Batys Qazaqstanda alaıaqtyq derekteri nelikten azaımaı otyr

ORAL. KAZINFORM – Elimizde alaıaqtyq derekteriniń kóbeıip ketkeni jasyryn emes. Onyń ishinde Batys Qazaqstan oblysynda da sol jaǵdaı. Sıreýdiń ornyna jıilep bara jatqan alaıaqtyqtyń aldyn qalaı alýǵa bolady? Onymen kúreste qandaı tásilder qoldanylady? Mine, osy baǵytta Kazinform tilshisi BQO polıtsııa departamenti krımınaldyq polıtsııa basqarmasy bastyǵynyń orynbasary, polıtsııa podpolkovnıgi Artýr Musaǵalıevpen suhbattasqan edi.

- Artýr Ǵaısauly, alaıaqtyqqa baılanysty oblystaǵy ahýal qandaı, aldymen osyǵan toqtalsańyz?

- Qazirgi tańda ınternettegi alaıaqtardyń oblys turǵyndaryna shabýyly tipten kúsheıip ketti. Buǵan naqty derekterdi sóıletsek te, kóz jetedi. Jyl basynan beri 76 derek tirkeldi. Jábirlenýshilerge keltirilgen jalpy zalal kólemi 245 mln teńgeden asty. Alaıaqtar jábirlenýshilerdi 93 myńnan bastap 104 mln teńgege deıin shyǵynǵa qaldyrǵan.

Basa aıtatyn jaıt, ınternettegi alaıaqtar adamdardyń psıhologııasyna áser etip, es jıdyrmaýǵa tyrysady. Bul oraıda olardyń quryǵyna jasy 60-tan asqan, tez sengish bolyp keletin qarııalar kóbirek iligedi. Bıyldyń ózinde 21 adam sondaı alaıaqtyqtyń qurbany bolǵan. Al 50-60 jastaǵylar arasynda 28, 30-50 jastaǵylardan 27 aldaný deregi tirkelgen.

Eger áleýmettik toptar boıynsha alyp qaraıtyn bolsaq, jábirlenýshilerdiń kóp bóligi – jeke kásiporyn jumysshylary (38), odan keıin zeınetkerler (15), memlekettik qyzmetshiler (12) úshinshi orynda. Sondaı-aq jumyssyzdardyń (10) bank esepshottaryndaǵy jınaq qarajattary qoldy bolyp jatyr.

Óńirde tirkelgen 76 qylmystyń 51-i áıelderge qatysty jasalǵan.

- Sońǵy kezde alaıaqtyq qandaı ádis-tásildermen jasalady?

- Alaıaqtyq jasaýdyń úsh negizgi ádisi bar. Alaıaqtar negizinen uıaly baılanys kompanııalarynyń sheteldik (28 jaǵdaıda) nemese qazaqstandyq (41) nómirlerinen telefon soǵady. Olardy tabý, ókinishke qaraı, múmkin bolmaı otyr.

Eń kóp taralǵan jáne zalaly da kóp ádis – alaıaqtardyń ózderin bank qyzmetkeri nemese banktiń qaýipsizdik qyzmetinen dep tanystyrýy. Olar bizdiń turǵyndardy saqtandyryp otyrǵanymyzdy biledi, sondyqtan qazir aldaý tásilderin jetildire túsken. Aldymen uıaly baılanys operatorlary retinde qońyraý soǵyp, abonenttik nómiriniń merzimin uzartý úshin 4 tańbaly sanyn aıtýdy suraıdy. Sodan keıin ózderiniń shemasy boıynsha banktiń mamany bolyp qaıta telefon soǵyp, ony alaıaqtar aldaǵanyn jáne onyń atyna nesıe rásimdelgeli jatqanyn aıtyp qorqytady. Sosyn bul áreketti toqtatý maqsatynda jábirlenýshiniń ózine nesıe rásimdeýdi usynady. Jábirlenýshilerdiń kóbi munymen kelisip, túrli bankterden rásimdegen nesıelerin dropperlerdiń esepshottaryna aýdarady nemese qolma-qol berip jiberedi. Aqshalaı qarajat bir saǵat ishinde elden tys jerge krıptovalıýtaǵa aýdarý jolymen ketedi.

Mysaly, Aqsaı qalasynda turatyn er adamǵa habarlasqandar onyń jınaq aqshasynan aırylyp qalatynyn aıtyp qorqytqan. Budan keıin jábirlenýshi bankten qarjysyn alyp, oǵan úıindegi qolma-qol aqshasyn qosyp, alaıaqtardyń júzderin kórmese de, óz erkimen 104 mln teńgesin aýdaryp jibergen. Bir apta ishinde ol polıtsııaǵa barmaǵan jáne týystaryna da habar bermegen.

Sonymen qatar aqshany aınaldyrý, ınvestıtsııa jasaý jáne áleýmettik jelilerde onlaın satý-satyp alý ádisimen jasalǵan alaıaqtyq derekteri de bar.

- Sózińiz aýzyńyzda, áleýmettik jeli demekshi, Whatsapp arqyly da áreket etetinder bar ǵoı?

- Iá, solaı. Tanys bireýdiń telefony arqyly onyń ózi nemese týysy bir baıqaýǵa qatysyp jatqany, soǵan daýys berý kerektigi jóninde habarlama túsedi. Ony ashqannan keıin 8 tańbaly sandy kodty salýdy suraıdy. Kodty salǵannan keıin qurylǵyny baılanystyrý degen túsedi. Eger soǵan qosylsańyz, Whatsapp-taǵy barlyq nómirler alaıaqtyń basqarýyna kóshedi. Óz nómirińiz 24 saǵatqa buǵattalyp qalady. Budan keıin alaıaq sizdiń nómirińizge tirkelgenderge habarlasyp, aqsha suraıdy, basqalaı áreket jasaıdy. Bul jerde qarjy kólemi az bolǵanymen, jábirlenýshiler kóp bolýy múmkin.

