14:01, 30 Naýryz 2015 | GMT +6

Balalar sózi - danalar kózi

ASTANA. QazAqparat - «QazAqparat» halyqaralyq aqparattyq agenttigi Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń 2015 jyly Qazaq handyǵy qurylýynyń 550 jyldyǵyn ótkizý týraly bastamasyna oraı, «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda shyqqan 100 tomdyq aýyz ádebıetiniń jyr-tolǵaýlary, qıssa-dastandar, sóz ustaǵan sheshender men bılerimizden qalǵan naqyldar, tarıhı jádigerlerdi oqyrmandar nazaryna tartyp kele jatqandyǵy belgili. Búgin osy «Balalar sózi» 100 tomdyǵyna qysqasha sholýdy usynamyz.

1-tom. Hıkaıalyq dastandar

QURASTYRÝShYDAN

Keńestik dáýirge deıin qazaq folklorynyń mátinderi, negizinen, arab árpinde basylǵany belgili. Al, arab jazýynda daýysty dybystardyń jasyryn turatyny, bas áriptiń bolmaıtyndyǵy, tynys belgileriniń qoıylmaıtyndyǵy mátinderdi durys oqýǵa edáýir qolbaılaý bolady. Sonymen qatar qazaq jáne arab tilderi ár túrli tildik júıege jatatyndyqtan, arab álipbıi tilimizdegi tól dybystardy tańbalaýǵa da, onyń ózindik erekshelikterin baıqatýǵa da dármensiz. Sondaı-aq, HIH ǵasyrda arab jazýyn paıdalanýdyń jalpyǵa ortaq erejeleriniń bolmaýy da óz áserin tıgizbeı qalmady. Sondyqtan tomdardy daıyndaý barysynda qoljazbalardy durys oqý úshin mátinderge muqııat taldaýlar men saraptaý jumystary júrgizildi.

Buǵan qosa, tóńkeriske deıingi kezeńdegi halyq ádebıeti úlgilerin jınap kóshirýshiler jáne kitap etip shyǵarýshylar tatar medreselerinde bilim aldy. Qazaq kitaptarynyń basym kópshiligi Qazanda jaryq kórdi. Sondyqtan bolar, qazan tóńkerisine deıin jaryq kórgen mátinderde keıbir qazaq sózderiniń ózgertilip, tatar tiliniń jazý qaǵıdalary boıynsha jazylyp ketkenin kórýge bolady.

Sondaı-aq, dastandarda arab, parsy tilderinen áldeqashan enip, tól sózderimizge aınalǵan kóptegen sózder túpnusqasy boıynsha, mysaly: nár-nahar, aqyl-ǵaqyl, óner-hóner, perzent-farzant, t.b. bolyp jazylǵan.

Mundaı jaǵdaıdyń bárinde de, kóbine, qazaq tiliniń qalyptasqan jazý normalaryn saqtaýǵa tyrystyq. Sonymen birge keıbir jaǵdaılarda jyr uıqasyn buzbaý úshin túpnusqalyq formalar saqtaldy. Al kóne túrki sózderine kelsek, bul toptaǵy sózder qoljazbadaǵy jazylýy boıynsha berildi. Mysaly: qara-sána; bilán, birlán; erúshti; andan soń, andan; jylaǵash, bitkesh; bolur; berlese; túrlik-túrlik; ınaný; tiriklik; depler, deıler, derler, jiberdiler, tastadylar, kelerler; óltireturǵan; bolǵandan soń, ishkenden soń, t.b.

Keıbir shýmaqtarda jekelegen sózder men jalǵaýlyqtardyń túsip qalý faktileri kezdesedi. Mundaı jaǵdaıda qajetti sózder jaqshaǵa alynyp beriledi: [dep], [dedi], t.b.

Atalǵan serııa folklorymyzdyń altyn qoryndaǵy mańyzdy salasy bolyp tabylatyn dastandyq epostyń bir tarmaǵy- taqyryptyq, sıýjettik aýqymy óte keń hıkaıalyq dastandardan bastalady. Olar segiz tom quraıdy.

Serııanyń alǵashqy tomyna engen dastandar: «Syrshy molda», «Ǵaıar qatyn», «Qıssa Zeıne Zaıýb», «Jetim kódek», «Orqa-Kúlshe», «Qıssa Tahır».

Bul shyǵarmalardyń sıýjetteri óte kóne, mysaly, «Ǵaıar qatyn» dastanynyń sıýjeti b.d.d. I ǵasyrda qaǵazǵa túsirilgen, al «Syrshy moldanyń» sıýjeti bizdiń dáýirimizdiń V-VI ǵasyrlarynda qurastyrylǵan «Shýkasaptatı» kitabynan belgili.

«Ǵaıar qatyn» dastanynan basqa, tomǵa engizilip otyrǵan shyǵarmalar kırıll árpinde alǵash ret baspaǵa usynylyp otyr.

Tomnyń kólemi-22,5 b.t.

2-tom. Hıkaıalyq dastandar

QURASTYRÝShYDAN

M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy sheńberinde jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

Atalǵan basylymnyń basty maqsaty-halyqtyń rýhanı murasyn sol kúıinde ózine qaıtarý, ıaǵnı qolda bar folklorlyq materıaldardy túgel jaryqqa shyǵarý.

«Babalar sózi» serııasy-ǵylymı basylym. Bul serııanyń negizgi prıntsıpi-shyǵarmanyń tabylǵan nusqalaryn júıelep, ózara salystyra zerttep, onyń sıýjeti men janrlyq belgileri týraly tolyq kórinis beretin mátindi oqyrmanǵa usyný. Kerek bolǵan jaǵdaıda birneshe varıanttary jarııalanady.

Árbir tom ǵylymı qosymshalarmen tolyǵyp otyrady. Ǵylymı qosymshalar tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemelerdi jáne olardyń tabylǵan varıanttary jóninde málimetterdi qamtıdy. Sondaı-aq buǵan sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kiredi.

«Babalar sózi» serııasynyń oqyrman jurtshylyqqa usynylyp otyrǵan ekinshi tomy jaryq kórgen birinshi tomy sekildi hıkaıalyq dastandarǵa arnalǵan.

Bul tomǵa hıkaıalyq mazmundaǵy 9194 joldan turatyn «Shahmaran» dastany enip otyr.

«Shahmaran»-kóp qabatty, kóp taqyrypty, sıýjeti shytyrman shyǵarma. Onyń negizgi ıdeıasy-jalpyadamzattyq rýhanı qundylyqtardy dáripteý, joǵary adamı qasıetterdi nasıhattaý, úndeý.

Shyǵarmada kóne dáýirlerde qalyptasqan totemdik túsinikterge negizdelgen arhaıkalyq mıfter, qııal-ǵajaıyp ertegiler men dastandyq epostyń kóptegen motıvteri men sıýjetteri, Quran Kárim hıkaıattary jáne shyǵystyq ańyz, áńgimeler keń kórinis tapqan. Jyrshy olardy mazmunyna sáıkes shyǵarmanyń negizgi ıdeıasyn júzege asyrý maqsatymen paıdalanyp otyrady.

«Shahmaranda» ortaǵasyrlyq dúnıetanymdyq kózqarastar ýaǵyzdalady. Biraq ta olar jalań aqıqat túrinde emes, shyǵys halyqtary ádebıeti men folklory turǵysynan, onda qalyptasqan kórkem beıneler arqyly jáne jalpy alǵanda hıkaıalyq [novellalyq] rýhta taldanyp túsindiriledi.

Tomdy daıyndaý barysynda HH ǵasyrdyń basynda arab árpinde basylyp shyqqan mátinderdi durys taný úshin olarǵa muqııat taldaýlar men saraptaý jumystary júrgizildi. Túpnusqada qate jazylǵan sózder qazaq tiliniń jalpyǵa ortaq jazý normalaryna jáne kontekske sáıkes túzetilip otyrdy, al keıbir shýmaqtarda jekelegen sózder men jalǵaýlyqtar túsip qalǵan jaǵdaıda qajetti sózder jaqshaǵa alynyp berildi.

Tomǵa enip otyrǵan shyǵarmanyń tili men sóz saptaý máneri dastandyq epostyń kitabı úlgilerine tán. Munda arab, parsy sózderi jıi kezdesedi. Olar qazaq tiline aýdarylyp, tomnyń sońynda arnaıy sózdikte toptastyryldy. Sonymen birge «Shahmaran» dastanynda kóne túrkilik formalar saqtalǵanyn aıtyp ketken abzal. Mysaly, tirlik sózi kóne tiriklik túrinde, ılaný sózi kóne ınaný túrinde berilgen; deý etistiginiń birneshe eski formalary saqtalǵan: deıe, deıúr, derdiler, deıdiler, deıe-dúr, deıúp, t.b.; «men» tulǵaly shylaý «birlán», «ılá», «ılán» túrinde jıi qoldanylǵan; etistik, syn esim tulǵaly sózder «dúr» tulǵasynda jıi kezdesedi: aıan-dúr, bar-dúr, t.b.; sondaı-aq basqa da kóne formalar saqtalǵan: mysaly, aıt-sána, andan sońyra, andan soń, jaqyndaǵash, menim, t.b. Olar esh ózgertýsiz berildi. Demek, túpnusqanyń sóz qoldanysy tolyq saqtalyndy.

1909 jyly Qazan qalasynda kitap bolyp shyqqan «Shahmaran» mátini arab árpimen jazylǵan túpnusqadan esh ózgerissiz daıyndalyp, kırıll árpinde birinshi ret oqyrmanǵa usynylyp otyr.

Tomnyń kólemi-22 b.t.

3-tom. Hıkaıalyq dastandar

QURASTYRÝShYDAN

«Babalar sózi» serııasy-ǵylymı basylym. Onyń negizgi prıntsıpi-shyǵarmanyń tabylǵan nusqalaryn júıelep, ózara salystyra zerttep, folklorlyq shyǵarmanyń sıýjeti men janrlyq belgileri týraly tolyq kórinis beretin mátindi oqyrmanǵa usyný. Kerek bolǵan jaǵdaıda birneshe varıanttary jarııalanady.

«Babalar sózi» atty serııanyń úshinshi tomy alǵashqylary tárizdi hıkaıalyq dastandarǵa arnalǵan, olar: «Qıssa Sherızat», «Qarqabat», «Qulqanys-Zebershe», «Qıssa Gúlshahra dohtarı sultan Kashmır».

Dastandyq epostyń mańyzdy, kólemdi, baı bólshegin quraıtyn, oqıǵasy qyzyqty bolyp keletin hıkaıalyq dastandar taqyryp jaǵynan san alýan. Mysaly, áıeldiń aıarlyǵy, danalyǵy men adaldyǵy týraly, asqan aqyl men aılany dáripteıtin, dostyq pen danalyq, aldaýyshtar men aıarlar týraly, tarıhı keıipkerlerdiń keńdigin, zeıindiligin, jomarttyǵyn, qaıyrymdylyǵyn jáne basqa da tulǵalyq qasıetterin sýretteıtin dastandar, t.s.s.

Sonymen birge biraz hıkaıalyq dastandardyń negizgi saryny-mahabbat taqyryby. Munda da eki jas ǵashyqtyq ańsary úshin kúresedi, kóp qıyndyq kóredi, ár túrli sıtýatsııaǵa túsedi. Biraqta keıipkerlerdiń osy joldaǵy is-áreketteri mindetti túrde hıkaıalyq sıpatta bolady; olar kedergi-qıyndyqtardy aqyl- aıla, ómirlik tájirıbe, tapqyrlyq, zeıindilik arqasynda jeńedi. Bul shyǵarmalar kúlkili, nanymsyz epızod, motıvterge toly. Tomda jarııalanyp otyrǵan dastandar negizinen sol úlgide.

Hıkaıalyq dastandardyń sıýjetteri kóbinese shyǵystyq bolyp keletini belgili. Mysaly, tomǵa usynylyp otyrǵan, taqyryby bir bolǵanymen arasynda aıtarlyqtaı aıyrmashylyǵy bar «Qıssa Sherızat» pen «Qarqabat» jáne «Qıssa Gúlshahra dohtarı sultan Kashmır» dastandarynyń dúnıege kelýine orta ǵasyrlarda óte keń taraǵan, kóbinese qara sóz úlgisinde áńgimelengen parsylyq qıssa, hıkaıattar sebepshi bolǵan. Al «Qulqanys-Zebershe» dastanynda ulttyq eposymyzǵa tán qudalyq saltyna negizdelgen arhaıkalyq sıýjet novellalyq úlgide damyp, dastan fabýlasy kóptegen hıkaıalyq motıv, oqıǵa, epızod, kórinistermen baıyǵan.

Tomdy daıyndaý barysynda HIH ǵasyrda arab árpinde jazylǵan qoljazbalar men Qazan tóńkerisine deıin kitap bolyp shyqqan dúnıelerdi durys taný úshin mátinderge muqııat taldaýlar men saraptaý jumystary júrgizildi. Túpnusqada qate jazylǵan sózder qazaq tiliniń jalpyǵa ortaq jazý normalaryna jáne kontekske sáıkes túzetilip otyrdy, al keıbir shýmaqtarda jekelegen sózder men jalǵaýlar túsip qalǵan jaǵdaıda qajetti sózder jaqshaǵa alynyp berildi.

Jarııalanyp otyrǵan mátinderde baıyrǵy jalpytúrkilik sózder men grammatıkalyq formalardyń, qazir qoldanystan shyǵyp umytyla bastaǵan kóne qazaq sózderi men jergilikti [dıalekt] sózderdiń jıi ushyrasatynyn atap aıtqan jón. Olar túpnusqalyq túrinde berildi, demek shyǵarmalardyń sóz qoldanysy tolyq saqtalady. Al bir top parsy, arab tilinen aýysqan sózder qazaq tiline aýdarylyp, tomnyń sońynda arnaıy sózdikte toptastyryldy.

«Qarqabat» pen «Qulqanys-Zebershe» mátinderi Keńes dáýirinde bir ret ǵylymı-kópshilikke arnalǵan jınaqta biraz túzetýlermen, redaktsııaǵa ushyrap jarııalanǵan. Tomda ol mátinder túpnusqadan daıyndalyp, esh ózgerissiz berilip otyr.

«Qıssa Sherızat» dastany 1870 jylǵy qoljazbadan esh ózgerissiz daıyndalyp, qalyń oqyrmanǵa alǵash ret usynylyp otyr.

«Qıssa Gúlshahra dohtarı sultan Kashmır» 1901 jyly Qazan qalasynda arab árpinde basylyp shyqqan kitaptan daıyndaldy. Mátin birinshi ret oqyrmanǵa usynylyp otyr.

Tomnyń kólemi-20,5 b.t.

4-tom. Hıkaıalyq dastandar

QURASTYRÝShYDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy sheńberinde jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

«Babalar sózi» atty serııanyń tórtinshi tomy alǵashqylary tárizdi hıkaıalyq dastandarǵa arnaldy.

Hıkaıalyq dastandar-dastandyq eposymyzdyń óte kólemdi, mańyzdy, baı salasy. Olardyń basym kópshiligi HIH ǵasyrda týyndap, 1917 jylǵa deıin arab árpinde kitap bolyp jaryq kórdi, qoljazba kúıinde saqtalyp turǵandary da az emes.

Ókinishke oraı, bul týyndylar HH ǵasyrdyń sońǵy onjyldyǵynda ǵana dastandyq epostyń basqa túrlerinen ajyratylyp júıelenip, olardyń janrlyq nyshandary sıpattalyp, hıkaıalyq [novellalyq] dep jiktelip, birneshe úlgileri kópshilikke arnalǵan jınaqtarda jarııalandy.

Usynylyp otyrǵan tomǵa úsh dastan engizilip otyr, olar: «Qıssa Hatymtaı jomart», «Hıkaıat dastan Hatymtaı», «Qıssa Qasym jomart». Bul dastandarǵa saqılyǵymen, keńpeıildigimen belgili bolǵan Hatymtaı jomart pen Qasym jomarttyń atyna baılanysty týǵan ańyz-áńgimeler arqaý bolǵan.

Tomdy daıyndaý barysynda HІH ǵ. aıaǵynda, HH ǵ. basynda arab árpinde kitap bolyp shyqqan dúnıelerdi durys taný úshin mátinderge muqııat taldaýlar men saraptaý jumystary júrgizildi. Túpnusqada qate jazylǵan sózder qazaq tiliniń jalpyǵa ortaq jazý normalaryna jáne kontekske sáıkes túzetilip otyrdy, al keıbir shýmaqtarda jekelegen sózder men jalǵaýlar túsip qalǵan jaǵdaıda qajetti sózder jaqshaǵa alynyp berildi.

Tomǵa enip otyrǵan shyǵarmalardyń tili men sóz saptaý máneri dastandyq epostyń kitabı úlgilerine tán. Munda arab, parsy sózderi jıi kezdesedi. Olar qazaq tiline aýdarylyp, tomnyń sońynda arnaıy sózdikte toptastyryldy. Sonymen birge mátinderde kóne túrkilik formalar saqtalǵanyn aıtyp ketken lazym, mysaly: tirik; tań atqash; kórgesh; tileı-dúrmin; abzal-dúr; baǵyrym; birlán, bilán, ılá, ılán; bar-sána, t. b. Olar esh ózgertýsiz berildi. Demek, túpnusqanyń sóz qoldanysy tolyq saqtalyndy.

1897 jyly Qazan qalasynda jaryq kórgen «Qıssa Hatymtaı jomart» atty shaǵyn dastan, sondaı-aq, 1913 jyly Qazan qalasynda ornalasqan Dombrovskıı baspahanasynan kitap bolyp shyqqan óte kólemdi «Hıkaıat dastan Hatymtaı» mátini Qazan tóńkerisinen keıin birinshi ret oqyrmanǵa usynylyp otyr. Al «Qıssa Qasym jomart» Keńes dáýirinde bir-aq ret kópshilikke arnalǵan jınaqta biraz túzetýlermen, redaktsııaǵa ushyrap jarııalanǵan.

Tomǵa engen mátinder túpnusqadan daıyndalyp, esh ózgerissiz berilip otyr.

Tomnyń kólemi-20,5 b.t.

5-tom. Hıkaıalyq dastandar

QURASTYRÝShYDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy sheńberinde jarııalanatyn «Babalar sózi» atty kóp tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

Atalǵan basylymnyń basty maqsaty-halyqtyń rýhanı murasyn sol kúıinde ózine qaıtarý, ıaǵnı qolda bar folklorlyq mátinderdi túgel jaryqqa shyǵarý.

Árbir tom ǵylymı qosymshalarmen tolyǵyp otyrady. Ǵylymı qosymshalar tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemelerdi jáne olardyń tabylǵan varıanttary jóninde málimetterdi qamtıdy. Sondaı-aq buǵan sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kiredi.

«Babalar sózi» atty serııanyń besinshi tomy alǵashqylary tárizdi hıkaıalyq dastandarǵa arnalǵan, olar: «Qaǵıra men Taımus», «Hıkaıat Sálimjan», «Hıkaıat Marǵuba qatyn», «Balyqshy ılá ǵıfrıt qıssasy», «Qıssa Tájbaqyt-Horshahra qyz», «Qıssa úsh qyz».

Bul shyǵarmalardyń taqyryby san alýan: áıeldiń aıarlyǵy, danalyǵy men adaldyǵy týraly, shyn dostyqty, asqan aqyl men aılany dáripteý, t.b. Dastandarda keıipkerlerdiń ómiri mysalǵa alynyp, olardyń taǵdyr-taýqymeti arqyly adam boıyndaǵy jaman qasıetter synalyp, izgi qasıetter dáripteledi, jaqsylyq pen jamandyq týraly ǵıbrat aıtylady.

Tomǵa engen barlyq dastandar shyǵys halyqtarynyń folklorynda baıyrǵy zamannan belgili bop, bertin kele kitabı eskertkishterde jarııalanǵan shyǵarmalardyń sıýjetterin arqaý etken. Mysaly, «Hıkaıat Marǵuba qatyn» dastanynyń mazmuny «Myń bir túnniń» 489-490-túnderinde aıtylatyn áńgimeden, «Balyqshy ılá ǵıfrıt qıssasy» «Myń bir túnniń» 4-10-túnder aralyǵynda aıtylatyn áńgimeden órbigen, «Qaǵıra men Taımustyń» sıýjeti «Totynamanyń» 24-túninde aıtylatyn sıýjetke uqsas, t.b. Sondaı-aq, keıbir dastandar ǵylymda «ramalyq kompozıtsııa» dep atalatyn ádis boıynsha jyrlanǵan, sondyqtan olardyń quramynda, mysaly, «Qıssa úsh qyz», «Balyqshy ılá ǵıfrıt qıssasy» dastandarynda birneshe aralyq áńgimelerdi kezdestirýge bolady.

Tomdy daıyndaý barysynda 1889-1911 jyldar aralyǵynda arab árpinde basylyp shyqqan kitaptar men 1870-1930 jyldary jazylǵan qoljazbalardy durys taný úshin mátinderge muqııat taldaýlar men saraptaý jumystary júrgizildi. Túpnusqada qate jazylǵan sózder qazaq tiliniń jalpyǵa ortaq jazý normalaryna jáne kontekske sáıkes túzetilip otyrdy, al keıbir shýmaqtarda jekelegen sózder men jalǵaýlyqtar túsip qalǵan jaǵdaıda qajetti sózder jaqshaǵa alynyp berildi.

Jalpy bul shyǵarmalardyń tili men sóz saptaý máneri dastandyq epostyń kitabı úlgilerine tán. Munda arab, parsy sózderi jıi kezdesedi. Olar qazaq tiline aýdarylyp, tomnyń sońynda arnaıy sózdikte toptastyryldy. Sonymen birge mátinderde baıyrǵy jalpytúrkilik sózder men grammatıkalyq formalar, kóne jáne jergilikti [dıalekt] qazaq sózderi barshylyq. Olar túpnusqalyq qalpynda berildi. Demek, shyǵarmalardyń sóz qoldanysy tolyq saqtaldy.

Tomǵa engen mátinder esh ózgerissiz túpnusqalardan daıyndaldy: «Qaǵıra men Taımus» shamamen 1870-1900 jyldar aralyǵynda jazylǵan qoljazbadan, «Hıkaıat Sálimjan» 1896 jyly Qazan qalasynda arab árpinde jaryq kórgen kitaptan, «Hıkaıat Marǵuba qatyn» 1889 jylǵy basylymnan, «Balyqshy ılá ǵıfrıt qıssasy» 1911 jylǵy kitaptan, «Qıssa Tájbaqyt-Horshahra qyz» 1906 jylǵy kitaptan, «Qıssa úsh qyz» 1897 jylǵy kitaptan ázirlendi.

Jarııalanyp otyrǵan dastandardyń bári alǵash ret oqyrmanǵa usynylyp otyr.

Tomnyń kólemi-21,5 b.t.

6-tom. Hıkaıalyq dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik Mádenı mura» baǵdarlamasy sheńberinde jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

«Babalar sózi» atty serııanyń altynshy tomy alǵashqylary syndy hıkaıalyq dastandarǵa arnaldy. Usynylyp otyrǵan tomǵa tórt dastan engizilip otyr, olar: «Bolat, Janat», «Qıssa samuryq», «Qıssa Jámshıd», «Altyn balyq».

Bul shyǵarmalardyń túp tórkini shyǵys halyqtarynyń folklory men ádebıetinen alynǵan. Mysaly, «Qıssa samuryq» pen «Altyn balyq» dastandary «Myń bir tún» ertegileriniń jelisimen jyrlanǵan. «Qıssa Jámshıdtiń» bas keıipkeri Jámshıd-parsylardyń kóne ańyzdary men Ferdaýsıdiń «Shahnamasy» boıynsha ejelgi Irannyń aty ańyzǵa aınalǵan ejelgi patshasy. Biraq dastan keıipkeri «Shahnamanyń» bas qaharmandarynyń biri-jer-júzin bılegen, meıirimdi Ahýramazdadan kúsh-qýat alyp otyrǵan Jámshıd patshaǵa uqsamaıdy. Ol kezek-kezek úsh sulýǵa ǵashyq bolyp, solarmen qosylý úshin bar jigerin jumsap, aıanbaı kúresken ánshi, dombyrashy, sal-seri úlgisinde sýretteledi. Demek, kóne mıf, ańyzdardan, tarıhı qujattardan belgili Jámshıd beınesi ózgeriske ushyrap, dastanda romandyq-hıkaıalyq keıipker retinde beınelenedi. Al «Bolat, Janat» dastany «jazyqsyz qýǵynǵa ushyraǵan jandar» týraly kóptegen halyqtardyń folklorynda belgili halyqaralyq sıýjetke qurylǵan.

Bul dastandardyń sıýjeti shytyrman, oqıǵasy tańǵajaıyp.

Tomdy daıyndaý barysynda 1917 jylǵa deıin arab árpinde basylyp shyqqan kitaptar men arab árpinde jazylǵan qoljazbalardy durys taný úshin mátinderge muqııat taldaýlar men saraptaý jumystary júrgizildi. Túpnusqada qate jazylǵan sózder qazaq tiliniń jazý normalaryna jáne kontekske sáıkes túzetilip otyrdy, al keıbir shýmaqtarda jekelegen sózder men jalǵaýlyqtar túsip qalǵan jaǵdaıda qajetti sózder tik jaqshaǵa alynyp berildi.

Jalpy bul shyǵarmalardyń tili men sóz saptaý máneri dastandyq epostyń kitabı jáne aýyzsha jyrlanǵan úlgilerine tán. Munda arab, parsy sózderi jıi kezdesedi. Olar qazaq tiline aýdarylyp, tomnyń sońynda arnaıy sózdikte toptastyryldy. Sonymen birge mátinderde baıyrǵy jalpytúrkilik sózder men grammatıkalyq formalar, kóne jáne jergilikti [dıalekt] qazaq sózderi barshylyq. Olar túpnusqalyq qalpynda berildi. Demek, shyǵarmalardyń sóz qoldanysy tolyq saqtaldy.

Tomǵa enip otyrǵan «Qıssa samuryq» pen «Altyn balyq» dastandary alǵash ret oqyrmanǵa usynylyp otyr. Al «Bolat, Janat» pen «Qıssa Jámshıd» buryn kópshilikke arnalǵan jınaqtarda jarııalanǵanymen, ǵylymı basylymdarǵa qoıylatyn talaptarǵa saı, túpnusqadan esh ózgerissiz daıyndalyp, oqyrmanǵa alǵash usynylyp otyr.

Tomnyń kólemi-22 b.t.

7-tom. Hıkaıalyq dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy sheńberinde jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

«Babalar sózi» serııasynyń betashary-HIH ǵasyrda keń damyp, folklorymyzdyń táýelsiz, tolyqqandy janry retinde qalyptasqan qazaq dastandary túrlik sıpaty men erekshelikterine oraı dinı, hıkaıalyq, ǵashyqtyq, qaharmandyq bolyp jikteledi.

Serııanyń alǵashqy toǵyz tomyn hıkaıalyq dastandar quraıdy. Olardyń mazmuny qyzyqty, oqıǵasy shytyrman, sıýjetteriniń túp tórkini kóbine shyǵystyq ıa halyqaralyq bolyp keledi.

Oqyrmanǵa usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń jetinshi tomy alǵashqylary syndy hıkaıalyq dastandarǵa arnalǵan; buǵan óte kólemdi, 9312 joldan turatyn «Ábýǵalısına, Ábilharıs» dastany enip otyr. Bul shyǵarma 980-1037 jyldary ómir súrgen belgili oıshyl, ǵulama Ibn Sınaǵa [Avıtsenna] arnalǵan. Biraq bul tarıhı shyǵarma emes. Dastannyń bas keıipkeri óziniń prototıpi-tarıhı Ibn Sınadan múlde alshaqtap ketken, túptep kelgende ol buqara halyqtyń baqytty ómir súrýin, ádilettilikti ańsaǵan arman-qııalynan týǵan tıptelgen folklorlyq beıne.

Jalpy bul shyǵarmanyń tili men sóz saptaý máneri dastandyq epostyń aýyzsha jyrlanǵan úlgilerine tán.

Tomda jarııalanyp otyrǵan mátin 1990 jyly ǵylymı- kópshilikke arnalǵan jınaqta biraz qysqartý, redaktsııalyq ózgertýlermen jaryq kórgen. Mátin osy jarııalanymǵa qoljazbadan esh ózgerissiz daıyndaldy.

Tomnyń kólemi-21 b.t.

8-tom. Hıkaıalyq dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy sheńberinde jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

Oqyrmanǵa usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń segizinshi tomyna óte kólemdi 11917 joldan turatyn «Qıssa qyryq ýázir» dastany enip otyr.

Dastannyń negizgi oı-ózegi-patshanyń erke jas toqaly báıbisheden týǵan ógeı balasyna ǵashyq bolyp, oǵan kóńil bildirip, beti qaıtqan soń, jala japqan mekerligin synaý, balanyń adaldyǵyn dáripteý.

«Qıssa qyryq ýázir» týraly dastan bir-birine jalǵasyp, oqıǵalary kezektesip damyp otyratyn kóptegen hıkaıalardan quralady. Hıkaıalardyń mazmunyn shym-shytyryq, dinı fantazııa mol aralasqan-dinı ápsanalar, tarıhı ańyzdar, kemel bıleýshiler týraly áńgimeler, mysaldar, mıfter, qııal- ǵajaıyp ertegiler quraıdy.

ıAǵnı, qazaq arasynda keń taraǵan «Totynamanyń toqsan taraýy», «Baqtııardyń qyryq butaǵy», «Myń bir tún» atty toptamalar sekildi «Qıssa qyryq ýázir» de seksennen astam hıkaıalardan quralǵan. Olardyń árbireýiniń jeke-jeke ataýlary bar.

«Myń bir tún» sıýjetinen alynyp jazylǵan bul shyǵarmada ósıet, tárbıelik áseri mol mysaldar, ǵajaıyp oqıǵalar, t.b. tartymdy sýrettelgen. Ósıet-ónegelik sıýjetterdiń maqsaty- adam mineziniń san qyryn ashyp, jamanyn túzep, adamgershilik tárbıesin kórsetý. Sol sııaqty bul dastannan kóptegen tarıhı, etnografııalyq maǵlumattar da tabýǵa bolady.

Tomǵa enip otyrǵan mátin 1911 jyly Qazan qalasynda arab árpinde jaryq kórgen kitaptan esh túzetýsiz ázirlenip, kırıll árpinde oqyrmanǵa alǵash ret usynylyp otyr.

Tomnyń kólemi-26,75 b.t.

9-tom. Hıkaıalyq dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy sheńberinde jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

Oqyrmanǵa usynylyp otyrǵan «Babalar sózi» serııasynyń toǵyzynshy tomy alǵashqylary syndy hıkaıalyq dastandardy qamtıdy. Al serııanyń kelesi onynshy tomy dinı dastandarǵa arnalady. Olar jeti tom quraıdy dep josparlanýda. Biraq hıkaıalyq dastandarymyz sol toǵyz tomda jarııalanǵan úlgilermen shektelmeıtini anyq. Bizdiń saraptaýymyzsha, osy ispettes shyǵarmalardy qamtıtyn taǵy bir-eki tom daıyndalady. Olar keıinirek ázirlengen boıda baspaǵa usynylady.

Osy tomǵa enip otyrǵan dastandar: «Baqtııar qıssasy», «Qıssa Shákir, Shákirat padısha Hashym balalary», «Qıssa shah Ǵabbas uǵly Iranǵaıyp», «Qıssa Hamra, Husraý patsha», «Qıssa málik Hasen». Bul shyǵarmalardyń túp-tórkini ár túrli. Mysaly, «Baqtııar qıssasy» parsy tilinde jazylǵan ortaǵasyrlyq «Bahtııar-name» jelisimen jyrlanǵan, «Qıssa Hamra, Husraý patsha»-ortaazııalyq túrki halyqtarynda «Hýrlýkga-Hemra» atymen belgili jyrdyń qazaq nusqasy, al «Qıssa málik Hasen», «Qıssa Shákir, Shákirat padısha Hashym balalary», «Qıssa shah Ǵabbas uǵly Iranǵaıyp» Shyǵys pen Batys halyqtarynyń ertegilik eposynda keń taraǵan motıv pen sıýjetterge negizdelgen.

Bul dastandardyń sıýjetteri shytyrman, oqıǵasy qyzyqty, kompozıtsııasy jınaqy, ǵıbraty mol. Munda adaldyq pen tazalyq, adamgershilik, dostyq, páktik, izgilik, qaıyrymdylyq, t.b. adamı qasıetter dáripteledi.

«Baqtııar qıssasy» men «Qıssa Hamra, Husraý patsha» dastandary kırıll árpinde alǵash basylyp otyr. Al «Qıssa Shákir, Shákirat padısha Hashym balalary», «Qıssa shah Ǵabbas uǵly Iranǵaıyp» pen «Qıssa málik Hasen» dastandary 1986, 1995 jyldary ádebı jınaqtarda biraz túzetýlermen redaktsııalanyp jarııalanǵan.

Tomǵa engen mátinder Qazan tóńkerisine deıin jaryq kórgen túpnusqalyq basylymdardan esh ózgerissiz daıyndaldy.

Tomnyń kólemi- 24,75 b.t.

10-tom. Dinı dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

«Babalar sózi» serııasynyń alǵashqy toǵyz tomy hıkaıalyq dastandarǵa arnalǵan. Oqyrmanǵa usynylyp otyrǵan onynshy tomǵa dinı dastandar engizilip otyr. Olar ne bary jeti tom quraıdy dep josparlanýda.

Burynǵy Reseı ımperııasynda kitap bastyrý óndirisi HVIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap keń damydy. Sonda Reseı ımperııasynyń quramyna bodan retinde engen musylman dinin ustanǵan túrki halyqtary, solardyń ishinde qazaqtar úshin basylǵan birinshi kitap-Quran Kárim bolǵany belgili. Ol 1771 jyly 3800 danamen jaryq kórdi.

Al qazaq tilindegi kitaptar júıeli túrde HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap Reseıdiń ár túrli qalalarynda ashylǵan baspahanalarda arab árpinde terilip, basylyp otyrdy. Sol basylymdardyń kópshiligi-rýhanı qundylyqtarymyzdyń mańyzdy hám aıryqsha bóligi bolyp tabylatyn dinı dastandar bolatyn. Ol zańdy qubylys. Kóptegen halyqtardyń jaryq kórgen birinshi kitaptary dinı mazmunda bolǵany tarıhtan belgili.

Myńdaǵan danamen jarııalanǵan dinı dastandar el arasyna tarap, yqpalyn onan saıyn kúsheıtti. Kitap bolyp shyqqan shyǵarmalarmen birge, jarııalanbaǵan, ár túrli arhıvterde, fondylarda saqtalyp, bizge qoljazba kúıinde jetken dastandar da az emes. Ókinishke oraı, Qazan tóńkerisinen keıin bul sıpatty ádebıetke birden tyıym salynyp, olar oqyrman úshin jabyq kúıinde qalyp otyrdy.

Onynshy tomǵa kirgen shyǵarmalar mynalar: «Kıik», «Qaqpanǵa túsken kıiktiń hıkaıasy», «Darıǵa qyz», «Qıssa Shahızında», «Qýbas», «Qıssa jumjuma», «Úshbý qıssa Zeńgir júhúd», «Hıkaıat Tájilmálik», «Haza kitap Muhammed-Hanafııa», «Muhammed-Hanafııa haziret Álı uǵlynyń Tabýt padıshamen soǵysqany», «Muhammed-Qanapııa». Jarııalanyp otyrǵan mátinderdiń taqyryptary san alýan bolǵanymen, olardyń negizgi ıdeıasy bir, ol-jalpy adamzattyq rýhanı qundylyqtardy nasıhattaý.

Tomǵa engizilip otyrǵan keıbir dastandardyń úzindileri gazet-jýrnaldarda jarııalanǵanymen, 1994 jyly «El qazynasy-eski sóz» atty kitapta jarııalanǵan «Kıik», «Qýbas» dastandarynan basqasy arnaıy folklorlyq jınaqtarda jaryq kórgen emes, ıaǵnı kırıll árpinde tuńǵysh ret basylyp otyr.

Tomdy qurastyryp, ǵylymı túsinikterin jazǵan B. Ázibaeva, mátinderdi daıyndap, baspaǵa ázirlegen B. Ázibaeva, J. Raqysheva.

Tomnyń kólemi-22,5 b.t.

11-tom. Dinı dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

«Babalar sózi» serııasynyń on birinshi tomyna kirgen shyǵarmalar: «Muhammed paıǵambar», «Qıssa anhaziret Rasýldyń Mıǵrajǵa qonaq bolǵany», «Qıssa Muhammed Rasýl Allanyń dárýl pánıden dárýl baqıǵa rıhlat etken máselesi», «Boztorǵaı», «Qıssa Qaharman», «Qıssa ýaqıǵa Kerbala úshbý-dúr», «Qıssa hazireti Aıshanyń tuhmaty», «Qıssa Mansur ál-Halaj».

Bul shyǵarmalardyń taqyryptary san alýan. Mysaly, alǵashqy úsh dastan Muhammed paıǵambarǵa arnalǵan. Solardyń ishinde «Qıssa anhaziret Rasýldyń Mıǵrajǵa qonaq bolǵany»-dinı taqyrypqa arnalǵan óte kórkem jáne kópshilikke keń taraǵan dastandardyń biri. «Boztorǵaı» dastanynda alǵashqy tórt ádiletti halıfanyń biri hazireti Álıdiń óziniń eki balasy-Hasen men Husaıyndy kepilge berip, belgisiz kedeı adamdy bosatatyny baıandalady. «Qıssa ýaqıǵa Kerbala úshbý-dúr» dastanynyń fabýlasyna 680 jyly Iraktyń Kýfa shaharynyń mańynda, Kerbala atty shóldi mekende ótken tarıhı oqıǵa ózek bolǵan. «Qıssa Qaharmanda» mıfologııalyq, ertegilik, epıkalyq sıýjetter men turaqty motıvter mol oryn alǵan. «Qıssa hazireti Aıshanyń tuhmaty» dastanynda áńgimelenetin oqıǵalar ómirden alynǵan, al «Qıssa Mansur ál-Halajda» tarıhı faktiler men ertegilik, fantastıkalyq motıv, sıýjetter tyǵyz baılanysta baıandalady.

Demek, dastandardyń biri naqty bolǵan tarıhı oqıǵalarǵa negizdelse, endi biri dinı ańyz, áńgimelerdi arqaý etken, al taǵy biriniń ózegin kóne arhaıkalyq jáne fantastıkalyq sıýjetter quraıdy.

Tomǵa engen «Muhammed paıǵambar» dastany M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda saqtaýly turǵan qoljazbadan daıyndaldy, qalǵan dastandar Qazan tóńkerisine deıin arab árpinde basylyp shyqqan kitaptardan esh túzetýsiz daıyndalyp, kırıll árpinde tuńǵysh ret jarııalanyp otyr.

Tomnyń kólemi-23 b.t.

12-tom. Dinı dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy sheńberinde jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

Atalǵan basylymnyń basty maqsaty-halyqtyń rýhanı mol murasyn sol kúıinde ózine qaıtarý, ıaǵnı qolda bar folklorlyq materıaldardy túgel jaryqqa shyǵarý, sol arqyly ulttyq mádenıetimizdiń baılyǵyn kórsetý, ári qazirgi kórkem ádebıet pen ónerdiń damýyna sony serpilis berý. Sonymen birge bul basylym búgingi oqyrman men ǵylymǵa ǵana emes, keleshek urpaqtyń ejelgi mádenıetimizdi bilýine, úırenýine, ıgerýine jáne zertteýine negiz bolýdy kózdeıdi.

Árbir tom ǵylymı qosymshalarmen tolyǵyp otyr. Qosymshalar tomǵa engen mátinderge jazylǵan ǵylymı túsiniktemelerdi jáne olardyń tabylǵan varıanttary jóninde málimetterdi qamtıdy. Sondaı-aq buǵan sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan rezıýme kiredi.

«Babalar sózi» atty serııanyń on ekinshi tomy aldyndaǵy on birinshi tom sııaqty dinı dastandardy qamtıdy, olar: «Qıssa Zarqum», «Zarqum». Munda «Zarqum» dastanynyń eki nusqasy jarııalanyp otyrǵan sebebi, olardyń sıýjeti bir bolǵanymen, bulardyń árbireýi de óz aldyna derbes, múlde oqshaý stıl men dástúr aıasynda týǵan shyǵarma; ár nusqanyń jyrlaý úlgisi men tildik júıesinde ózindik erekshelikteri bar.

«Qıssa Zarqum» alǵash ret 1877 jyly Qazan qalasynda jeke kitap bolyp jarııalanǵan. Sodan soń 1916 jylǵa deıin on tórt ret myńdaǵan danamen qaıta basyldy. Al Maılyqoja jyrlaǵan nusqa el arasynda keńinen tarap, bizge birneshe qoljazba arqyly jetip otyr.

Dastannyń óleń jáne jyr úlgisinde aıtylǵan, halyqqa tanymal eki kólemdi nusqasynyń bolýy osyndaı shyǵarmalarǵa úlken suranys bolǵanynyń aıǵaǵy.

Keńestik dáýirge deıin qazaq folklorynyń mátinderi, negizinen, arab árpinde basylǵany belgili. Al arab jazýynda daýysty dybystardyń jasyryn turǵany, bas áriptiń bolmaıtyndyǵy, tynys belgileriniń qoıylmaıtyndyǵy mátinderdi durys oqýǵa edáýir qolbaılaý boldy. Qazaq jáne arab tilderi ár túrli tildik júıege jatatyndyqtan, arab álipbıi tilimizdegi tól dybystardy tańbalaýǵa da, onyń ózindik erekshelikterin baıqatýǵa da dármensiz. Sondaı-aq HIH ǵasyrda arab jazýyn paıdalanýdyń jalpyǵa ortaq erejeleriniń bolmaýy da óz áserin tıgizbeı qalmady.

Sondyqtan tomdy daıyndaý barysynda HIH ǵasyrda arab árpinde jazylǵan qoljazba men Qazan tóńkerisine deıin kitap bolyp shyqqan dúnıelerdi durys oqý úshin mátinderge muqııat taldaýlar men saraptaý jumystary júrgizildi. Túpnusqada qate jazylǵan sózder qazaq tiliniń jalpyǵa ortaq jazý normalaryna jáne kontekske sáıkes túzetilip jazyldy, al keıbir shýmaqtarda jekelegen sózder men jalǵaýlyqtar túsip qalǵan jaǵdaıda qajetti sózder jaqshaǵa alynyp berildi.

1877-1916 jyldar aralyǵynda Qazanda birneshe ret kitap bolyp shyqqan «Qıssa Zarqum» men HIH ǵasyrda Maılyqoja jyrlaǵan «Zarqum» dastany túpnusqalarynan esh túzetýsiz daıyndalyp, kırıll árpinde tuńǵysh ret jarııalanyp otyr.

Tomnyń kólemi-20,5 b.t.

13-tom. Dinı dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty «Babalar sózi» atty kóp tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

Atalǵan basylymnyń basty maqsaty-halyqtyń rýhanı murasyn sol kúıinde ózine qaıtarý, ıaǵnı qolda bar folklorlyq materıaldardy jaryqqa shyǵarý.

«Babalar sózi» atty serııanyń on úshinshi tomy aldyńǵy onynshy, on birinshi, on ekinshi tomdary sııaqty dinı dastandardy qamtıdy.

Qazaq aqyndary «Salsal», «Kerbalanyń shólinde», «Jumjuma», «Zarqum», «Haziret Ospan», «Muhammed Hanafııa» sııaqty ondaǵan dinı mazmundy, ıslam dininiń tarıhy men ımandylyqty jyrlaıtyn dastandardy týǵyzdy.

Olardyń kóbi HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda jáne HH ǵasyrdyń basynda jeke kitap bolyp basylyp, halyq arasyna qıssa-hıkaıa, dastan degen atpen keń taraldy.

Dinı dastandar óziniń sıýjetteri, mazmuny, shyǵý tarıhy, damý, taralý joldary jaǵynan ár túrli. Biraq olardyń barlyǵy ıdeıa jaǵynan birigedi, ol-ıslamdyq rýhanııat qundylyqtaryn nasıhattaý, musylmanshylyqty ómir súrýdiń negizi dep túsindirý ıdeıasy.

Atalmysh serııanyń on úshinshi tomyna «Ǵazaýat Sultan» atty shyǵarma engizildi.

Dastannyń basty qaharmany Seıitbattal (Battal-Ǵazı)-túrik folklorlyq eposynyń qaharmany. Osy dinı kúreskerdiń erlikteri dáripteletin shaǵyn dastan Qazan tóńkerisinen buryn birneshe ret (1879, 1883, 1888, 1908) basylyp shyqty.

Al Seıitbattalǵa arnalǵan «Ǵazaýat Sultan» atty óte kólemdi, 18094 joldan turatyn dastan 1908 jyly jaryq kórdi. Ony jarııalaǵan-Mańqystaý Tynyshtyquly.

Dastannyń basty qaharmany Seıitbattal-ásker basy, dindi ýaǵyzdaýshy batyr retinde kóp ýaqyt boıy ıslam dinin basqa halyqtarǵa taratýǵa kúsh salǵan. Seıitbattal-Muhammed paıǵambardyń kúıeý balasy, halıfa Álıdiń uly Husaıynnan taraǵan urpaq, solardyń bastaǵan ǵazaýat joryǵyn jalǵastyrýshy.

Dastannyń negizgi sıýjetine arqaý bolǵan-Seıitbattal batyrdyń kóp qudaıshyldarǵa qarsy soǵystary men onyń ádil qazylyǵy týraly ańyz, áńgimeler.

Tomǵa kirgen bókeılik Mańqystaý Tynyshtyquly jarııalaǵan «Ǵazaýat Sultan» dastany kólemdi bolǵandyqtan, alǵashqy on tórt taraýy júz tomdyq serııanyń on úshinshi tomyna engizildi de, qalǵan bóligi kelesi on tórtinshi tomǵa kirdi.

Tomdy daıyndaý barysynda Qazan tóńkerisine deıin kitap bolyp shyqqan mátindi durys taný úshin muqııat taldaýlar men saraptaý jumystary júrgizildi.

Kitapty qurastyrýshylar, negizinen, ǵylymı basylymnyń basty sharttaryn basshylyqqa ala otyryp, shyǵarmanyń túpnusqa mátinin múmkindiginshe saqtaýǵa tyrysqanyn eskertemiz. Máselen, dastanda kezdesetin hár(ár), erdi (edi), hesh (esh), birlán, ılán, ılá (jáne, benen, men), ýa (jáne) t. b. osy tektes arab, parsy, túrki sóz qoldanystary, sondaı-aq Quran men hadısterden keltirilgen úzindiler de kóp jaǵdaıda túpnusqa boıynsha berildi. Al shyǵarýshylardyń saýatsyzdyǵynan ketken keıbir qateler maǵynasyna saı túzetildi

Tom qosymshalarmen tolyqtyryldy. Qosymshalarda tomǵa engen nusqaǵa ǵylymı túsinikteme jáne onyń tabylǵan varıanttary jóninde málimet berildi. Sondaı-aq buǵan sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men jyrlaýshylary týraly derekter, orys, aǵylshyn tilindegi rezıýmesi jazylyp, paıdalanylǵan ádebıetterdiń tizimi kórsetildi.

Tomǵa usynylyp otyrǵan «Ǵazaýat Sultan» dastany 1908 jylǵy basylymynan esh ózgertýsiz daıyndalyp, kırıll árpinde tuńǵysh ret jarııalanyp otyr.

Tomnyń kólemi-22 b. t.

14-tom. Dinı dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty «Babalar sózi» atty kóp tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

Atalǵan basylymnyń basty maqsaty-halyqtyń rýhanı murasyn sol kúıinde ózine qaıtarý, ıaǵnı qolda bar folklorlyq materıaldardy túgel jaryqqa shyǵarý.

«Babalar sózi» serııasynyń on tórtinshi tomyna «Ǵazaýat Sultan» dastanynyń jalǵasy, ıaǵnı on besinshi-jıyrma jetinshi taraýlary engizildi. Shyǵarmanyń alǵashqy on tórt taraýy atalmysh serııanyń on úshinshi tomynda jarııalandy.

Bul dastan 1908 jyly arab árpinde jaryq kórgen. Jarııalaǵan bókeılik Mańqystaý Tynyshtyquly.

Tomdy daıyndaý barysynda Qazan tóńkerisine deıin kitap bolyp shyqqan mátindi durys taný úshin muqııat taldaýlar men saraptaý jumystary júrgizildi.

Kitapty qurastyrýshylar negizinen ǵylymı basylymnyń basty sharttaryn basshylyqqa ala otyryp, shyǵarmanyń túpnusqa mátinin múmkindiginshe saqtaýǵa tyrysqanyn eskertemiz. Máselen, dastanda kezdesetin hár(ár), erdi (edi), hesh (esh), birlán, ılán, ılá (jáne, benen, men), ýa (jáne), erishti (erdi) t. b. osy tektes arab, parsy, túrki sóz qoldanystary, sondaı-aq Quran men hadısterden keltirilgen úzindiler de kóp jaǵdaıda túpnusqa boıynsha berildi. Al Qazan qalasyndaǵy kóne tatar baspahanalarynyń tehnıkalyq kemshilikteri men saýatsyzdyq saldarynan ketken keıbir qateler maǵynasyna saı túzetildi.

1908 jyly Qazan qalasy, Ýnıversıtet baspahanasynan kitap bolyp shyqqan «Ǵazaýat Sultan» dastanynyń mátini túpnusqadan esh túzetýsiz daıyndalyp, qazirgi árpimizde tuńǵysh ret jarııalanyp otyr.

Tomnyń kólemi-23,75 b. t.

15-tom. Dinı dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

Atalǵan basylymnyń basty maqsaty- halyqtyń rýhanı murasyn sol kúıinde ózine qaıtarý, ıaǵnı qolda bar folklorlyq materıaldardy túgel jaryqqa shyǵarý.

«Babalar sózi» serııasy-ǵylymı basylym. Onyń negizgi prıntsıpi-shyǵarmanyń tabylǵan nusqalaryn júıelep, ózara salystyra zerttep, folklorlyq shyǵarmanyń sıýjeti men janrlyq belgileri týraly tolyq kórinis beretin mátindi tańdap oqyrmanǵa usyný. Kerek bolǵan jaǵdaıda birneshe varıanttary jarııalanady.

Árbir tom qosymshalarmen tolyǵyp otyrady. Qosymshalarda eń aldymen, tomǵa engen nusqalardyń túsiniktemeleri jáne olardyń varıanttary jóninde tolyq málimet beriledi. Sondaı-aq buǵan sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter kiredi. Eń sońynda dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter jáne aǵylshyn, orys tilderindegi rezıýme jazylyp, paıdalanylǵan ádebıetterdiń tizimi kórsetiledi.

«Babalar sózi» atty serııanyń on besinshi tomy aldyńǵy 10-14-tomdary tárizdi dinı dastandardy qamtıdy. Olar-kólemdi, oqıǵasy shytyrman «Qıssa Salsal» men «Áziret Álıdiń soǵysy» jáne «Qıssa Ábýshahma», «Hıkaıa Ábýshahyma» atty dastandar.

Dinı dastandar ótken ǵasyrlarda halyqtyń rýhanı azyǵy retinde uly mindet atqarǵany belgili. Din taqyrybyndaǵy shyǵarmalar HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda júıeli túrde arab árpinde myńdaǵan danamen kitap bolyp basyldy. Mysaly, «Qıssa Salsal» dastany toǵyz márte baspa júzin kórgen. Tórt basylymnyń jalpy taralymy-23200 dana.

Myńdaǵan danamen jarııalanǵan dinı dastandar el arasyna tarap, yqpalyn onan saıyn kúsheıtti. Kitap bolyp shyqqan shyǵarmalarmen birge, jarııalanbaǵan, ár túrli muraǵattarda, qorlarda saqtalyp, bizge qoljazba kúıinde jetken dastandar da az emes. Solardyń ishinde tomǵa usynylyp otyrǵan HIH ǵasyrdyń aıaǵynda hatqa túsken «Áziret Álıdiń soǵysy» men «Qıssa Ábýshahma» jáne HH ǵasyrdyń basynda jazylyp alynǵan «Hıkaıa Ábýshahyma» dastandary.

Tomdy daıyndaý barysynda HIH ǵasyrda arab árpinde jazylǵan qoljazba men Qazan tóńkerisine deıin kitap bolyp shyqqan dúnıelerdi durys oqý úshin mátinderge muqııat taldaýlar men saraptaý jumystary júrgizildi. Túpnusqada qate jazylǵan sózder qazaq tiliniń jalpyǵa ortaq jazý normalaryna jáne kontekske sáıkes ózgertilip otyrdy, al keıbir shýmaqtarda jekelegen sózder men jalǵaýlyqtar túsip qalǵan jaǵdaıda qajetti sózder tik jaqshaǵa alynyp berildi.

Tomǵa engizilip otyrǵan «Qıssa Salsal» dastany 1909 jylǵy kitaptan, al «Áziret Álıdiń soǵysy», «Qıssa Ábýshahma» men «Hıkaıa Ábýshahyma» M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń Qoljazba ortalyǵynda saqtaýly turǵan qoljazbalardan esh ózgertýsiz daıyndaldy.

Tomnyń kólemi-21,5 b.t.

16-tom. Dinı dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty «Babalar sózi» atty kóp tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

«Babalar sózi» serııasynyń tomdary janr boıynsha toptastyrylady. Serııanyń alǵashqy toǵyz tomy hıkaıalyq dastandardy qamtydy. Onynshy tomnan bastap dinı dastandar jarııalanyp keledi. On altynshy tom dinı dastandar tizbeginiń sońǵysy. Demek, bular jeti tomdy quraıdy. Biraq bul tomdarda jarııalanǵan shyǵarmalarmen dinı dastandar túgel qamtyldy deýge bolmaıdy. Bizdiń paıymdaýymyzsha, keıinirek osy ispettes shyǵarmalardy qamtıtyn taǵy bir-eki tom daıyndalyp, baspaǵa usynylady.

On altynshy tomǵa irili-usaqty on jeti dastan enip otyr. Olar: «Qıssa Seıitbattal»,«Qıssa Naýsharýan»,«Júhúdtiń balasy paıǵambarǵa ǵashyq bolǵany»,«Qıssa Kódek balanyń hıkaıaty», «Qıssa Gúljámıla qyzdyń hıkaıasy», «Dıýana sheıh Burqy», «Qoja Bahaýıdın haziretiniń qıssasy»,«Qıssa haziret Álıdiń Sarańbaıdy jolǵa salǵany», «Qıssa haziret Álı razy Alla anhýdyń shah Barbarǵa qul bolyp satylǵany», «Haziret Álıdiń Janádil shaharynda tóbeleskeni»,«Qıssa hazireti Ospan razy Alla anhýdyń qonaqqa shaqyrǵany», «Qıssa Sádýaqas», «Qıssa Tamımder», «Qıssa Úhúd»,«Qıssa Bádir», «Qıssa Zeınep pen Zaıdtyń ýaqıǵasy» «Qıssa Málikajdar».

Bul shyǵarmalardyń taqyryptary men sıýjetteri san alýan. Bireýleri ómirde naqty bolǵan tarıhı oqıǵalardy baıandasa, endi bireýleri el arasynda taraǵan dinı ańyz, áńgimelerge negizdelgen, al taǵy bireýlerinde kóne mıftik, ertegilik motıvter men hıkaıalyq sıýjetter keńinen paıdalanylǵan.

Mysaly, «Qıssa Úhúd», «Qıssa Bádir» dastandarynda hıjranyń 3-5-jyldary aralyǵynda ıslam tarıhynda eleýli oryn alǵan oqıǵalar baıandalady. Jyrlaýshylar tarıhta bolǵan jaıttardy sol qalpynda sıpattap ótkendigin kóremiz. «Qıssa Seıitbattal» kóne «qaharmandyq úılený» sıýjetine, al «Naýsharýan» dastany ana erki dáýirinde paıda bolǵan «kúıeý tańdaý» sıýjetine negizdelgen. Tomǵa engen birneshe shyǵarmalarda esimderi tarıhtan belgili sopylardyń ónegeli, úlgili is-áreketteri dáripteledi. Mysaly, «Dıýana sheıh Burqy» dastanynyń keıipkeri Burqy búkil adamzattyń qamyn jegen taza nıetti adam. «Qıssa Kódek balanyń hıkaıaty» men «Júhúdtiń balasy paıǵambarǵa ǵashyq bolǵany» atty dastandarda «Paıǵambar týraly derek Taýratta berilgen» degen ańyz kórkem baıandalǵan. Al «Qıssa Tamımder», «Qıssa Sádýaqas», «Qıssa haziret Álı razy Alla anhýdyń shah Barbarǵa qul bolyp satylǵany», «Haziret Álıdiń Janádil shaharynda tóbeleskeni», «Málikajdar» atty shyǵarmalar ádiletti halıfalardyń biri, paıǵambardyń kúıeý balasy haziret Álıge arnalǵan. Munda Álı tek batyr, alyp kúsh ıesi, ıslam dinin taratýshy, ornyqtyrýshy retinde ǵana emes, ol balalaryn jan-tánimen súıetin adal áke, jarlylarǵa qamqorshy retinde beınelenedi. Atalǵan dastandarda kóptegen ertegilik motıvter sheber paıdalanylǵan.

Bul tom basqalary sekildi qosymshalarmen qamtyldy. Qosymshalarda eń aldymen, tomǵa engen nusqalardyń túsiniktemeleri jáne olardyń varıanttary jóninde málimet berildi. Sondaı-aq buǵan sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter kirdi. Eń sońynda dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter jáne aǵylshyn, orys tilderindegi rezıýme jazylyp, paıdalanylǵan ádebıetterdiń tizimi kórsetildi.

HIH ǵasyrdyń aıaǵy, HH ǵasyrdyń basynda arab árpinde jaryq kórgen kitaptardan esh ózgertýsiz daıyndalyp, tomǵa usynylyp otyrǵan bul mátinder Qazan tóńkerisinen keıin tuńǵysh ret jaryq kórip otyr.

Tomnyń kólemi-20,5 b.t.

17-tom. Ǵashyqtyq dastandar

QURASTYRÝShYDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy sheńberinde jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júztomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

Osy kúnge deıin serııanyń on alty tomy daıyndalyp jaryq kórdi. Olardyń toǵyz tomy hıkaıalyq dastandardy, jeti tomy dinı taqyryptaǵy shyǵarmalardy qamtydy. 17-tomnan ǵashyqtyq dastandar jarııalanady. Olar alty tom bolady dep josparlanýda.

«Babalar sózi» serııasynyń 17-tomyna úsh ǵashyqtyq dastan enip otyr: «Bozjigit», «Seıpilmálik», «Qıssa Seıpilmálik shahzada-Bádiǵuljamal perizat».

Bulardyń mazmunyn eki jastyń mahabbaty, olardyń ǵashyqtyq ańsary úshin kúresi, sol jolda kórgen kedergi-qıyndyqtary quraıdy. Bul taqyryp halqymyzdyń klassıkalyq ǵashyqtyq epostarynda da baıandalady. Olarda otbasylyq qarym-qatynastar men mahabbat máselesi janr tabıǵatyna, zamanyna sáıkes jyrlanyp keldi. Keıinirek týǵan ǵashyqtyq dastandarda ol taqyryp basqasha túsindiriledi. Ǵashyqtyq dastandardyń keıipkerleri ata-anasy quda túsip, erterekte aıttyryp qoıǵan qyzdy emes, ózi tańdaǵan, ózi súıip unatqan qyzdy izdep, sonymen qosylýdy arman etedi.

«Bozjigit» dastany el arasynda keń taralǵan, erte zamandardan beri tanymal jyrlardyń qataryna jatady. Ol eń alǵash 1870 jyly V.V.Radlovtyń «Obraztsy narodnoı lıteratýry tıýrkskıh plemen, jıvýşıh v ıÝjnoı Sıbırı ı Djýngarskoı stepı» atty eńbeginiń úshinshi tomynda jarııalandy degen pikir qalyptasqan, biraq mátin odan kóp buryn baspa betin kórgeni dáleldenip otyr.

«Seıpilmálik» dastany-qazaq sóz óneri úlgileriniń ishinde eń birinshi bolyp baspa betin kórgen shyǵarma, ol 1807 jyly Qazandaǵy Ýnıversıtet baspahanasynan arab árpinde jaryq kórgen. Tomǵa dastannyń eki nusqasy berilip otyr, bireýi V.V.Radlov 1870 jyly jarııalaǵan nusqa, ekinshisi 1882 jyldan bastap birneshe márte baspa betin kórgen mátin. Eki nusqanyń oqıǵasy bir, mazmuny óte jaqyn bolǵanyna qaramastan eki nusqa da ózindik tildik erekshelikterimen ózgeshelenedi, ıaǵnı ár nusqanyń jyrshysy belgili sıýjetti ózinshe jyrlap damytqan.

Oqyrmanǵa usynylyp otyrǵan bul tom «Babalar sózi» serııasynyń negizgi prıntsıpterine sáıkes daıyndaldy. Jınaq alty tom bolady dep josparlanyp otyrǵan ǵashyqtyq dastandardyń alǵashqysy bolǵandyqtan, buǵan sol tomdarda jarııalanatyn shyǵarmalardyń janrlyq erekshelikterin sıpattaıtyn kirispe maqala jazyldy jáne ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalar tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemelerdi jáne olardyń tabylǵan varıanttary jóninde málimetterdi qamtıdy. Sondaı-aq buǵan sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kiredi.

Tomǵa engen mátinder Qazan tóńkerisine deıin jaryq kórgen basylymdardan esh ózgertýsiz daıyndaldy.

Tomnyń kólemi- 23 b.t.

18-tom. Ǵashyqtyq dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

Serııanyń 18-tomy ǵashyqtyq (romandyq) dastandarǵa arnalǵan. Olar: «Qıssa haziret Júsip aláıhıssalam ılán Zylıhanyń máselesi», «Qıssa Sherızat-Kúlshat», «Qıssa Dandan», «Qıssa Zııada, Shahmurat».

Bul dastandardyń taqyryptary bir bolǵanymen, sıýjetteri san alýan. Mysaly, «Qıssa haziret Júsip aláıhıssalam ılán Zylıhanyń máselesi» dastanyna arqaý bolǵan sıýjet ejelgi mıfterden, Taýrat pen Injil, Qurannan alynǵan. Ol shyǵys pen batys ádebıetine birdeı, keń taraǵan álemdik sıýjetterdiń qataryna jatady. Osy taqyrypqa arnalǵan shyǵarmalarda jaqsylyqtyń máńgi kúshi týraly oılar, jazanyń bolmaı qoımaıtyndyǵy týraly jáne sońynda zulymdyqtyń jeńilisimen aıaqtalatyny jaıynda, minez-qulyqtyń áleýmettik máni týraly beınelengen.

«Qıssa Sherızat-Kúlshat» dastany orta ǵasyrlyq parsy hıkaıasynyń jelisimen jyrlanyp, qazaq arasyna keń taraǵan. Qazirgi kezde osy sıýjetke negizdelgen, bir-birinen bólek, ataýlary ár túrli bolyp keletin, folklor jáne jazba ádebıet túrinde jyrlanǵan, jazylǵan alty shyǵarma málim bolyp otyr.

Bulardy dúnıege ákelgen, ózinshe jyrlap, halyq arasyna taratqandar-M.J.Kópeev, Á.Naımanbaev, N.Nysanbaıuly, E.Qunanbaev, K.Álimbetov t.b. Osy tomǵa halyqtyq varıantyn usynyp otyrmyz.

«Qıssa Dandan» jáne «Qıssa Zııada, Shahmurat» shyǵystyń ǵashyqtyq dastandarynyń klassıkalyq úlgisi boıynsha qurylǵan. Onda ǵashyqtyq dastandar poetıkasyna tán motıvter saqtalǵan: syrttaı ǵashyq bolý, qaterli saparǵa shyǵý, barlyq qıyndyqtardy jeńip, aqyry súıgenimen kezdesý t.b. «Qıssa Zııada, Shahmurat» dastanynyń bir ereksheligi-eki jigit pen eki qyzdyń, ıaǵnı qos jup arasyndaǵy mahabbattyń jyrlanýy. Munda ol kóbine ertegilik-tańǵajaıyp sıpatta sýretteledi.

«Qıssa Dandan» men «Qıssa Sherızat-Kúlshat» dastandary kırıll árpinde alǵash basylyp otyr. Al «Qıssa haziret Júsip aláıhıssalam ılán Zylıhanyń máselesi» dastany 1976 jáne 1994 jyldary, «Qıssa Zııada, Shahmurat» dastany 1986 jáne 1995 jyldary folklorlyq jınaqtarda biraz túzetýlermen redaktsııalanyp jarııalandy.

«Babalar sózi» serııasy-ǵylymı basylym. Onyń basylý prıntsıpterine sáıkes bul tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Munda tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler jáne olardyń tabylǵan varıanttary jóninde málimetter qamtyldy. Sondaı-aq buǵan sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomǵa engen mátinder 1917 jylǵa deıin jaryq kórgen basylymdar men qoljazbadan esh ózgertýsiz daıyndaldy.

Tomnyń kólemi- 23,5 b.t.

19-tom. Ǵashyqtyq dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy sheńberinde jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

«Babalar sózi» atty serııanyń on toǵyzynshy tomy halqymyzdyń ǵasyrlar boıynda jaratqan epıkalyq muralarynyń bir salasy-ǵashyqtyq dastandarǵa arnalǵan.

Tomǵa fabýlalyq tórkini shyǵystan kelse de, qazaq halqyna keń taraǵan, óziniń tól týyndysyndaı etene jaqyn bolyp ketken «Qıssa Láıli-Májnún», «Qıssa Tahır-Zúhra» dastandary men jergilikti folklorlyq sıýjetke qurylǵan «Bozamannyń qıssasy» engizilip otyr.

Alǵashqy eki dastanda birin-biri súıgen jastardyń bas erkindigi jolyndaǵy ozbyrlyq-zulymdyqqa qarsy kúresi men mahabbat tragedııasy jyrlanady. «Bozamannyń qıssasy» dastanynda súıispenshilik taqyryby qııal-ǵajaıyp sıpatta, dástúrli epos pen shyǵys dastanynyń poetıkasy ushtastyryla jyrlanǵan.

Kitap «Babalar sózi» serııasynyń qaǵıdalaryna sáıkes daıyndalyp, ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalar tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemelerdi jáne jarııalanyp otyrǵan nusqalardyń varıanttary, kóshirmeleri jóninde málimetterdi qamtydy. Sondaı-aq buǵan sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

6 ǴAShYQTYQ DASTANDAR

Tomdy daıyndaý barysynda Qazan tóńkerisine deıin arab árpinde basylǵan kitaptar men arab, latyn árpindegi qoljazbalardy durys taný úshin mátinderge muqııat taldaýlar men saraptaý jumystary júrgizildi. Túpnusqada qate jazylǵan sózder qazaq tiliniń jalpyǵa ortaq jazý normalaryna jáne kontekske sáıkes túzetilip otyrdy, al keıbir shýmaqtarda jekelegen sózder men jalǵaýlar túsip qalǵan jaǵdaıda qajetti sózder jaqshaǵa alynyp berildi.

Tomǵa enip otyrǵan «Qıssa Láıli-Májnún» men «Bozamannyń qıssasy» buryn esh jerde jarııalanbaǵan, bizge qoljazba kúıinde jetip otyr. Birinshi dastannyń jazbasy QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń Ortalyq ǵylymı kitaphanasynda [2001-shıfrly býma], ekinshisi M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń Qoljazba ortalyǵynda [105-shıfrly býma] saqtaýly.

Al «Qıssa Tahır-Zúhra» Qazan tóńkerisine deıin birneshe márte baspa betin kórgen. Sondaı-aq Keńes dáýirinde kópshilikke arnalǵan jınaqta biraz túzetýlermen eki ret jarııalanǵan.

Tomǵa usynylyp otyrǵan mátinder túpnusqalarynan esh ózgertýsiz daıyndaldy.

Tomnyń kólemi-20,5 b.t.

QURASTYRÝShYLARDAN

Atalǵan basylymnyń basty maqsaty-halyqtyń rýhanı murasyn sol kúıinde ózine qaıtarý, ıaǵnı qolda bar folklorlyq materıaldardy túgel jaryqqa shyǵarý.

Oqyrmanǵa usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń jıyrmasynshy tomy, aldyńǵy 17, 18, 19-tomdary sııaqty ǵashyqtyq dastandardy qamtydy, olar-«Qıssa Jıhanshah Tamýzshahuǵyly», «Qıssa qoja Ǵaffan», «Nuǵyman-Naǵımannyń qıssasy», «Qıssa Bahram».

Bul shyǵarmalar Shyǵys ádebıetinen aýysqan ańyz, áńgime, ertegilerdiń izimen klassıkalyq dastan poetıkasyna sáıkes jyrlanǵan. Munda bir-birine ǵashyq bolǵan eki jastyń mahabbaty dáriptelip jyrlanady, olardyń ańsary úshin kúresip, sol jolda kórgen san qıly kedergi-qıyndyqtardy jeńip qosylǵany baıandalady.

Tomdy daıyndaý barysynda arab árpinde jazylǵan qoljazbalar men Qazan tóńkerisine deıin kitap bolyp shyqqan dúnıelerdi durys oqý úshin mátinderge muqııat taldaýlar men saraptaý jumystary júrgizildi. Túpnusqada qate jazylǵan sózder qazaq tiliniń jalpyǵa ortaq jazý normalaryna jáne kontekske sáıkes ózgertilip otyrdy, al keıbir shýmaqtarda jekelegen sózder men jalǵaýlyqtar túsip qalǵan jaǵdaıda qajetti sózder tik jaqshaǵa alynyp berildi.

«Babalar sózi» serııasynyń qaǵıdalaryna sáıkes tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Oǵan tomǵa engen nusqalarǵa jazylǵan túsiniktemeler, sondaı-aq sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastandardyń jınaýshylary men jyrlaýshylary týraly derekter jáne aǵylshyn, orys tilderinde jazylǵan rezıýme kirdi, paıdalanylǵan ádebıetterdiń tizimi kórsetildi.

Tomǵa engizilip otyrǵan «Qıssa Jıhanshah Tamýzshahuǵyly» 1897 jylǵy basylymnan, «Qıssa qoja Ǵaffan» 1880 jylǵy, «Qıssa Bahram» 1908 jylǵy basylymnan alynyp daıyndaldy. Al «Nuǵyman-Naǵımannyń qıssasy» Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń qoljazba qorynda saqtaýly turǵan jazbadan esh ózgertýsiz daıyndaldy. Arab árpimen jazylǵan mátinderdi kırıll árpine túsirgender: Aqan A., Sadyqova N. «Qıssa Bahram» 1995 jyly «Batyrlyq dastandar» atty jınaqta biraz redaktsııaǵa ushyrap jarııalanǵan, tomǵa kirgen basqa mátinder alǵash ret jarııalanyp otyr.

Tomnyń kólemi-21 b.t.

21-tom. Ǵashyqtyq dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy sheńberinde jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júztomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

«Babalar sózi» serııasy-ǵylymı basylym. Onyń negizgi prıntsıpi-shyǵarmanyń tabylǵan nusqalaryn júıelep, ózara salystyra zerttep, folklorlyq shyǵarmanyń sıýjeti men janrlyq belgileri týraly tolyq kórinis beretin mátindi túpnusqadan esh ózgertýsiz daıyndap, oqyrmanǵa usyný. Kerek bolǵan jaǵdaıda birneshe varıanttary jarııalanady.

Atalmysh serııanyń jıyrma birinshi tomy ǵashyqtyq dastandardy qamtıdy, olar: «Jaskeleń», «Gúlnár qyz», «Málikrıan, Rabıǵulmúlik, qyz Jámıla», «Ámirzada», «Qıssa shahızada», «Asylbek pen Gúljıhannyń qıssasy».

Bul shyǵarmalardyń negizgi taqyryby adal, shyn mahabbatty dáriptep jyrlaý bolǵanymen olardyń túp-tórkini ár túrli, sıýjetteri san alýan. Mysaly, jergilikti sıýjetke negizdelgen «Jaskeleń» dastanynda birneshe arhaıkalyq motıvter qamtylǵan. Al «Gúlnár qyz», «Málikrıan, Rabıǵulmúlik, qyz Jámıla», «Ámirzada», «Qıssa shahızada», «Asylbek pen Gúljıhannyń qıssasy» atty dastandar bastaýyn shyǵys halyqtarynyń folklory men ádebıetinen alǵan. Dálirek aıtqanda olarǵa arqaý bolǵan sıýjetter «Totynama», «Myń bir tún» jınaqtarynda kezdesedi.

Bul shyǵarmalardyń tili men sóz túzý máneri dastandyq epostyń kitabı úlgilerinen góri aýyzsha jyrlanǵan úlgilerine jaqyn. Munda arab, parsy sózderi kóp kezdespedi. Sonymen qatar baıyrǵy jalpytúrkilik sózder men grammatıkalyq formalar, kóne jáne jergilikti [dıalekt] qazaq sózderi, al Reseı qazaqtarynan kelip túsken mátinde birneshe orys sózderi kezdesedi.

Oqyrmanǵa usynylyp otyrǵan bul tom «Babalar sózi» serııasyn daıyndaý prıntsıpterine sáıkes qurastyrylyp ázirlendi. Tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Onda tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler jáne olardyń tabylǵan varıanttary jóninde málimetter qamtyldy. Sondaı-aq sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomdy daıyndaý barysynda arab, kırıll árpinde jazylǵan qoljazbalardy durys taný úshin mátinderge muqııat taldaýlar men saraptaý jumystary júrgizildi. Túpnusqada qate jazylǵan sózder qazaq tiliniń jazý normalaryna jáne kontekske sáıkes túzetilip otyrdy, al keıbir shýmaqtarda jekelegen sózder men jalǵaýlyqtar túsip qalǵan jaǵdaıda qajetti sózder tik jaqshaǵa alynyp berildi.

«Asylbek pen Gúljıhannyń qıssasy» 1990 jyly «Jazýshy» baspasynan shyqqan folklorlyq jınaqta jarııalanǵan, tomǵa enip otyrǵan basqa dastandar alǵash ret jarııalanyp otyr.

Kúlli mátinder QR Bilim jáne Ǵylym mınıstrligi Ortalyq Ǵylymı kitaphanasy men M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń Qoljazba ortalyǵynda saqtaýly turǵan qoljazbalardan esh ózgertýsiz daıyndalyp oqyrmanǵa usynylyp otyr.

22-tom. Ǵashyqtyq dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy sheńberinde jarııalanatyn «Babalar sózi» atty Júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

Atalǵan basylymnyń basty maqsaty-halyqtyń rýhanı mol murasyn sol kúıinde ózine qaıtarý, ıaǵnı qolda bar folklorlyq materıaldardy túgel jaryqqa shyǵaryp, olardy ǵylymı aınalymǵa engizý, qalyq jurtshylyqqa usyný. Bul basylym búgingi oqyrman men ǵylymǵa ǵana emes, keleshek urpaqtyń ejelgi mádenıetimizdi bilýine, úırenýine, ıgerýine jáne zertteýine negiz bolýdy kózdeıdi.

Búgingi tańda Júz tomdyq serııanyń 21 tomy jaryq kórip úlgerdi, sonyń ishinde: toǵyz tom hıkaıalyq, jeti tom dinı taqyryptaǵy jáne bes tom ǵashyqtyq dastandar.

Oqyrmanǵa usynylyp otyrǵan serııanyń kelesi 22-tomynda da ǵashyqtyq dastandar qamtylyp otyr, olar: «Nazymbek pen Kúlshe qyzdyń zary», «Esim-Zylıqa», «Qarǵa batyr», «Talaıly qul men Áıim qyz», «Maqpal-Segiz oqıǵasy» (Qazan nusqasy), «Maqpal-Segiz», «Jan Segiz», «Maqpal-Segiz aıtysy» (M.Qusnıuly nusqasy), «Jetim Márııam», «Aqbópe-Saýytbek». Bul-ǵashyqtyq dastandarǵa arnalǵan sońǵy tom.

Dastandarda eki jastyń adal mahabbaty, olardyń oı-sezimi, ańsaǵan armany, ózi súıip tańdaǵan jaryna qosylýy úshin kúresi, is-áreketi baıandalady.

Tomǵa engen «Nazymbek pen Kúlshe qyzdyń zary» atty dastan dástúrli folklorlyq sıýjetke negizdelgen, jáne onda kóne motıv, saryndar paıdalanylǵan, qalǵan shyǵarmalar ómirde bolǵan oqıǵalardyń izimen jyrlanǵan. Munda oqıǵanyń ótken jeri, keıipkerlerdiń eli, shyqqan rýy kórsetilip, basqa da derekti málimetter beriledi. Bul dastandar shynaıy, ómirde bolǵan naqty faktilerge negizdelgen, sıýjeti qyzyqty hám nanymdy, jelisi tartymdy, keıipkerlerdiń jan dúnıesin, eki jastyń oı-sezimin ádemi kórsetken, sol kezdegi qoǵamnyń áleýmettik jaǵdaıynan, jalpy halqymyzdyń HІH ǵasyrdyń aıaǵy men HH ǵasyrdyń basyndaǵy ómirinen, tirshiliginen dáleldi, senimdi kórinis beretin shyǵarmalar.

Aldyńǵylary sııaqty, bul tom «Babalar sózi» serııasynyń daıyndaý qaǵıdalaryna sáıkes ázirlendi, ıaǵnı ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy, al jarııalanyp otyrǵan mátinder túpnusqalarynan esh ózgertýsiz alyndy.

Tomdy daıyndaý barysynda arab, latyn, kırıll áripterinde jazylǵan qoljazbalardy durys taný úshin mátinderge muqııat taldaýlar men saraptaý jumystary júrgizildi. Túpnusqada qate jazylǵan sózder qazaq tiliniń jalpyǵa ortaq jazý normalaryna jáne kontekske sáıkes túzetilip otyrdy, al keıbir shýmaqtarda jekelegen sózder men jalǵaýlyqtar túsip qalǵan jaǵdaıda qajetti sózder jaqshaǵa alynyp berildi.

Tomǵa engen shyǵarmalardan «Talaıly qul men Áıim qyz» jáne «Maqpal-Segiz» dastandary buryn baspa betin kórgen, qalǵan dastandar birinshi ret jarııalanyp otyr. Baspaǵa usynylyp otyrǵan kúlli mátinder qoljazbalyq túpnusqalarynan daıyndaldy.

Tomnyń kólemi-19 b.t.

23-tom. Qytaıdaǵy qazaq folklory. Hıkaıalyq dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy sheńberinde jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

Serııanyń jaryq kórgen jıyrma eki tomy folklorymyzdyń baı, mańyzdy salasy-dastandyq eposqa arnaldy. Atap aıtqanda osy kúnge deıin hıkaıalyq dastandardyń segiz tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń alty tomy daıyndalyp, baspa betin kórip, oqyrman qaýymnyń tarapynan jyly qabyldandy. Árıne, dastandyq epos jarııalanǵan úlgilermen shektelmeıdi. Qoljazba qorlarynda saqtaýly turǵan mátinder jınaqtalyp, daıyndalýda. Olar keıinirek baspaǵa usynylady.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 23-tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalady. Olar birneshe tom bolady dep josparlanýda. Bul tomǵa «Názigúl», «Nurden men Márııamnyń hıkaıasy», «Altyn balaq aqsuńqar», «Qamarzaman», «Ábdikerim», «Sánýar patsha», «Berdibek pen Shahızat», «Aqıyq», «Qaırańdaǵan kıt» atty hıkaıalyq dastandar endi. Atalǵan dastandardyń keıbiriniń sıýjeti shyǵystyq, ıaǵnı úndi, parsy, arab hıkaıalarynan alynsa, keıbiri jergilikti oqıǵalarǵa negizdelgen. Solardyń arasynda, sıýjetteri erteden belgili, áńgime túrinde el arasynda burynnan taralyp, aýyzsha aıtylyp júrgen, kórnekti aqyn Tańjaryq Joldyuly názıra úlgisinde qaıta jyrlaǵan nusqalar bar ekenin aıta ketýimiz kerek. Taǵy bir ereksheligi-bul mátinderde arab, parsy tilderinen engen sózdermen qosa, jergilikti sózder de jıi kezdesedi.

Mátinderdi jınap, baspaǵa daıyndaǵan-Orazanbaı Egeýbaev. Ol 1935 jyly Qytaıdyń Shyńjań ólkesi, Shaǵantoǵaı aýdany, Oıqudyq aýylynda týylǵan. Qytaıdaǵy ásire solshyldyq, «Mádenıet zor tóńkerisi» náýbetterinde 1958 jyldan bastap aýyr saıası soqqyǵa ushyraǵan. 1980 jyly túbegeıli aqtalǵan. Qytaıdyń mádenıeti men ónerine úles qosqan ǵalym, QHR folklortanýshylar qoǵamynyń múshesi. Qazirgi tańda elimizge oralyp, Qytaıdaǵy qandastarymyzdyń mádenıeti men ónerin nasıhattaýǵa ózindik úlesin qosyp júr.

«Babalar sózi» serııasynyń prıntsıpterine sáıkes atalmysh jıyrma úshinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

24-tom. Qytaıdaǵy qazaq folklory. Hıkaıalyq dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 24-tomy Qytaıdaǵy qazaqtardyń folkloryna arnalady. Bul tomