep, ósirse, mol ónim alýǵa bolady.
Aıtalyq, Shyńǵyrlaý aýdany Aşysaı aýyldyq okrýgi Amangeldi eldi mekeni mańyndaǵy ózi ǵylymı is-tájirıbesimen aınalysyp júrgen «Amangeldi-AGRO» JShS tanabynda 810 gektardan 3 myń tonna sorgo jınaldy. Sonda gektaryna 37 tsentnerden kelip tur.
«Sorgonyń proteıni joǵary, mal úshin qunarly azyq. Bir gektarǵa 3,5 kg dán seýip, az jerden mol ónim alýǵa bolady. Biz sol sharýashylyqta semınar ótkizip, óńirdiń sharýa qojalyqtary basshylaryna keńesimizdi aıttyq. Ystyqty, qurǵaqshylyqty kóteretin daqyl. Qojalyqtyń egis alqabynyń 5-10 paıyzyna osy daqyldy ekse, paıdaly bolar edi. Kúzdik bıdaı men kúnbaǵysqa da mán berý kerek. Sol sekildi nuttyń baǵasy joǵary. Ony Túrkııa, Úndistan sekildi elderge kóterińki baǵamen ótkizýge bolady», deıdi A.Nuǵmanov.
Ǵalymnyń pikirinshe, reseılikter de sorgony Qytaıǵa ótkizýge múddeli. Qazirgi tańda AQSh Qytaıǵa 8-10 mln tonna sorgo jóneltedi, olarda ónimdilik óte joǵary, gektaryna 90-100 tsentnerden keledi. Qansha qýańshylyq bolsa da, tereńdikte ylǵal saqtalsa, Batys Qazaqstanda ónimdilikti 50-60 tsentnerge jetkizýge bolady.
«Reseıden, Frantsııadan kelgen ǵalymdar sorgo ósirýdiń áleýeti mol ekendigin aıtyp ketti. Birinshiden, sorgodan nan pisirýge bolady. Shetelde onyń baǵasy 15 ese qymbat. Ekinshiden, sorgodan qant jasaýǵa bolady. Al biz qantty shetelden tasymaldaımyz. Onda da túrli tyńaıtqysh qosylǵan soń, qyzylshanyń quramynda zııandy zattar bolady. Sorgodan ekologııalyq jaǵynan taza ónim óndiriledi. Onyń tuqymyn qaıdan alamyz desek, ony Batys Qazaqstanda da jolǵa qoıýǵa bolady. Sonymen qatar qazirgideı jaıylymdyq jerler tarylyp, shópten tapshylyq kórip otyrǵan kezde tórt túlik mal úshin sorgodan pishendeme men súrlem ázirlese, ol da tıimdi. Túptep kelgende, sorgony ósirý baǵytynda Úkimet arnaıy baǵdarlama qabyldasa da, artyq emes. Bul egemen elimizde óz ónimimizdi óndirýge degen betburys bolar edi», dedi A.Nuǵmanov.
Jas kadrlardy daıarlaý qajet
Aldabergen Nuǵmanov kadr daıarlaýdyń egin sharýashylyǵyndaǵy mańyzdy máselelerdiń biri ekenin aıtady. Agronomdyq ońaı jumys emes, sondyqtan oǵan jastar barǵysy kelmeıdi. «Bárin sheshetin kadr» degen sóz tegin aıtylmaǵan. Eger agroqurylymdar bilikti mamandarmen tolyq qamtylmasa, is alǵa basady deý qıyn.
«Sharýalarǵa kórgen-bilgenimizdi aıtyp, tájirıbemizdi bólisýmen birge Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agrarlyq-tehnıkalyq ýnıversıtetimen tyǵyz baılanys jasap, stýdentterdi tárbıelep jatyrmyz. Ózim Jansen Meıramǵalıev pen Jıenbek Abzalulyn qasyma alyp, olardy oqytyp qana qoımaı, dalalyq jumystarǵa da tarttym. Osylaısha, jastar zamanaýı jańa tehnologııalardy meńgeredi. Kezinde sheteldik „Baıer“ kompanııasynda 22 jyl jumys istep, kóptegen semınar-trenıngterge qatystym. Bilmegenimdi úırendim. Jas kadrlar da osyndaı izdený jolyna tússe eken», dedi A.Nuǵmanov.
Bakalavrdy úzdik bitirgen magıstrant, «Amangeldi-AGRO» JShS agronomy Jansen Meıramǵalıev qazirgi ýaqytta Aldabergen Baqıulymen birge ashyq dalada jaǵdaıynda júgeri ósirýdiń jańa tehnologııasymen aınalysyp jatqanyn jetkizdi.
Onyń paıymdaýynsha, júgeriniń jasyl massasynan súrlem jasaýǵa, al dándi qurama jem zaýyttary úshin ónim retinde paıdalanýǵa bolady.
«Tájirıbelerimiz arqyly qurǵaqshylyqqa jáne ystyqqa tózimdi býdandy anyqtaǵymyz keledi. Bul fermerlik sharýashylyqtyń rentabeldiligin arttyrýda mańyzdy ról atqarady. Jańa tehnologııalar men ǵylymı zertteýlerdiń arqasynda biz tek ónimdilikti arttyryp qana qoımaı, sýarý shyǵyndaryn azaıtý arqyly óndiris qunyn edáýir tómendete alamyz. Mundaı býdandardy qoldaný fermerlerge qolaısyz aýa raıy jaǵdaılarynda da turaqty túrde mol ónim alýǵa múmkindik beredi. Sonymen qatar bul tehnologııany damytý mal sharýashylyǵynyń jemshóp bazasynyń sapasyn arttyryp, et jáne sút ónerkásibiniń ónimdiligine oń áserin tıgizedi. Ózimiz sııaqty jastar osyndaı isterge qosylsa deımiz. Agronom mamandyǵyna, ásirese, qyzdar kóp túsedi. Olardy da óz qatarymyzda kórgimiz keledi», dedi J.Myrzaǵalıev.
Batys Qazaqstan oblysynda eginshilikti damytý, astyq ónimin molaıtý baǵytynda mamandardyń birqatar oı-pikirleri osyndaı.
Eske sala keteıik, budan buryn BQO-da turaqtandyrý qorynda azyq-túlik jetkilikti me, baǵasy qandaı ekenin jazǵan bolatynbyz.
