Balalarǵa arnalǵan qazaqsha kitaptardyń taralymy az bolǵandyqtan, elimizdiń túkpir-túkpirine jetpeı jatyr - Qanat Qaıym
- Qanat Qabdilrashıduly, elimizde balalarǵa arnalǵan kitaptardyń búgingi shyǵarylymy qalaı, az ba, kóp pe? - Balalar kitabynyń shyǵarylymy burynǵyǵa qaraǵanda jaqsy. Keıbir adamdar balalardyń kitaptaryn tappaı jatamyz dep aıtyp jatady. Sondaı-aq shyǵarylmaıdy dep jatqandar da bar. Men olarǵa balalarǵa arnalǵan qazaq tilindegi kitaptar kóp ekenin aıtqym keledi. Biraq qazaq tildi kitaptardyń danasy az bolǵandyqtan, elimizdiń túkpir-túkpirine jetpeı jatyr. Qazirgi ýaqytta memlekettik tapsyrys boıynsha baspalardan shyǵatyn kitaptardyń eń kóp taralymy 2000-nan aspaıdy. Respýblıkamyzda 12 myń kitaphana bar. Ol kitaptar elimizdegi kitaphanalar men oqý oryndaryna tegin taratylyp beriletindigi belgili. Bul 2000 dana kitaphanalardyń ózine de jetpeı jatyr, sondyqtan oqyrmandardyń da qolyna túspeıtini sodan. Memlekettik tapsyryspen shyǵarylatyn kitaptardan bólek, jeke menshik baspalar da kóptegen balalarǵa arnalǵan kitaptar shyǵaryp jatyr. Elimizde «Balaýsa», «Balalar entsıklopedııasy», «Balalar ádebıeti», «Almaty kitap», «Ol-jas», «Qazaq entsıklopedııasy», «Baıan júrek» jáne taǵy da basqa kóptegen balalar kitaptaryn shyǵaratyn baspalar bar. Ol baspalar tek balalar kitabyn shyǵarmaıdy, basqa da kitaptardy shyǵarady. Olardyń da kitaptary ózderi jaldap otyrǵan jerdegi kitap satatyn jalǵyz buryshtan ary uzamaıdy. Keńes Úkimeti kezinde ár baspa óziniń baǵyty boıynsha kitap shyǵaratyn. Mysaly, buryn «Jalyn» baspasy jasóspirimderge ǵana arnalǵan kitap shyǵarsa, «Balaýsa» baspasy balalarǵa, «Qaınar» baspasy aýyl sharýashylyǵyna arnalǵan kitaptardy shyǵaratyn. Menińshe, ár baspa osylaı bir baǵytta kitap shyǵarǵany durys. Qazir naryq zamany bolǵannan keıin ár baspa ózinshe ómir súrip, tirshiligin jasaýda. Odan keıin, kópshiligi qazaq tilindegi kitaptardyń baǵasy qymbat dep jatady. Onyń sebebi, biz óndirýshi materıaldardyń barlyǵyn, qaǵazdan bastap, boıaýǵa deıin shet elden, Qytaıdan, Reseıden, basqa da elderden alyp kelemiz, sondyqtan ol da kitaptyń qymbat bolýyna aparady. Odan keıin kitaptyń tırajy az bolǵandyqtan kitaptyń baǵasy da qymbat. Mine, osyndaı máselelerden keıin qazaq tilinde shyqqan balalar kitaptary qymbat. Reseıde tıraj úlken, olar kitaptaryn TMD elderiniń barlyǵyna taratady, olardyń kitaptary sondyqtan da arzan, ári kóp.
- Al búginde kitap taratý jaǵy qalaı iske asýda? Kitap taratýmen aınalysatyn arnaıy mekeme bar ma? Biz nege kóshelerdiń ár buryshynan, barlyq dúkenderden áli kúnge deıin balalarǵa arnalǵan orys tilindegi kitaptardy ǵana kóp kóremiz. Qazaq tilindegi kitaptar qara bazarǵa barsań tolyp turady. Sonda qazaq tilindegi kitaptarǵa dúkenderde oryn joq bolǵany ma?
- Onyń sebebi, ortalyqtandyrylǵan kitap saýda júıesi joq. Kitap taratý máselesin Kitap shyǵarýshylar jáne taratýshylar degen qaýymdastyq otyrysynda da, basqa da mınıstrliktegi jıyndarda bul másele kóterilip te, aıtylyp ta jatyr. Keńes úkimeti kezinde memlekettik baspa komıteti «Goskomızdat» degen bolatyn, osy komıtettiń qaramaǵyndaǵy kitap shyǵaratyn baspalar, sodan keıin kitap saýdasymen aınalysatyn, josparlaý mekemeler arqyly júrgiziletin. Aldyńǵy jylǵa, bir jyl buryn aldyn ala jospar qurylatyn, kitap saýdasymen aınalysatyn arnaıy adamdar «knıgatorgter», sonymen qatar «bıbkollektorlar» saraptap, sanaq júrgizetin, ıaǵnı qansha dúkenge, mektepke aýdanǵa, aýylǵa neshe kitap kerek ekendigin eseptep, aldyn-ala tapsyrys berip otyratyn. Sol esep boıynsha baspalar kitap shyǵaratyn. Osyndaı ortalyqtandyrylǵan myzǵymas kitap saýda júıesi bar bolatyn. Qazir bizde bul jumyspen arnaıy aınalysatyn mekeme joq. Egemendigimizdi alǵanymyzǵa birtalaı jyl bolyp qalsa da, áli kúnge deıin kitap saýdasynyń, kitap taratýdyń qalyptasqan naqty júıesi joq. Kezinde bolǵan júıeniń bári qazir quryǵan. Men sol jaqsy júıeni qaıtadan qalyptastyrsa deımin. Qazir ár baspa óz kúnin ózi kórip otyr. Óz júıesin ózderi jasaýda. Mysalǵa «Ata-mura» baspasynyń kitap satý júıesi bar. Olardyń kitap dúkenderi oblys ortalyqtarynyń barlyǵynda ornalasqan. Negizinen tek óz ónimderin satady. «Almatykitap» ta tek óz ónimderine ǵana jumys isteıdi. Budan basqa búginde Almatyda kitap satýmen «Knıgotorg» JShS-nyń Almaty fılıaly, «Djagambek ı S» JShS, «Evrıka» fırmasy ǵana aınalysady. Onyń ózinde, olardyń kitap dúkenderi Almaty men Astanadan basqa jerde joq. Esesine, búginde Almatyda Reseı baspalarynyń ónimderin saýdalaıtyn kitap dúkenderi kóp. Ondaı kitap úıleri qazaq kitaptaryn qoıýdan qashqalaqtaıdy. Qoıǵan kúnde de kórinbeıtin jerge aparyp tyǵa salady. Óıtkeni, ol dúkenderge syrttan keletin kitaptardy alý tıimdi, óıtkeni olar arzanǵa alyp, ústine aqsha qosyp satady. Al bizdiń kitaptarǵa ústine kóp aqsha qosa almaǵandyqtan, qymbat bolǵannan keıin kóbine almaıdy. Sodan keıin qazaqsha kitaptar amalsyz «Baraholkaǵa» qaraı jol tartady. Úkimet tarapynan ol dúkenderge qoıylatyn talap ta joq, sondyqtan árkim ózi biledi.
- Shyǵyp jatqan balalar kitaptarynyń kórkemdelýi men sapasyna kóńilińiz tola ma?
- Barlyq baspalardan shyǵyp jatqan kitaptardyń kórkemdik jaǵy da, sapasy da kóńilimnen shyǵady. Joǵary da aıtyp ótkenimdeı, barlyq másele tırajy men taratý jaǵynda.
- Al osy kitaptardy tanystyratyn, oqyrmandy habardar etetin, baspa ónimderin nasıhattaıtyn arnaıy basylymdar ma?
-Bizdiń «Kitap jarshysy» gazetinen basqa arnaıy basylym joq. Bul gazettiń ózi 1961 jyldan 1992 jylǵa deıin turaqty shyǵyp turǵan bolatyn. Biz on bes jyldyq úzilisten keıin qaıta shyǵarýdy qolǵa aldyq. Onyń maqsaty - eń bolmasa, oqyrmandar baspalardan qandaı kitap shyǵyp jatqanynan habardar bolsyn degen edik. Úsh-aq myń dana taralymmen shyǵatyn bul gazettiń ózi elimizdiń kitaphanalaryna da jetpeıdi. Al aýyldy jerlerde ınternettiń ne ekenin bilmeıtinder de bar. Basqa jerdi aıtpaı-aq, bir ǵımaratta otyrǵan baspalar bir-biriniń qandaı kitap shyǵaryp jatqanyn da bilmeıdi. Sondyqtan, nasıhat jumysy joq deýge bolady. «Kitap jarshysy» gazeti kitapqumarlar men barlyq oqyrmanǵa jańa otandyq kitaptar týraly aqparat beretin, kitaptardy nasıhattaıtyn jalǵyz basylym bolyp otyr.
- Balalardy óz kitabyna tartýǵa arnalǵan qandaı da bir is-sharalar júrgizile me?
- Qazaqstan Jazýshylar odaǵy janynda Balalar ádebıeti sektsııasy bar, ony belgili aqyn Sultan Qalıev basqarady. Osy sektsııa balalar ádebıetin jazatyn jazýshylarmen jumys isteıdi, shyǵarmalaryn talqylap otyrady, baıqaýlar, taǵy da basqa is-sharalar uıymdastyrady. Birneshe jyl boldy balalar shyǵarmalaryna «Daraboz» degen báıge jarııalap júr. Jaqsy dástúrimiz «Jer sý» degen otandyq korporatsııanyń uıymdastyrýymen, demeýshiligimen iske asyp keledi. Bıyl jarııalanǵan báıge sáýirdiń 20-da aıaqtalady. Balalar kúnine qarsy qorytyndysy shyǵarylyp, jeńimpazdar marapattalady. Bul báıge balalar ádebıetin jazatyn jazýshylardy yntalandyratyn jalǵyz shara. Men sondyqtan osy kompanııanyń basshysy Baýyrjan Ospanovqa alǵysymdy aıtqym keledi. Óıtkeni, qazir kitap shyǵarý ońaı, biraq ol kitaptardan jazýshylar paıda kórmeıdi, sebebi burynǵydaı qalamaqy degen joq. Jeke menshik kitaphanalar 20-30 kitabyn ustatyp jiberýi múmkin, basqa aqsha bermeıdi. Báıgeniń bas júldesi, birinshi, ekinshi, úshinshi júldesi, odan basqa yntalandyrý syılyqtary bar. Tipti, olar báıge almaǵannyń ózinde báıgege qatysam dep jazyp qalady, ol erteń kitap bolyp shyǵady. Osyndaı balalar ádebıetin jazatyn jazýshylarymyzdy yntalandyratyn, shabyt beretin is-sharalar kóp bolsa deımin. Bizde ondaı nárse jetkiliksiz. Biz sonymen qatar, ótken jyly temir tordyń ar jaǵynda otyrǵan shyǵarmashylyq adamdar arasynda balalar ádebıetine arnalǵan baıqaý ótkizdik. Onyń taǵdyry bir-aq jyl boldy da, ár túrli sebeptermen jabylyp qaldy. Odan basqa bizdiń «Balalar kitaby» qoǵamdyq qory da ár túrli sharalar uıymdastyryp keledi. Oblys ortalyqtarynda, balalar shyǵarmalaryna qalam tartyp júrgen jazýshylarmen kezdesýler ótkizemiz, balalarǵa arnalǵan kitaptardy nasıhattaımyz. Budan bólek, elimizde jalpy halyqty, balalardy kitap oqýǵa tartýǵa arnalǵan «Bir el, bir kitap» degen aktsııa ótkizilýde. Bir jylǵa bir shyǵarma alynady da bir jyl boıy nasıhattalady. Mektepterde, kitaphanalarda, JOO-da osy shyǵarmany nasıhattaý boıynsha kitap oqýshylar konferentsııasy, ashyq sabaqtar, jazýshylarmen kezdesýler, kitap kórmeleri taǵy da basqa ár túrli sharalar ótkiziledi. Ózderińiz biletindeı, alǵashqy jyl «Abaıdyń qarasózderine» arnalsa, ekinshi jyl Muhtar Áýezovtyń «Qıly zaman» týyndysyna arnaldy, bıyl Juban Moldaǵalıevtiń «Men qazaqpyn» poemasy tańdaldy. Meniń bul aktsııaǵa aıtatyn eskertpem bar, sharanyń ótkizilý ýaqyty durys qoıylmaǵan. Bul aktsııa sáýirde bastalyp, kúzde qazan aıyna qaraı bitip, qorytyndysy shyǵarylady. Osy aıdan bastap oqýshylardyń emtıhanǵa, UBT-ǵa daıyndyǵy bastalady. Arada jazǵy demalys, kúzde oqý jyly bastalady. Sonymen aktsııa bitedi. Durysy, oqý bastalǵan ýaqyttan bastap, oqý jylynyń aıaǵyna deıin ótkizý kerek dep sanaımyn. Bul jaıyndaǵy eskertpelerdi basqa jerlerde de aıtyp júrmiz. Biraq bıyl da osy ýaqytta bastalyp otyr. Ekinshi jaǵynan, bul aktsııa barlyq qaýymdy el bolyp kitap oqýǵa shaqyrady emes pe?! Al sol kitapty kitaphanasy joq aýdan, aýyl adamdary taýyp oqı ala ma? Elimizdiń kóptegen aýyldarynda tipti kitap dúkender de joq, bul bizdiń bir úlken máselemiz. Men sondyqtan, Baılanys jáne aqparat mınıstrligi jazýshylarymyzdyń máselelerin, ásirese qalamaqy máselesin sheship, shyǵyp jatqan kitaptardy taratý júıesin durys jolǵa qoısa, júıege keltirse deımin. Negizinde 10 myń turǵynǵa bir kitap dúkeni bolýy tıis. Burynǵy júıeni, qaıtadan qalpyna keltirý - Úkimet ǵana sheshe alatyn úlken másele. Balalar kitaby, kórkem ádebıet - balanyń qııalyn, oılaý qabiletterin jetildiretin rýhanı azyq! Oqyrmandar kitapty izdegen ýaqytta kitap salasyndaǵy máselelerdi sheshe otyryp, jaqsylyǵymyzdy balalarǵa jasaıyq. Óıtkeni, bilimdi, bilikti, kózi ashyq bala, táýelsiz elimizdiń erteńgi bolashaǵy.
- Áńgimeńizge rahmet !
