Baspana vs avtokólik: halyq qaısysyn kóbirek satyp alyp jatyr
ASTANA. KAZINFORM – Keıingi eki jylda qazaqstandyqtarǵa berilgen nesıeler esebinde erekshe jaıt kózge túse bastady. Azamattar aragidik ıpotekamen baspana alýdy azaıtyp, avtonesıe arqyly «temir tulpar» minýge qumartyp júr. Bizdiń shamalaýymyzsha, kópshilik taksıst bolyp, nápaqa tabýdy kózdeıtin ispetti. Rasymen osynyń astarynda áleýmettik-ekonomıkalyq másele jatyr ma? Kazinform-nyń analıtıkalyq sholýshysy osy taqyrypty sarapshylarmen birge talqylady.
Aldymen statıstıkaǵa zer salaıyq. Byltyr naýryzda alǵash ret erekshe qubylys baıqalǵan. Bir aıdyń ishinde qazaqstandyqtar 136 mlrd teńgege ıpoteka rásimdese, avtonesıe mólsheri 145 mlrd teńgege jetti. Odan keıin ıpotekalyq nesıeler óz qarqynyna qaıta shyǵyp, avtokredıtten ozyp kelgen. Sarapshylar bir mezettik sol qubylysty jaı tosyn jaǵdaıǵa balap, qaıtalana qoıýy ekitalaı ekenin boljaǵan. Alaıda bıyl aqpanda avtonesıe 165 mlrd teńge bolyp, 12 mlrd-tan astam aıyrmashylyqpen ıpotekany (152,8 mlrd teńge) artta qaldyrdy.
Jyl basynda elde 5,7 mln avtokólik bary málim boldy. Ár tórtinshi otandasymyzdyń «temir tulpary» bar dep boljaýǵa negiz. Degenmen avtonesıe sharyqtaýyn toqtatpaıtyn bolsa, aldaǵy ýaqytta atalǵan statıstıka edáýir artatyny daýsyz.
Bir baıqaǵan dúnıe, Qazaqstanda qazir avtomobıl saýdasy qyzyp tur. Dılerler jeńildik jasap, memlekettik baǵdarlamany bylaı qoıǵanda, 4 paıyzdyq nesıeni ózderi engizýde. Qujattardy tekserý protsesi tez ótedi, keıde tabysty rastaýdy da suramaıdy.
Ulttyq banktiń naýryzdaǵy málimetinshe, bank sektory jalpy 36,0 trln teńge nesıe bergen, onyń ishinde bızneske – 14,9 trln, al halyqqa berilgen nesıe kólemi bir jylda 22,7 paıyzǵa ósip, 21,1 trln teńgeni quraǵan. Bıznes alǵan qarjy halyqtyń nesıe rásimdeýine ilese almaı keledi. Halyq alǵan nesıeniń 1/3 bóligi ıpoteka enshisinde – 6,7 trln teńge. 606 myń qazaqstandyq turǵyn úıiniń nesıesin ótep júr.
Endi taqyryptyń ózegine keleıik. Qazaqstandyqtar shynymen baspanany ysyryp, avtokólik alýǵa, sol arqyly tabys tabýǵa qumartyp júr me? Álde bul joly da ýaqytsha qubylysqa jatqyzamyz ba?
Taksı júrgizýshileri eldegi ortasha jalaqydan kóp tabady
Ekonomıst Andreı Chebotarevtyń aıtýynsha, turǵyn úı naryǵynyń tynyshtalýy, ıaǵnı, baspana satylymynyń baıaýlaýy – jaǵymdy jaıt. Sebebi zeınetaqy qoryndaǵy aqshanyń jetkilikti shekten asqan bóligin halyqqa berý múmkindigi týǵan burynǵy kezeńde bul naryq shekten asyp, baǵa aqylǵa qonymsyz deńgeıde ósti.
– Onyń bári jeńildetilgen baǵdarlamalar men arzan nesıelerdiń áserinen boldy. Al qazir bazalyq mólsherleme joǵary, naryqtyq ıpoteka 18%-dan bastalady. Óte kóp ekeni aıtpasa da belgili. Qazir tıimdiligi jaǵynan jeńildetilgen baǵdarlamalar ǵana qaldy, áıtse de olardyń da qarqyny baıaý.
