Barsakelmes barsa keletin jerge aınaldy
QYZYLORDA. KAZINFORM — Kezinde Aral teńiziniń ortasynda ornalasqan Barsakelmes memlekettik tabıǵı qoryǵynyń búgingi tynys-tirshiligi qandaı? Kazinform tilshisi qoryqtaǵy qorshaǵan ortany qorǵaý jumysyna zer salyp kórgen edi.
Qoryq qurlyqpen shektesip ketti
Kezinde Barsakelmes Aral teńiziniń ortasynda ornalasqan aral retinde kópke belgili edi. Halyq uǵymynda «Barǵan adam qaıta kelmeıdi» degen túsinik bolǵan.
Tabıǵı qoryqtyń tarıhy júz jylǵa jýyqtap qaldy. 1929 jyly teńiz ortasynda qonys tepken Barsakelmes aralynda «Soıýzpýshnına» ańshylyq sharýashylyǵy qurylǵan.
Bul mekeme atalǵan araldaǵy janýarlar álemi, baǵaly qustar túrin kóbeıtýge mán berdi. Munda aqbóken, qaraquıryq jáne iri qum balpaǵyn alyp kelgen.
1939 jyldan beri Barsakelmes memlekettik qoryǵy qurylyp, teńiz aýmaǵyndaǵy qorshaǵan ortany qorǵaý baǵytynda naqty isterge jol ashyldy.
— Qoryq jumysy negizinen tuıaqty janýarlarǵa baǵyttalǵan. Ol shóldi jerlerdiń tuıaqty janýarlaryn zertteýge jáne saqtap qalýǵa jol ashty. Sondaı-aq olardy jańa aýmaqtarǵa jersindirýge basa nazar aýdaryldy. Máselen, qoryqta 1953 jyly Túrkimenstannyń Badhyz aýmaǵynan qulandar jersindirilgen edi. Osy aýmaqta ǵylymı bólim «Tabıǵat jylnamasyn» júrgizip otyrdy. Onyń betterinde barlyq tabıǵı qubylys sıpattaldy. Qyzmetkerler ishki mindettememen birge syrtqy ǵylymı istermen de shuǵyldandy. Naqtyraq aıtqanda, Barsakelmes Aral teńizinde bolyp jatqan kóptegen protsesti túsinýdiń modeli retinde baǵalandy. Sondyqtan Aral teńiziniń tartylýy onyń mańyzdylyǵyn joıa qoıǵan joq. Qoryq qazaqstandyq tıptegi jalǵyz qorǵalatyn aýmaq retinde erekshelendi, — dedi memlekettik tabıǵı qoryǵynyń bas dırektory Hamıt Qanıev.
Onyń aıtýynsha, Soltústik Aral teńizi mańy tabıǵatynyń etalony retinde aıshyqtaldy.
Ras, teńizdiń tartylýy saldarynan Barsakelmeske barý qıyndap ketýi saldarynan qoryq qyzmeti daǵdarysqa ushyraǵan ýaqyt kezdesti.
— 2000 jyldan keıin qoryqtyń aınalasyndaǵy teńiz jazyqtyǵynyń aıtarlyqtaı bóligi ashylyp ketti. Bul qoryqtyń qurlyqpen birigip ketýine alyp keldi. Ol jabaıy ańdar mıgratsııasynyń qaıta iske asýyna múmkindik berdi. Aral teńiziniń kepken tabany ekojúıelerdiń florasy men faýnasynyń qalyptasý arenasyna aınaldy, — dedi memlekettik tabıǵı qoryǵynyń bas dırektory Hamıt Qanıev.
Barsakelmes memlekettik tabıǵı qoryǵynyń jalpy aýmaǵy 163 myń gektardan asady. Qoryqtyń aýmaǵy Kishi Aral teńiziniń quıar saǵasyndaǵy «Delta» ýchaskesin (2300 gektar) qosý arqyly ulǵaıdy.
Qazir qoryq úsh klasterlik júıeden turady. Alǵashqysy «Barsakelmes» ýchaskesine qoryqtyń burynǵy aýmaǵy men teńizdiń kepken tabany kiredi. Jalpy aýmaǵy — 50 884 gektar.
Al 109 942 gektardy qamtıtyn «Qasqaqulan» ýchaskesine qulandardyń meken etý orny men teńizdiń kepken tabanynda ósip shyqqan tabıǵı sekseýil toǵaılarynyń úlken massıvi engizilgen. Sondaı-aq qoryq aýmaǵynda «Delta» ýchaskesi ornalasqan.
Qulandar nege aýyp ketti?
Mamandar Barsakelmeste tuşy sýdyń bolmaýynan janýarlar qoryqtyń basqa aýmaqtaryna aýyp ketkenin aıtady.
Qulandar Qasqaqulan aralynyń aınalasyndaǵy teńizdiń kepken tabanynda egilgen sekseýil toǵaıyn meken ete bastady.
Al qaraquıryqtar men aqbókender shyǵys jaǵalaý boıynsha mıgratsııalady. Osyǵan oraı 2006 jylǵy QR Úkimetiniń qaýlysymen qoryq aýmaǵy on esege ulǵaıdy.
Qoryq aýmaǵynyń keńeıýi ekojúıelerdiń árkelki tıpteri, topyraqty-ósimdikti jamylǵy, flora men faýna túrleriniń barlyǵyn qamtydy.
Oǵan qosa ártúrli qurlyqtyq damý kezeńi bar kepken taban ýchaskesin baqylaýǵa múmkindik týdy.
— Aıta ketsek, qoryqta jándiktiń ózi 12 otrıad boıynsha 2000 túrge jýyqtaıdy. Qosmekendilerde jasyl jáne kólbaqa meken etedi. Baýyrmen jorǵalaýshylardyń 12 túri bolsa, órmekshiniń 107 túri kezdesedi. Kóginde qalyqtaǵan 250 qus túriniń 33-i elimizdiń «Qyzyl kitabyna» engizilgen. Al qoryq aýmaǵyndaǵy sý aıdyndarynda balyqtyń 22 túri bar. 2016 jyldyń 19 naýryzynda ıÝNESKO-nyń «Adam jáne bıosfera» baǵdarlamasy baǵyttaýysh keńesiniń sheshimimen qoryqta Barsakelmes bıosferalyq rezervaty quryldy. Osylaısha ol atalǵan halyqaralyq uıymnyń álemdik júıesine endi. Bul rezervat Eýrazııadaǵy Turan shóleıtiniń soltústik jáne ortalyq aımaq tıpine kiretin ekojúıelerdi qorǵaıtyn birden-bir oryn retinde baǵalanady, — deıdi «Barsakelmes» memlekettik tabıǵı qoryǵynyń ekologııalyq aǵartý jónindegi bas ınjeneri Alma Esenova.
Jalpy Barsakelmes ýchaskesiniń uzaq ýaqyt boıy aral retinde bólek bolýy qorshaǵan ortaǵa oń áserin tıgizdi. Ol ósimdikter qaýymdastyǵynyń tolyqqandy florıstıkalyq quramy men ekologııalyq jaǵdaıdyń tabıǵı balansyna yqpal etti.
Turaqty qurylymy negizinde óziniń antropogendik-analogtary boıynsha erekshelenetin túpkilikti ekojúıesiniń baıyrǵy qalpynda saqtalýyna negiz qalady.
Al 2012 jyly Kishi Aral teńizi men Syrdarııa ózeniń quıar saǵasy Halyqaralyq Ramsar konventsııasymen qorǵalatyn sýly-batpaqty óńirler tizimine endi.
2023 jyldyń qyrkúıeginde Barskelmes qoryǵy «Turan shólderi» nomınatsııasynda ıÝNESKO-nyń álemdik jáne mádenı murasy mártebesine ıe boldy. Onyń basty ereksheligi retinde qaıtalanbas tabıǵı keshenderdiń birtutastyǵy men qaýipsizdigin saqtaýǵa qosymsha kepil bolady.
Byltyr qoryq respýblıkalyq «Parkter sherýi» tabıǵat qorǵaý aktsııasynyń qorytyndysy boıynsha ekinshi oryn aldy. Bul shara elimizdiń erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtary arasynda ótkizilgen edi. Sondaı-aq qoryq Qazaqstan Prezıdentiniń qoldaýymen júzege asatyn «Elim-aı» syılyǵynyń alǵashqy ıegeriniń biri atandy.
Mamandar Araldyń tartylýy Barsakelmes qoryǵynyń tynys-tirshiligine ózgeris alyp kelgenin aıtady. Soǵan qaramastan ol teńizdiń tabıǵı jaýhary retinde baǵalanady.
Qazir Barsakelmes Aral teńizi óńiriniń geomorfologııalyq júıesinde araldyń qaldyǵy retinde erekshelenip otyr.
Qoryqtyń ǵylym, aqparat, monıtoıng jáne ekologııalyq aǵartý bólimi bes taqyrypta ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgizip keledi.
Júgirgen ań, ushqan qus
Aldaǵy jyly alpys jasqa tolatyn Rústem Aldamjarov qoryqshy- memlekettik ınspektor qyzmetin atqaryp kele jatqanyna shırek ǵasyrdan astam ýaqyt ótti. Júgirgen ań, ushqan qus jáne ósimdikter álemin jiti nazarda ustap kele jatqan mamannyń aıtary da emes.
Kezinde bul aımaqta qazaqtyń qulany meken etken edi.
Alaıda toqsan jyldaı buryn olardyń sońǵy tuıaǵy kózden ǵaıyp boldy. Mamandardyń aıtýynsha, qazirgi qulandar 1953 jyly Túrkimenstannyń Badhyz qoryǵynan jetkizilgen. Bul janýardyń jylqy men esekten ózgeshe qasıetteri bar.
Olardyń bári bir tústi bolady. Qulandar saǵatyna 60-70 shaqyrymǵa deıin qashyqtyqty baǵyndyra alady. Qulyndaıtyn ýaqytta jurt kózinen tasa bolýǵa tyrysady. Óte kúshti, aılakerligimen kózge túsedi.
— Ózderińiz biletindeı, sodan bergi ýaqytta atalǵan janýar Aral teńizi aýmaǵyna baýyr basyp, qorshaǵan ortanyń qundylyǵy retinde baǵalanyp otyr. Ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldarynda qulandar popýlıatsııasynyń bir bóligi «Altyn emel» ulttyq parkine qonys aýdaryldy. Oǵan basty sebep — tuşy sýdyń azdyǵy, teńiz sýynyń tuzdylyǵynyń artýy. Qazir olardyń araldyq popýlıatsııasynyń qalǵan bóligi jyl saıyn artyp keledi. Bıylǵy sanaq boıynsha olardyń sany 861 basqa jetip otyr. Sondaı-aq munda qaraquıryqtar 1929 jyly jersindirilgen. Alǵashqyda jetkizilgen nebári 9 bas qaraquıryq arada jıyrma jyldaı ótkende 2000 basqa jetken edi. Dese de olardyń tabıǵı jáne qolaısyz aýa raıy saldarynan azaıyp ketýi tirkeldi. 2024 jyly Barsakelmes aralynda 298 qaraquıryq esepke alyndy Qaraquıryqtyń sıraǵy uzyn ári jińishke, symbatty janýar. Soǵan qaramastan janýar shóldi aımaqta uzaq ýaqyt ómir súrýge ábden beıimdilgen. Tipti uzaq ýaqyt boıy sýsyz da júre alady. Kóktem men jazdyń alǵashqy jartysynda shaǵyn top retinde kózge ushyrasady. Al kúz ben qysqy mezgilde olardyń sany birneshe júz basqa deıin jetedi, — dedi ol bizben áńgimesinde.
Áńgime barysynda Rústem Aldamjarovtan Barsakelmes qoryǵyndaǵy qustar álemine jaıynda surap bildik.
Aıtýynsha, Kishi Aral teńizi elimizdegi negizgi ornıtotologııalyq aýmaqtary tizimine engizilgen. Bul aýmaq qustardyń kóshý joldaryndaǵy myńdaǵan aıaldama oryndary retinde mańyzdy ról atqarady.
— Munda jyldyń ár mezgilinde qustardyń ártúrli tuqymdasyna jatatyn 250-ge deıin túri kezdesedi. Onyń ishinde 100-ge tarta túri uıa salady. Jalpy elimizdiń «Qyzyl kitabyna» engizilgen 57 qustyń 33-i qoryq aýmaǵynda kezdesedi, — dedi qoryqshy.
Barsakelmes qoryǵyndaǵy Borşov qyzǵaldaǵy Qyzylqum aımaǵynda jáne Aral óńirindegi qumdy shólderde ósedi. Mamandar kózge óte ádemi bolyp kórinetinin aıtady.
Degenmen óte sırek kezdesedi. Sondyqtan atalǵan ósimdik elimizdiń «Qyzyl kitabyna» engizilip, arnaıy qorǵaýǵa alynǵan. Qyzǵaldaq sáýir-mamyr aılarynda gúldeıdi. Ol qumdy, shóldi aımaqtarda ósedi.
Sondaı-aq munda borpyldaqgúldi balqańbaq, seleý, tatar shópjııary, jýsan, sarsazan, aq taspa, qalqanjapyraqty batpaqgúl, sekseýil, tikenbuta, Belanjer qarabaraǵy sekildi ósimdikter kezdesedi.
