Bas múftı: Dinı aǵym aǵyn sý sekildi, ýaqyty kelgende «aǵyp» óte shyǵady

ASTANA. QazAqparat - Táýelsizdikke deıin elimizde nebári 68 meshit bolǵan.

Ózimizdiń Dinı basqarmamyz bolmaǵandyqtan, kezinde Ózbekstan Musylmandar odaǵyna qaraǵan edik. Azattyqpen birge kelgen dinı erkindigimizdiń arqasynda búginde elimizde 2500-den astam meshit boı kóterdi. Esesine, dinı ahýal da kúrdelene túskendeı.

Dál qazirgi tańda aǵymǵa bólingen qazaqty toqtatýdyń joly bar ma? Jat aǵymnyń jeteginde ketken jandar dástúrli dinimizge endi qaıta orala ma? El arasynda júrgen aq sáldeli ımamdarymyzdyń bedeli men bilimi qandaı? Bıyl jarııalaǵan «Din jáne tarıh taǵylymy» jylynda dinı tulǵalarymyz qanshalyqty nasıhattaldy? Osy jáne ózge de máseleler jóninde Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń tóraǵasy Erjan Maıamerov «Astana aqshamy» gazetiniń tilshisimen bolǵan suhbatta áńgimelep berdi.  

AǴYM DEGEN- AǴYN SÝ

 

- Moıyndaý kerek, din týraly aıtqanda kóbimiz meshit, namaz, oraza, sadaqa jáne quran baǵyshtaýdan ári asa almaımyz. Shyn máninde, ıslam dininiń shynaıy qundylyqtaryna ne jatady?

- Islam dini - adamgershilik­tiń, ǵylymnyń, órkenıettiń, birlik pen beıbitshiliktiń dini. Ol on tórt ǵasyrdan beri adamzatty senim men nanymyna, tegi men násiline qaramaı, beıbitshilik pen yntymaqqa, sabyrlylyq pen tazalyqqa shaqyryp keledi. Islam - eki dúnıe baqytynyń kilti deıtinimiz sondyqtan.
Ras, kóbimiz din degen uǵymdy namaz ben oraza, qudaıy as jáne sadaqa berý sekildi amaldarmen shektep qoıamyz. Shyn máninde, bul durys emes. Qarapaıym sózben aıtqanda, ıslam - barlyq pendege «adam» degen joǵary atqa laıyqty ómir súrýdi úıretetin sońǵy din. Ózińizdi baǵyp-qaǵyp ósirgen aıaýly ata-anańyzǵa qamqorlyq tanytý, jaqyndaryńyzǵa jaqsylyq jasaý, otbasyńyzǵa úlgili áke, ónegeli ana bolý, balalaryńyzǵa durys tárbıe berý, kórshimen kórkem qarym-qatynas ornatý, adal jolmen tabys tabý, memlekettiń múlkine qol salmaý, úlkenge izet, kishige qurmet kórsetý, mine, osy aıtylǵandardyń jıyntyǵy - din. Árbir jaqsy istiń basynda dinniń talaby bar. Kórdińiz be, din biz oılaǵandaı qıyn emes. Dinniń shynaıy qundylyqtary - osy.

- Olaı bolsa, dinge bóliný qaıdan shyqty?