Negizi bul – jaqsy nyshan. Óıtkeni naryq turalaǵanda páter baǵasy óspeı qalady. Ótken jyly baǵa orta eseppen 4%-ǵa ǵana ósti. Bul ósim negizinen bıznes-klass segmentinde baıqaldy, al ekonom jáne komfort klastarynda ósim 1%-ǵa da jetpedi. Inflıatsııamen salystyrǵanda baǵa aıtarlyqtaı ózgermegen. Endi kóp adamnyń páter satyp alýǵa qaıta múmkindigi týyndaıdy, – dedi sarapshy.
Endi burynǵy turǵyn úı naryǵynyń kúıi avtonesıege aýdy. Iá, qazir jurtshylyq japa-tarmaǵaı 4 paıyzdyq avtonesıege júginýde. Bul shyndyǵynda jeńildik bolmaýy da múmkin. Onyń ózindik astary bar: birinshiden, jeńildikti memleket emes, bankter men dılerler jasap jatyr. Óıtkeni qoımalarda avtokólik tolyp tur, satylym azaıǵan, sondyqtan olar birigip buryn bolmaǵan jeńildikter jasaýǵa kóshti.
Ekinshiden, muqııat baqylar bolsa, 4 paıyzdyq jeńildik dep atalǵanymen, avtokólik baǵasy aldyn ala qoldan kóterilgen bolýy múmkin. Degenmen osynyń ózi az da bolsa halyqqa tıimdi bolyp tur.
– Meniń oıymsha, Qarjy naryǵyn retteý agenttigi endi áreket etýi kerek. Avtonesıeleýde boryshtyq júkteme koeffıtsıenti esepke alynbaıdy, ıaǵnı, adamnyń tabysynyń 50%-y nesıege ketip jatsa da avtokredıt alýǵa bolady. Osy erejeni qaıta qaraý qajet. Túptep kelgende avtonesıe naryǵyn da turaqtandyrǵan jón, – deıdi Andreı Chebotarev.
Jasyrary joq, kópshilik avtokólikti jeke qajettilik, júrip-turý úshin ǵana emes, jumys quraly, aktıv retinde qabyldaıdy. Bos ýaqytynda kóligimen adam tasymaldap, taksı qyzmetinde aqsha tabady. Kóptegen sarapshylar Qazaqstanda taksıdiń baǵasy joǵary ekenin, onda turaqty jumys istegen adam aı saıyn ortasha jalaqydan artyq tabatynyn aıtady.
– Júrgizýshilerdiń jaqsy tabys tabatynyn taksı kompanııalary da rastaǵan, men de tekserip kórdim, shyndyq. Sondyqtan kólik - adamdar úshin tabysty arttyratyn aktıv. Jeńildetilgen nesıege «temir tulpar» alyp, taksıst bolyp, aı saıynǵy tólemin jaýyp otyrady. Nesıesi bar kezde kólik mindetti túrde saqtandyrylyp, banktiń kepildiginde turady. Bank saqtandyrýdyń bolýyn baqylaıdy. Bul – jaqsy nárse, – dep tolyqtyrdy sarapshy.
Degenmen Andreı Chebotarev jalpy Qazaqstanda baspana alý men ıpoteka rásimdeý qıyndap bara jatqanyn aıtty. Keıingi eki jylda bazalyq mólsherlemeniń tym joǵary bolýyna baılanysty osyndaı jaıt tirkelip otyr.
Ekonomıstiń oıynsha, memleket bazalyq mólsherlemeni kóterý arqyly naryqtyq ıpotekany yǵystyryp tastady. Qazir bankten 18% mólsherlememen ıpoteka alý – óte qaýipti qadam. Bankter talaptardy kúsheıtip jatyr, sebebi bazalyq mólsherleme joǵary, ekonomıkalyq jaǵdaı turaqsyz.
– Osy kúni ıpotekalyq naryqta tek memleket qaldy – «Otbasy banki» jáne birqatar jeńildetilgen baǵdarlamalar. Mysaly, «7-20-25» baǵdarlamasynda operator ekinshi deńgeıli bankter bolǵanymen, báribir bul - memlekettik baǵdarlama.
Biraq memleket bir qolymen kómektesse, ekinshi qolymen ıpotekalyq naryqty baıaýlatý úshin sharttardy qatańdatyp jatyr. Buryn kez kelgen ýaqytta azdap artyq tóleý arqyly nesıe alýǵa bolatyn bolsa, qazir mindetti túrde depozıt bolý kerek, aralyq nesıelerdiń paıyzdary artty, basqa da talaptar kóbeıdi. Munyń bári turǵyn úı naryǵyn turaqtandyrý úshin jasalyp otyr, – dep qosty sarapshy.
Aqyry bul sharalar óz nátıjesin bergenge uqsaıdy. Andreı Chebotarev qazir turǵyn úı naryǵy baıaýlaǵanyn, endi burynǵydaı baǵanyń sharyqtap ósýi baıqala qoımaıtynyn jetkizdi. 2020-2022 jyldary baǵa qatty ósken bolsa, 2023 jyldan bastap baǵalar turaqtala bastady. ıAǵnı, memleket naryqty baıaýlatý arqyly baǵanyń ósýin toqtatyp, halyqqa baspana qunyn qoljetimdi etkisi kelgen.
Bankter ıpoteka berýge yntaly emes
Áriptesiniń sózin R-Finance kompanııasynyń qarjylyq keńesshisi Arman Baıǵanov ta rastap otyr. Negizgi sebep sol – ıpotekanyń paıyzdyq mólsherlemesi joǵary, jyljymaıtyn múliktiń baǵasy qymbat.
– Qoljetimdi avtokólik baǵasy shamamen 5–10 mln teńge aralyǵynda bolsa, al páterdi qazirgi mólsherlememen satyp alý úshin, ásirese iri qalalardan alar bolsańyz, kem degende 20-30 mln, keıde 40 mln teńgege deıin qajet bolady. Tıisinshe, alynatyn nesıe kólemi de joǵary, bul halyqqa óte tıimsiz.
Qazaqstanda kommertsııalyq bankterdegi mólsherleme jylyna 20 paıyzdan joǵary. Eger «Otbasy bankiniń» uzaqmerzimdi sharttaryn esepke almasa, bul kóptegen adamdardy ıpotekadan bas tartýǵa májbúrleıdi, – deıdi ekonomıst.
Bul jerde taǵy bir másele bar: eldegi kóptegen bank ıpotekalyq nesıeleýmen aınalyspaıdy. Sebebi turǵyn úı jalǵyz baspana retinde esepteledi jáne keleshekte ıpoteka tólenbeı jatsa, tárkileý qıynǵa soǵady. Bul múlikti qaıtaryp alý bankter úshin kúrdeli protsess. Sondyqtan keıbir bankter ıpotekany ádeıi qarjylandyrmaıdy.
– Qazir avtonesıege qatysty 4% jeńildetilgen mólsherleme bar bolǵanymen, bul Qazaqstandaǵy jalpy mámileler kóleminde óte az úlesti ǵana quraıdy. Al avtosalondardyń kóbisi avtonesıeleýdi tómen paıyzdyq mólsherlememen júzege asyrady. Keıbir salondardyń banktermen arnaıy kelisimderi, seriktestikteri bar, sol arqyly jeńildetilgen nesıeler men bólip tóleý múmkindigin beredi. Tipti, keıbir iri brendterdiń (mysaly, Toyota) óz mıkroqarjy uıymdary bar. Olar ortasha baǵaly kólikterdi bólip tóleýge beredi.
Sol sebepti, avtonesıeleý naryǵy ıpotekadan áldeqaıda belsendi. Árıne, bul - durys emes. Biraq kólik arqyly adamdar tabys taýyp, ony jeke maqsatta nemese bızneske paıdalanýǵa tyrysady. Al páterge birden aqsha jınaı almaıtyndar úshin bul qoljetimdi balama bolyp otyr, – dep túıindedi Arman Baıǵanov.
Árıne, baspana nemese avtokólik arasyndaǵy tańdaý – azamattardyń óz erkinde. Degenmen ıpotekaǵa qatysty eki qubylystyń beleń ala bastaǵanyn túsindik. Birinshisi, bankter turǵyn úıge nesıe berý sharttaryn aýyrlata túsýde. Ekinshisi, ıpotekalyq nesıelerdiń qarqyny báseńdeýine baılanysty turǵyn úı baǵasy burynǵydaı asa qymbattamaı, qunyn bir mejede saqtap otyr.
Ázirge Ulttyq banktiń kóktem aılaryna baılanysty esebi tolyq shyqqan joq. Aldaǵy ýaqytta ıpoteka men avtonesıe jónindegi derekterdi baqylap, taldaý usynyp otyrýǵa múddelimiz.