Bas prokýrormen suhbat: olıgopolııamen kúres, shetelden aktıvterdi qaıtarý qalaı júrip jatyr
– Bas prokýror myrza, zańsyz shorǵylanǵan aktıvti memleketke qaıtarý sııaqty kúrdeli shara elimizde tuńǵysh ret qolǵa alynyp otyr ǵoı. Ekonomıkalyq aktıv degen aqsha ǵana emes, qundy qaǵazdar da, jer telimderi men kenishter, qýat kózderi men ǵımarattar da bolýy múmkin. Ondaı dúnıelerdi qaıtarýdyń rásimi ár túrli shyǵar. Osy jumystar qalaı rettelip jatyr?
– Komıssııa músheleriniń jumysyn úılestirýmen qatar prokýratýra organdary óz betinshe taldaý jáne tekserý sharalaryn júrgizedi. Ol jumystardyń nátıjesi de bar.
Atap aıtqanda, sot organdaryna zańsyz ıelikten shyǵarylǵan obektilerdi, zańsyz berilgen jer telimderin qaıtarý týraly 13talap engizildi. Qadaǵalaý aktileri boıynsha jalpy kadastrlyq quny 5 mlrd teńge bolatyn, jalpy aýdany 140 myń gektardan asatyn zańsyz berilgen nemese nysanaly maqsaty boıynsha paıdalanylmaǵan jer telimderi qaıtaryldy.
Budan bólek, olıgopolııa paıdasyna negizsiz shyǵarylǵan sot tekserýler qorytyndysy boıynsha qylmystyq qýdalaý organdary aktıvti teris paıdalaný, memlekettik múlik pen bıýdjet qarajatyn urlaý faktileri boıynsha 12sotqa deıingi tergep-tekserýdi bastady.
Sondaı-aq arnaıy prokýrorlar olıgopolııa ókilderine qatysty sotqa deıingi 4 tergep-tekserý sharasyn júrgizýde.
– Zańsyzdyqqa jol berilgeni dáleldengen isterden naqty mysal keltire ketseńiz.
– Mysaly, keden salasyndaǵy tekseris kezinde 10 ımporttaýshy kompanııanyń ózinderine berilgen artyqshylyqty paıdalanyp, Qytaı Halyq Respýblıkasynan taýar ákelý naryǵyn monopolııalap alǵany belgili boldy. Sonyń saldarynan bul 10 kompanııadan basqa kásipkerler óz betimen taýar ákele almaıtyndaı ahýal týyndaǵan. ıAǵnı, osy 10 kompanııa arqyly ǵana jumys isteýge májbúr bolǵan jáne ondaı «qamqorlyq» úshin paıdasynyń kóp bóligin berip kelgen.
Atalǵan 10 kompanııa kedendik tólemderden jaltarý úshin shekaradan ótetin taýarlardyń qunyn júıeli túrde tómendetip, memleketke 107 mlrd teńgeden astam zalal keltirgen. Búginde ol somanyń 57 mlrd teńgesi óteldi. Jumys jalǵasyp jatyr.
Bulardan basqa kólik-logıstıkalyq kompanııa Qytaımen shekaradaǵy keden beketi arqyly taýar tasymaldaý naryǵyn monopolııalap alǵan.
Óziniń ústem jaǵdaıyn paıdalanyp, karteldik kelisim jasasý arqyly qyzmetterge joǵary baǵa belgilep, 4,3 mlrd teńge monopolııalyq tabys alǵan.
Osy fakt boıynsha Qylmystyq kodekstiń 221-babymen (monopolııalyq qyzmet) sotqa deıingi tergep-tekserý bastaldy. Mundaı mysaldar az emes.
– Al el aýmaǵynan jylystatylǵan aktıvterdi qaıtarý boıynsha qandaı memlekettermen áriptestik ornatyp úlgerdińizder? Ol áriptestikter naqty nátıje berip jatyr dep aıta alasyz ba?
– Aktıvterdi qaıtarý baǵytynda el ishinde de, elden tysqary da jumys júrgizilýde. Mysaly, komıssııa jumys istegen bes aıdyń ishinde memleketke jalpy somasy 630 mlrd teńgeden astam zalal ótelip, aktıvter qaıtaryldy. Qylmystyq qýdalaý aıasynda sheteldik ıýrısdıktsııalardan 400 mıllıonnanastam AQSh dollary qaıtaryldy. Atap aıtqanda, Lıhtenshteınnen 170 mln AQSh dollary, Gonkong pen Birikken Arab Ámirlikterinen shamamen 3 mln AQSh dollary qaıtaryldy. Sondaı-aq, alys shet elderden quny shamamen 230 mln dollar bolatyn zergerlik buıymdardy qaıtarýǵa múmkindik týdy.
