Bas prokýror ári ádilet mınıstri: Otyz jasynda eki birdeı qyzmetti atqarǵan Janaıdar Sádýaqasov týraly ne bilemiz

ASTANA. QazAqparat - Janaıdar Sádýaqasov jıyrma jasynda jasyndaı jarqyldap, otyz jasynda Qazaqstanda eki birdeı memlekettik qyzmetti qatar atqarǵan úlken tulǵa. Qaıratkerdiń stalındik repressııalar qarqyndap turǵan qasań zamanda qazaq tiline memlekettik mártebe berýge tyrysqan qaısarlyǵyn jurtshylyq bile de bermeýi múmkin. Qysqa ǵana ǵumyrynda  Alash qaıratkeri ondaǵan qyzmet atqaryp úlgeripti. Mansaby joǵarylaǵan saıyn halqyna degen adal eńbegi barynsha kórindi. Totalıtarlyq júıe týraly ashyq aıtty. Sol úshin qyzyl ımperııanyń quryǵyna ilindi.

Janaıdar Sádýaqasov 1898 jyly Omby gýbernııasynyń Aqmola ýezine qarasty Sarysý bolysyndaǵy Tóssaz (qazirgi Qaraǵandy oblysy, Jańaarqa aýdany, Túgisken eldi mekeni) degen jerde dúnıege kelgen. Aýyl moldasynan hat tanyp, Aqmoladaǵy orys mektebin bitirgen soń aýylyna oralady. 1914 jyly Omby gımnazııasynda oqyp júrgen kezińde qazaq jastary qurǵan «Birlik» atty mádenı-aǵartý uıymyna, odan keıin «Jas qazaq» pen «Qazaq jastarynyń demokratııalyq keńesi» uıymdaryna basshylyq etti. 1917 jyly qazannyń basynda ótkizilgen qazaq jastarynyn sezine qatysady. Osy kezde Sádýaqasov halyq arasynda alashtyq ıdeıalardyń taralýyna úles qosady. Kolchak bıligi ornaǵan shaqta astyrtyn jumyspen aınalysyp, jazýshy Berezovskıı arqyly saıası uıymdarmen baılanys jasaıdy. Al 1918 jyldyń 22 jeltoqsanynda qarýly kóteriliske qatysady. Eki jyldan keıin halyqty aǵartý, atqarý komıtetteri jumystaryna aralasady.

1922 jyly Qazaq Ortalyq Atqarý Komıtetiniń jaýapty hatshysy qyzmetine taǵaıyndalǵannan bastap Janaıdar Sádýaqasov memlekettik mańyzy bar máselelerdi sheshýge, zańnamalyq kúshi bar qaýlylar men erejelerdi ázirleýge qatysady. Ol basshylyq qabileti men tabıǵı talanty arqasynda qyzmet babymen jyldam joǵarylap otyrdy. Qazaq ólkelik komıtetiniń mádenıet-nasıhat bóliminiń meń­gerýshisi, Ádilet Halyq Komıssary jáne Respýblıka Prokýrory, QKSR Qarjy Halyq Komıssarynyń orynbasary, Halyq Komıssarlary Keńesi tóraǵasynyń orynbasary, Almaty qalalyq jáne oblystyq partııa komıtetiniń hatshysy sekildi birqatar jaýapty memlekettik qyzmetterdi on segiz jyldyń ishinde atqaryp shyqty. 

Janaıdar Sádýaqasovtyń qazaq tilin resmı is júrgizý úrdisine engizýge sińirgen eńbegi zor. Ol qazaq tilin memlekettik apparat jumysyna engizý arqyly basqarý tiline aınaldyrýǵa tyrysty. Tarıhshy Hangeldi Ábjanovtyń aıtýynsha, Janaıdar Sádýaqasovtyń memlekettik til mártebesine qatysty aıtqan sózi de áli kúnge deıin ózekti bolyp tur. Alash qaıratkeri qazaq tilin memlekettik deńgeıge kóterýge qatysty: «Ol másele egjeı-tegjeıli zertteýdi, zerdeleýdi jáne ony asa saqtyqpen júzege asyrýdy talap etedi», - dep aıtqan.

«Týra búginginiń sózi. Osyǵan baılanysty jasap ketken baǵdarlamalyq tapsyrmalary, oılary da bar. Asyqpaı, kezeń-kezeńimen jasaý kerek dep otyr ǵoı. Aldymen bolystyq deńgeıde, odan keıin ortalyq mekemelerde, sosyn bir ǵajaby, mynadaı talap qoıady. «Qazaqqa qyzmet 100  paıyz qazaq tilinde kórsetiletin bolsyn», - deıdi. Qazir qazaq azamattary «TsON»-ǵa barsa da, kassaǵa barsa da, qazaqsha qyzmet kóre almaıdy. Janaıdar Sádýaqas sony bilgen sııaqty», - dedi tarımhshy Hangeldi Ábjanov Janaıdar Sádýaqasovtyń týǵanyna 120 jyl tolýyna arnalǵan konferentsııada.