- Atyna nesıe rásimdelip, shyǵynǵa qalǵan adamdarǵa qatysty qandaı jumystar atqarylady?

- Eń aldymen, olarǵa jábirlenýshi retinde tanylǵany jóninde qaýly beriledi. Soǵan sáıkes bankter qylmystyq is tergelip jatqan ýaqytta nesıe tóleýdi toqtatady. Sodan soń QR Qylmystyq is júrgizý kodeksiniń 200-baby negizinde biz uıǵarym beremiz. Sonyń negizinde taǵy alty aıǵa toqtatylady.

Osy arada atap ótetin jaıt, biz QR Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttigi bólinisterimen qoıan-qoltyq jumys jasaımyz. Bul mekeme jábirlenýshilerdiń aryzyna sáıkes bankterdiń qyzmet barysyn tekserýge quqyly. Bank nesıeni onlaın nemese oflaın túrde berdi me, nesıe alýshynyń qaıtaratyndaı múmkindigi esepteldi me, álde bank artyq qarjy rásimdedi me, sonyń bári qaralady.

Shynyna kelgende, jábirlenýshilerdiń deni nesıe tóleýge múmkinshilikteri joqtar ǵoı. Mysaly, ekinshi deńgeıdegi bankterdiń biri 74, qalǵandary 70 jasqa deıingi adamdarǵa nesıe beredi. Mardymsyz zeınetaqysy bar zeınetkerler 7 mln teńge nesıe alsa, aı saıyn 560 myń teńge tóleýi kerek. Buǵan qaıdan shamasy keledi?

Bankter kommertsııalyq uıym bolǵandyqtan, olardyń óz paıdasyna jumys isteıtini anyq. Biraq nesıe berý kezinde bank tarapynan quqyqbuzýshylyqqa jol berilse, onda keltirilgen shyǵyn óz esepterinen jabylady.

Bizdiń oıymyzsha, ınternet-alaıaqtyqtyń órshýine bankterdiń adamdardyń tólem múmkindigin eseptemesten, iri kólemde nesıe rásimdeýi de septesip otyr.

- Endeshe, budan saqtanýdyń joly bar ma, sony aıtyńyzshy?

- Qaýipsizdiktiń basty ádisteriniń biri – e-Gov saıty arqyly nesıe rásimdeýden bas tartý. Osy oraıda polıtsııa qyzmetkerleri aıaqtaı júrip, jyl basynan beri 3 315 adamnyń esepshotyn buǵattaýyna járdemdesti. Munyń eshqandaı qıyndyǵy joq. Bastapqyda esepshotty qaıta ashqan kezde aqsha tóleısiz degen jalǵan aqparat tarady, bul negizsiz.

Al buǵattaýdyń paıdasy bar ma? Bar. Buǵan naqty mysal keltireıin. Báıterek aýdanynyń turǵynyna alaıaqtar qońyraý soǵyp, 4 bank arqyly 2 mln teńge nesıe rásimdeýge tyrysqan. Alaıda olardyń aram oıy iske aspady, óıtkeni tártip saqshylary profılaktıkalyq jumystar júrgizý barysynda onyń barlyq esepshottary e-Gov saıty arqyly buǵattalǵan bolatyn.

Turǵyndarǵa aıtarymyz, eger bankterdiń atyn jamylyp, telefon soqsa jáne qandaı da bolsyn aqparat surasa, onda bular – alaıaqtar, sondyqtan tez arada sóılesýdi doǵaryp, nómirińizdi buǵattańyz.

Eń bastysy, alaıaqtar sol adamnyń qatysynsyz nesıe rásimdeı almaıdy. Jábirlenýshilerdiń jaýaptaryn taldaı kele, mynaǵan kóz jetkizdik. 76 derektiń 31-i boıynsha aldanǵandar alaıaqtardyń ádisteri týraly bilgen, soǵan qaramastan, qoryqqanynan quryqtaryna túsken.

Taǵy bir mysal, Oral qalasynyń turǵyny 4 tańbaly kodty baıqamaı aıtyp qoıǵan. Degenmen dereý es jıyp, polıtsııaǵa habarlaǵan. Jedel áreket arqasynda esepshoty buǵattalyp, birneshe bankten 8 mln teńge kóleminde nesıe rásimdelýi toqtatylǵan. Mundaı derekter az emes.

Jalpy, polıtsııa qyzmetkerleri aldyn alý, túsindirý jumystaryn udaıy júrgizip keledi. Aıtalyq, aqpan aıynyń ózinde «AntiFraud» jáne «Stop – ınternet alaıaq» jedel aldyn alý is-sharalary ótkizilip, oǵan departamenttiń barlyq jeke quramy tartyldy.

- Sońǵy saýal, alaıaqtyq qylmystarynyń ashylý barysyna toqtala ketseńiz?

- Bıylǵy eki aıda ınternet-alaıaqtyqpen aınalysqan 8 kúdikti qolǵa tústi. Qazirgi kezde tergeý amaldary júrgizilip jatyr. Kıberqylmyspen kúreste ózara baılanysty jaqsartý maqsatynda baılanys operatorlarymen jáne Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttigi bankterimen birlesken jumys toby qurylǵan bolatyn. Arnaıy monıtorıng toby da óz qyzmetin atqaryp otyr. Sóz sońynda «Senim telefondary» (8-711-2-92-19-06 jáne 8-771-249-57-59) bar ekenin aıta ketkim keledi.

- Áńgimeńizge rahmet.