Sonymen birge shetelde aktıvterdi satyp alýǵa bolatyn barlyq qarajat bizdiń elimizdegi ekonomıkalyq qyzmet esebinen qalyptasqanyn eskerý qajet. Qylmystyq aktıvterdi qaıtarý jumystaryn zańsyz áreketterdi anyqtaýdan bastaý kerek ekeni anyq.
Sheteldegi aktıvterdi Qazaqstannyń paıdasyna tárkileý – aıtarlyqtaı uzaq protsess. Óıtkeni sheteldik áriptesterimiz «tyıym salýdy suraımyz» degen bir aýyz hattyń negizinde ǵana múlikke tyıym sala almaıdy.
Eger biz jymqyrý nemese basqa da predıkattyq qylmys faktisin anyqtaý, urlanǵan qarajatty shetelge shyǵarý, onyń ishinde offshorlyq aımaqtarǵa da shyǵarý, ol qarajatty belgili bir obektiniń tólemine aýdarý sııaqty búkil tizbekti dáleldemesek, kez kelgen memleket múlikke tyıym salýdan da, qaıtarýdan da bas tartady. Osylaısha, aldymen yqtımal zańsyz tabys anyqtalady. Sodan keıin sotqa deıingi tergep-tekserý júredi. Budan keıin sot sheshim shyǵarady. Sot aktıvtiń zańsyzdyǵyn moıyndap, ony tárkileý týraly sheshim shyǵarsa, sonda ǵana Bas prokýratýra múlikke tyıym salý týraly halyqaralyq tergeý tapsyrmasyn jiberedi. Bul óte aýyr jáne qıyn protsess ekenin túsiný mańyzdy.
– BAQ-ta siz basqaryp otyrǵan komıssııa «Shapaǵat» bazaryn satý kezindegi zańsyzdyqtardy anyqtaǵanyn jazylǵan edi. Osy sıpattaǵy isterge toqtala ketseńiz.
– Iá, jekelegen normatıvtik qujattardyń olgıpolııa múddelerine «beıimdelip», túrlengen jaıttary bar. Mysaly, jaqynda «Kóliktik servıs ortalyǵy» AQ-ny jekeshelendirý týraly Úkimet qaýlysynyń kúshi joıyldy. Bul qujat naqty bir olıgopolııanyń múddesi úshin shyǵarylǵany dáleldendi jáne sotta anyqtaldy.
Aktıvterdi tómen baǵamen satyp alýdyń kóptegen mysaldary bar. Almatyda «Barys-4» iri kóterme saýda bazaryndaǵy memlekettik úles tómendetilgen baǵamen zańsyz satylǵan. Aqyry prokýratýranyń jekeshelendirý shartyn jaramsyz dep taný týraly talaby oryndaldy.
Sondaı-aq Astanadaǵy «Shapaǵat» kommýnaldyq bazaryn satý kezinde buzýshylyqtar anyqtaldy. Sot prokýratýranyń mámileni jaramsyz dep taný týraly talabyn qanaǵattandyrdy. Sot aktileri zańdy kúshine engennen keıin bul obektiler memleket menshigine qaıtady.
Basqa da jekeshelendirilgen obektiler boıynsha qabyldanǵan sheshimderdiń zańdylyǵyn tekserý jalǵasýda.
Sottardyń qaraýynda 10 mlrd teńgeden astam somaǵa múlikti memleketke qaıtarý týraly prokýratýranyń taǵy 10 talaby jatyr.
Aımaqtyq organdar da belgili bir adamdardyń paıdasyna sheshim qabyldaǵan.
Mysaly, Almaty qalasynyń halyqaralyq áýejaıynda saýda dúkenderi, barlar men meıramhanalar aımaǵyn zańsyz satý faktisi anyqtaldy. 2003 jyly Almaty qalasynyń ákimi bolǵan V.Hrapýnovtyń jeke kompanııaǵa 333,7 mln teńgeni qoldan jasalǵan bereshektiń óteýi retinde zańsyz bergeni ashyldy. Biz sotqa áýejaı termınalynyń aýdany 1601,1 sh.m. bolatyn úı-jaılaryna qatysty quqyq belgileıtin qujattardy zańsyz dep taný týraly talap túsirdik.