- Dinge emes, dinı senimge bóliný dep aıtqanymyz du­rys shyǵar. Óıtkeni bári­miz bir dindi, ıaǵnı bir ıslam­dy ustanamyz. Máse­le dinı kózqarastar men usta­nym­dardyń qaıshy­lyǵynda. Basty qatelik - «meniki ǵana durys, qalǵandary adasqan» degen kózqarasty basshylyqqa alý. Dinde shekten shyǵýǵa bolmaıdy. Keıbir baýyrlarymyz dinge bet burǵannan keıin túsinbestikten ata-anasymen, týǵan-týystarymen qarym-qatynasyna syzat túsirip alady. Kerisinshe, ımandylyqqa den qoıǵan adam burynǵy jaman qylyqtarynan arylyp, týystarmen baılanys­ty kúsheıte túsip, olarǵa meıirban bola túsýi kerek emes pe?!
Alla Taǵala Quranda: «Júz­derińdi shyǵysqa, batysqa jóneltý - bir ıgilik emes. Biraq kim Allaǵa, aqyret kúnine, perishtelerge, kitaptarǵa, paıǵambarlarǵa ıman keltirse jáne týys, jaqyndaryna, jetimderge, miskinderge, jolda qalǵandarǵa, suraýshylarǵa jáne quldy azat etýge, jaq­sy kóre otyryp, mal sarp qylsa ári namazdy tolyq oryndap zeket berse, ózara baılasqan ýádesin oryndaýshy, tarshylyqta, qıynshylyqta jáne soǵys kezinde sabyr etýshi bolsa, mine, solar shynshyldar ári solar taqýalar» degen («Baqara» súresi, 177-aıat). Al paıǵambarymyz Muhammed (Allanyń oǵan salaýaty men sálemi bolsyn): «Kimde-kim rızyǵynyń kóbeıýin jáne ómiriniń uzarýyn qalasa, týǵan-týysqandarymen qarym-qatynasyn úzbesin» dep ósıet etken. Mine, saýapty aıdaladan emes, aınaladan, ata-ana, kórshi, týǵan-týysqandardan izdeý kerek.
Aǵym degen aǵyn sý sekildi. Ýaqyty kelgende «aǵyp» óte shyǵady. Islam tarıhyna úńilsek, mundaı bólinýler bolǵan. Qoǵamda búlik shy­ǵaryp, musylmandar arasyna daý týdyrǵanmen, ýaqyt óte kele ıdeologııalarynan mán-maǵyna qalmaı, qurdymǵa ketken. Qoǵamǵa qajet emes mundaı aǵymdar túbinde tirshiligin joıady.

RAIYNAN QAITQANDAR BAR

- Desek te, jat aǵymǵa ergen jastardyń bar ekendigi jan aýyrtady. Qaı jerden qatelestik dep oılaısyz? Olardyń dástúrli dinimizge oralýyna múmkindik bar ma? QMDB tarapynan naq­ty qandaı jumystar atqarylýda?

- Elimiz táýelsizdik alǵan tusta keıbir jastar dinı bilim alý úshin shetel asyp jatty. Olardyń keıbiri adasqan aǵymdardyń sońynan erdi. Elge kelgennen keıin shetelden alǵan teris dinı kózqarasyn jastar arasynda tarata bastady. Keıbir jasóspirimder olardyń sózine ılanyp qaldy. Sonyń zardabynan san ǵasyrdan beri ata-babasynyń ustanyp kele jatqan dástúrli dinin umytty.
QMDB tarapynan atqa­rylyp jatqan jumys­tarǵa kelsem, nátıje joq emes, bar. Ár meshitte úgit-nasıhat aıtylýda, saýat ashý kýrs­tary jumys istep jatyr. Bilikti ımamdardan quralǵan respýblıkalyq aqparattyq-nasıhat toby jáne jergilikti aqparattyq-nasıhat toptary halyq arasynda túsindirý jumystaryn júrgizýde. Ótken jyly qazaq, orys tilderin jetik meńgergen, dinı hám dúnıeýı saýaty joǵary, halyqqa danalyqpen kórkem ýaǵyz aıta alatyn dintanýshylar men ımamdardan quralǵan eki nasıhat toby qurylǵan bolatyn. Júrgizilgen jumystardyń nátıjesinde ótken jyly 800-ge jýyq adam raıynan qaıtty.

- Árıne, bul jerde ımam­dardyń eńbegin aıt­pasqa bolmaıdy. Buryn ımamdar­dy tek kisi qaıtqanda kórý­shi edik. Qazir din qyzmet­kerlerin mádenı-rýhanı is-sharalarda jıi kóremiz. Jalpy, búgingi ımamdarǵa qoıylar talap qandaı?

- Bárimizge belgili, hal­qy­myzdyń tanymal tulǵala­rynyń ótken ómir jolyna zer salsaq, «eń aldymen aýyl moldasynan saýat ashqan, hat tanyǵan» degen derekterdi jıi kezdestiremiz. Sol se­bepti, qoǵam úshin qaı kezde de ımamdardyń berer tárbıesi men bilimi mol.
Búginde QMDB quramynda joǵary bilimdi 500-den astam jáne orta bilimdi 797 azamat eńbek etedi. Sońǵy jyldary bilimdi mamandardyń qatary kóbeıdi. Imam-mol­dalardyń bilimimen qosa, dinı saladaǵy tájirıbesin shyńdaý maqsatynda eki ıns­tıtýt jumys isteıdi. Biri dinı jumysty tıimdi atqarýdy meńgertse, ekinshisi jat aǵymdarmen jumys is­teý ədisterin úıretedi. Din qyzmetkerleriniń bilimi men biliktiligin arttyrý únemi nazardan tys qalǵan emes. Jyl saıyn 200-den astam ımam Almaty qalasyndaǵy Imamdardyń bilimin jetildirý ınstıtýtynan ótedi. Elimizdiń 5 óńirinde oqytý kýrs­tary uıymdastyrylady. Óńir­lerdegi ımamdardyń halyqpen jumys isteý qabiletin tereń­detýge arnalǵan semınarlar jıi ótkiziledi. Dinı salanyń jumysyn júıeli uıymdastyra alatyn bilikti ımamdar korpýsy qalyptasty deýge negiz bar.
Búginde ımamdarǵa qoıar talap ta kúsheıdi. Olardyń atqaryp jatqan qyzmetine laıyq nemese laıyq emes eke­nin anyqtaý úshin meshit ımamdaryn attestattaý jumystary qolǵa alyndy.
Keshegi táýelsizdik alǵan kezeń men 2000 jyldardaǵy ımamdar men qazirgi din qyz­metkerlerin salystyrýǵa kelmeıdi. Qazirgi ımamdarda qabilet, deńgeı basqa. Іs­kerlik, baısaldylyq, she­shendik óner qalyptasty. Bilim men kózqaras kókjıegi keńeıdi. Imamdar ýaǵyzdy tek sharıǵı turǵydan ǵana emes, taǵylymǵa toly tarıhymyzben, ádepke úndeıtin ádebıetimizben, mándi máde­nıetimizben ushtastyryp aıtýǵa daǵdylandy.

 MUSYLMAN MEIRAMDARY ULTTYQ NAQYShTA TOILANÝDA

- Osy arada ózimizdiń dinı mektebimiz qalyptasty deýge kele me?
- Allaǵa shúkir, kórshi eldermen salystyrǵanda bizdiń dinı saladaǵy qol jetkizgen jetistikterimiz az emes. So­nyń biregeıi retinde aıtarym, barlyq meshitte bir mezette bir taqyrypta juma ýaǵyzynyń júrgizilýi. Keıbir elderde aımaq-ólkege bólinip, bir-birine baǵyna bermeıtin, úılesim tappaǵan dinı qyzmet júıesi kórinis tapqan. Bul turǵyda bizdiń el kósh ilgeri. Bir ortalyqqa uıyǵan qulshylyq úılerindegi san-salaly jumys jandanyp keledi.
Osydan úsh jyl buryn «Din men dástúr» ıdeıasyn kóterdik. Bul ıgi bastama kópshilik qoldaýǵa ıe boldy. Dinı merekelerdi ulttyq qundylyqtarymyzben úıles­tirip toılaýdyń mádenıeti qalyptasty. Qurban aıt, Oraza aıt, Máýlit merekeleri ulttyq sıpatta atalyp ótedi.
Dinı basqarma eshqandaı eldiń óz ishinde qalyptasqan dinı kózqarasyn, ustanymyn, jolyn, mektebin úlgi tutyp, oǵan basymdyq bergen emes, bermeıdi de. Ár eldiń ózindik dástúri, dinı joly bar. Biz, dinı saladaǵy sarapshylar, teolog-ǵalymdar qazaq musylmandyǵynyń qalyptasqan dinı mektebiniń rólin arttyrýdy qolǵa aldyq.

- Dinı bilim alý máselesine qaıta oıyssaq... Qazirgi ýaqytta qansha adam shetelde dinı bilim alýda? Olardy baqylaýǵa múmkindik bar ma?

- Dinı basqarma mektepti endi bitirgen jastardy shetelge dinı bilim alýǵa jibermeıdi. Óıtkeni olardyń boıyna eń aldymen dástúrli rýhanı qundylyqtar men dástúrli dinı tanymdy sińirgen abzal. Múftııat dinı bilim berý salasy boıynsha musylman memleketterimen áriptestik baılanys ornatyp, ortaq kelisimderge qol jetkizdi. Jyl saıyn Túrkııa, Egıpet elderine ımam-moldalar bilimin arttyrýǵa jiberiledi. Munyń bəri de dinı ahýaldy túzetýge, jaqsartýǵa baǵyttalǵan sharalar. Budan bólek, túrkııalyq əriptesimiz professor, doktor Mehmet Górmez myrzamen ortaq kelisimge kelýimizdiń nátı­jesinde ekijaqty tájirıbe almasý jáne din mamandaryn daıarlaý jumystary júzege asyp jatyr. Bolashaqta din qyzmetkerlerine arnalǵan ǵylymı ortalyq ashýdy da josparlap otyrmyz. Qazirgi ýaqytta Mysyrda, Túrkııada 100-den astam azamatymyz bilim alyp jatyr. Olar - bizdiń ımamdarymyz ben shákirtterimiz.

TARIHYMYZDAN ALAR TAǴYLYM MOL

- 2016 jyldy «Din jáne tarıh taǵylymy» dep jarııa­­ladyńyzdar. Din men ta­rı­hymyzdyń baılanysy qan­shalyqty zerdelendi?

- Iá, jyldyń basynda meniń usynysym boıynsha QMDB Tóralqa májilisiniń sheshimimen 2016 - «Din jáne tarıh taǵylymy» jyly dep jarııalandy. Basty maqsat - tarıhı tamyrymyzǵa zer salyp, din men tarıhymyzdyń baılanysyn tereń zerdeleý. Ulttyq tabıǵatymyzben sabaqtas sha­rı­ǵattaǵy mazhabymyz ben tanymdyq mektebimizdi tuǵyrlap, asyl dúnıelerimizdi, jaýharlarymyzdy jaryqqa shyǵarý, úzilgenimizdi jal­ǵap, joǵaltqanymyzdy túgen­deý. San ǵasyrlyq tarıhy bar dinı dástúrlerimizdi qalpyna keltirý. Sol arqyly qazaqtyń tolyqqandy ultqa, Alashtyń irgeli elge aınalýy úshin qoldan kelgenshe úles qosý. Muny tarıhı sanany qaıta túletetin parasat baspaldaǵyna jasalǵan ıgi qadam dep esepteýge bolady.
Aıta ketken jón, «Din jáne tarıh taǵylymy» jylyna oraı kóptegen ıgi jobalar men is-sharalar júzege asty. Atap aıtqanda, dinı hám tarıhı kitaptar shyǵaryldy, Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń oblys­tardaǵy, aýdandardaǵy ókil­dikterinde «Din jáne tarıh taǵylymy» atty konferentsııalar, semınarlar, dóńgelek ústelder, rýhanı sharalar ótkizildi. Qazaq dalasynan shyqqan din qaıratkerleri men tarıhı tulǵalar týraly, olardyń dinı týyndylaryna arnalǵan derekti fılmder men zertteý maqalalar jarııa­landy.
Qazaq dalasyna ıslamnyń kelýimen danalarymyz ben dara tulǵalarymyz jaqsy­lyqtyń jarshysyna aınaldy. Eldiń jadynda qalǵan qaı tulǵany alsaq ta, din men dástúrin nasıhattap ótken. Tekti babalarymyz Allaǵa degen senimine syzat túsirmedi. Musylmanshylyqty bekem ustandy. Ǵıbratty ǵumyr keshe bildi. Allanyń bergen aqyly men talantyn ıslamdy nasıhattaýǵa, halyqtyń saýatyn ashýǵa sarp etken. Olardan qalǵan bilim men tárbıe aýyz ádebıeti, ıaǵnı jyr, aıtys, dastandar arqyly urpaqtan-urpaqqa berilip otyrdy. Biz tól tarıhymyzdy zerdeleı otyryp, ıslamnyń ulttyq bolmysymyz ben qazaq halqynyń el bolyp qalyptasýyna zor úles qosqanyn kóremiz.
Bul turǵyda biz qazaq qoǵa­myna tyńnan jańa dúnıe usynyp jatqan joqpyz. Bar bolǵany kezinde bahadúr ba­ba­larymyz salyp ketken, keıinnen kómeski tarta bas­taǵan soqpaqtyń súlderin ta­ýyp, sony qaıtadan sara jolǵa aınaldyrýǵa tyrystyq.

- Áńgimeńizge raqmet!