1932-1933 jyldary goloşekındik asyra silteý saıasatynyń saldarynan respýblıkany ashtyq náýbeti jaılady. Halyq ashtyq pen juqpaly aýrýlardan qyryla bastady. Sol kezde Janaıdar Sádýaqasov týǵan eline járdemdesýge alǵashqylardyń biri bolyp umtyldy. Ashtyq jaılaǵan aımaqtardy aralap, halyqqa materıaldyq jáne medıtsınalyq kómek kórsetti. Goloşekınniń surqııa saıasatyn ashyq synǵa aldy.

«Janaıdar Sádýaqas repressııalar men asharlyq kezinde úlken qaıratkerlik tanytty. «Halyqty qorǵaımyn» degen janashyrlyǵy barynsha kórindi. 1933 jyly on kún boıy ólkelik partııa komıtetiniń plenýmy boldy. Mırzoıannyń jańadan kelgen kezi. Sonda halyqtyń jaǵdaıy egjeı-tegjeıli talqylandy. Sol kezde Janaıdar Sádýaqastyń aıtqan bir aýyz sózi eshqashan umytylmaıdy. Janaıdar aıtady, osyndaı alapat apat bolyp jatqanda bizdiń Goloşekınge qylmysyn betke aıtatyn, aqıqatty ashyq jetkizetin erkektigimiz jetpedi. Bul - qazaq zııalysynyń qasireti. Osy qorqaqtyq, úreı bizdiń aǵa urpaqtyń boıynan áli ketken joq. Ol - totalırızmniń bizge tastap ketken úlken júgi», - dep atap kórsetti H.Ábjanov.

Memlekettik qyzmettermen qatar Janaıdar Sádýaqasov ult­tyq baspasózdi damytýǵa úlken úles qosty. Qazaq basylymdarynyń sanyn arttyrýǵa kúsh saldy. «Egemen Qazaqstan» gazetinde alty aıdaı ýaqyt istese de, biraz sharýany tyndyryp ketti.

«Janaıdar Sádýaqasuly «Egemen Qazaqstanda» eń qıyn kezeńde jumys istegen. Ol kezde gazettiń ataýy - «Sotsıaldy Qazaqstan». 1936 jyly bes-alty aı Janaıdar aǵamyz osy basylymdy basqardy. Repressııalardyń endi bastalaıyn dep jatqan kezi edi. Sol kezdegi qysymǵa qaramastan, «Jaýlardy áshkereleıik!» degen urandarǵa qosylmaı, gazetti ultqa qyzmet etýge jumyldyrǵan. Mysaly, Turar Rysqulovtyń 1916 jylǵa baılanysty úlken kitabynan úzindi berildi. Ol kezde Rysqulovtyń materıaldaryn berý óte qaýipti bolǵan. Janaıdar Sádýaqasov gazetke kele sala, «Túrkistan - patshalyq Reseıdiń kolonııasy», «Túrkistan men Qazaqstandaǵy 1916 jylǵy kóterilis» sııaqty taqyryptarǵa tutas gazetti arnady. Gazettiń 5 qyrkúıektegi sanynda da tutas kóterilis  týraly jazdy. Onda Sanjar Asfendııarov, Beıimbet Maılın men Ǵabıt Músirepovtiń materıaldaryn bergen. Sol sııaqty túrki halyqtarynyń ádebıeti men mánıetine úlken mán berdi. «Shahnameni» jarııalaǵan. Jalpy, bes-alty aıdyń ishinde Janaıdar Sádýaqasuly úlken qoltańbasyn qaldyrdy», - deıdi «Egemen Qazaqstan» gazetiniń basshysy Darhan Qydyráli.

1937-jylǵy stalındik repressııanyń qandy quryǵy Janaıdar Sádýaqasovqa da tústi. 1937-jyly 17 qyrkúıekte ol qamaýǵa alynyp, 1938 jyly 25 aqpanda atyldy. Oǵan «býrjýazııashyl-ultshyl, terrorıstik jáne kontrrevolıýtsııalyq uıymǵa basshylyq jasady, Qazaqstandy KSRO-dan bólip alýdy kózdedi jáne býrjýazııalyq Qazaq memleketin qurýǵa áreket jasady» jáne taǵy basqa aıyptar taǵyldy. Bertin kele, Janaıdar Sádýaqasov aqtaldy. Degenmen, Táýelsizdik alǵannan keıin Alash qaıratkerine bir mekteptiń atyn berýdiń ózi biraz ýaqytqa sozyldy.
Ǵalymdardyń aıtýynsha, Janaıdar Sádýaqasovtyń atymen kóshe ashsaq ta, artyq bolmaıdy. Sebebi halyq óz batyrlaryn bilýi kerek...