– Osy atalǵan aqshalar, aktıvter qaıda túsetinin aıta ketseńiz. Sebebi el ishinde, áleýmettik jelide aktıvter bir adamnan tárkilengenimen, qoly uzyndaý ekinshi adamnyń menshigine ótedi degen pikirler bar.
– Árıne, olaı emes. Eger buryn qaıtarylatyn aktıv zańsyz ıelikke ótkenge deıin memleket menshiginde bolsa, keri qaıtarylady. Al ulttyq kompanııanyń menshiginde bolsa, ulttyq kompanııaǵa beriledi. Mysalǵa jer ýchaskelerin alaıyq. Eger jer bólý kezindegi buzýshylyqtardy anyqtasaq, ondaı qujattardyń kúshin joıyp, memleketke qaıtaramyz. Búginge deıin quny 5 mlrd teńge bolatyn, 140 myń gektardan astam jer memleket paıdasyna qaıtarylǵanyn joǵaryda aıttym.
Taǵy bir mysal, olıgopolııa múddesine jumys isteıtin bir ókil 600-den astam temirjol tuıyqtaryn satyp alǵan. Satyp alý protsesi bir qaraǵanda zańdy sııaqty bolyp kórinedi. Úkimettiń qaýlysy bar, tenderlik rásimder, baǵalaý jáne t.b. rásimder qaǵaz júzinde tolyq oryndalǵan. Biz mundaıda árbir rásimdiprotsedýrasy muqııat qaraımyz. Baǵalaýdyń qandaı ádisi qoldanyldy, rásimder buzyldy ma, tizbekten jeke segment sanaly túrde shyǵaryldy ma? Osynyń bárin eksere kelip, múlikti zańdy ıelerine, ıaǵnı «QTJ» ulttyq kompanııasyna qaıtaryp berdik.
– Komıssııanyń aty aıbyndy bolǵandyqtan ba, halyq sizderden biraz atyshýly ister, málimdemeler kútip júr. Ol úmitter aqtalýy múmkin be? Keleshekte qandaı úlken isterdiń beti ashylýy múmkin?
– Zań boıynsha sotqa deıingi tergep-tekserýdiń derekteri jarııa etýge jatpaıdy. Óıtkeni belgili bir adamnyń aınalasynda shý shyǵa qalsa, ol boı tasalap úlgerýi múmkin. Nemese belgili bir aktıvterdi qaıta rásimdep,tipti satyp jiberýi yqtımal. Ondaıda is kúrdelenip, sozyla túsedi. Ár nárseniń óz ýaqyty bar. Qazir derekterdi zerttep, taldap jatyrmyz. Tıisti jumystar jasalýda, nátıjeleri bolǵan kezde biz mindetti túrde habarlaımyz. Árbir qylmystyq is boıynsha tergep-tekserý aıaqtalǵannan keıin jurtqa qorytyndysy habarlanady.
– Deı turǵanmen, olıgarh atanyp júrgen jekelegen adamdarǵa qatysty shekteýler bar ma?
– Komıssııa jumysynda qandaı da bir shekteý joq. Biz ekonomıkalyq resýrstardyń tar sheńberdiń qolynda shoǵyrlanýy toqtatylǵansha jáne adal básekelestik paıda bolǵansha, jumys isteımiz. ıAǵnı bul isti aıaǵyna jetkizbeı toqtamaımyz Jumys turaqty, dáıekti, ádil júrgiziledi.
Qarapaıym tilmen aıtsaq, aktvıterdi qaıtarý degen belgili bir 50 adamnyń tizimin jasap alyp, solardy qamap, aktıvterin buǵattaý degen sóz emes. Memleket basshysy bizden dáıekti ári zańdy jumysty talap etip otyr.
– Sóz arasynda birneshe elden zańsyz aktıv qaıtaryla bastaǵanyn aıttyńyz. Buǵan deıin quzyrly organdar bul iste birneshe memleketpen tyǵyz áriptestik ornatyp jatqanyn málim etken edi. Solardyń ishinde belsendi kómektesip jatqandary bar ma? Bar bolsa, ol qaı elder?
– Sheteldegi áriptestermen ózara is-qımyldyń negizi – sharttyq baza. Búgingi tańda 33 elmen qylmystyq-quqyqtyq salada 70 ekijaqty shart jasaldy. Bul – ustap berý, qylmystyq ister boıynsha quqyqtyq kómek kórsetý jáne sottalǵan adamdardy berý týraly sharttar.
Jaqynda Kıpr Respýblıkasymen qylmystyq ister boıynsha quqyqtyq kómek berý týraly sharttarǵa qol qoıyldy. Bul qujattar bizge kúdiktiler men aıyptalýshylardyń kinási týraly dálelder alýǵa, sonyń ishinde qylmystyq jolmen alynǵan aqsha men basqa da múlikterge tyıym salýǵa jáne olardy tárkileýge, sondaı-aq izdeýde júrgen adamdardy jaýapqa tartý úshin ekstradıtsııalaýǵa múmkindik beredi.
Shanhaı Yntymaqtastyq Uıymyna múshe memleketterdiń áriptesterimen ózara is-qımyldy júzege asyryp jatyrmyz. Bıylǵy qyrkúıekte Astanada ShYU-ǵa múshe memleketter Bas prokýrorlarynyń 20-shy otyrysy ótti. Onda da qylmystyq aktıvterdi qaıtarý kezindegi ozyq tájirıbeler men problemalar talqylandy.
Sonymen qatar BUU-nyń Esirtki jáne qylmys jónindegi basqarmasynyń kómegimen aktıvterdi qaıtarý baǵytynda jumys isteıtin Eýropadaǵy «CARIN», Azııa men muhıt elderindegi «ARIN-AP», Batys jáne Ortalyq Azııadaǵy «ARIN-WCA» jelilerine qosyldyq. Bul jelilerdi prokýrorlar men tergeýshilerdiń beıresmı klýbydeýge bolady. Olarǵa múshelik etý arqyly álemdegi kez-kelgen prokýrormen tikeleı baılanys ornatýǵa bolady.
Atalǵan sharalardyń arqasynda halyqaralyq suraý salýlardyń oryndalýy jedeldedi. Offshorlyq ortalyqtardan qajetti dálelderdi alyp jatyrmyz.
Sondaı-aq, bizdiń eldiń quqyq qorǵaý organdary álemniń 166 qarjyny barlaý qyzmetin qamtıtyn «EGMONT» tobyn belsendi qoldana bastady. Bul jeli jekelegen jaǵdaılarda qysqa merzimde shetelge shyǵarylǵan qylmystyq kirister, kúdikti operatsııalar jáne bank shottary týraly aqparatty jedel alýǵa múmkindik beredi.
Shetelde qylmystyq kiristerdi izdeý, olarǵa tyıym salý jáne tárkileý ádistemesin, quqyqtyq kómek týraly suraý salýdyń biryńǵaı standartyn ázirledik. Bul qujattar Eýropalyq Odaqtyń, AQSh-tyń, Ońtústik-Shyǵys Azııa elderiniń talaptaryna negizdelgen jáne olardy BUU men Dúnıejúzilik Banktiń sarapshylary maquldaǵan.
- Jýrnalıster tarapynan da, qoǵam belsendileri tarapynan komıssııa jumysynyń jarııalylyǵyna baılanysty syn aıtylyp júr. Sol jɵninde ne aıtar edińiz?
- Komıssııa jumysynyń jarııalylyǵy týraly aıtatyn bolsaq, biz ár qadamymyzdy ashyp kórsete almaımyz. Tekserý is-sharalary, aqparatty muqııat taldaý jáne qujattardy zerdeleý jumystary júrip jatyr.
Sonymen qatar rastalǵan aqparat bolǵan kezde biz komıssııa jumysynyń jekelegen nátıjeleri týraly jurtshylyqty júıeli túrde habardar etip otyrmyz
Tergeýdiń qupııasy, kinásizdik prezýmptsııasy, ıaǵnı adal azamattardyń bedeline merziminen buryn zııan keltirmeýdi kózdeıtin zańnamalyq shekteýler bar ekenin eskerý qajet.
Sondyqtan biz sot sheshimderimen rastalǵan naqty faktilerdi ǵana jarııalap otyramyz.
Komıssııanyń resmı ókilin taǵaıyndap, veb-saıtyn ashýdaǵy maqsatymyz da sol bolatyn.
- Suhbatyńyzǵa raqmet! Іsterińizge tabys tileımin!
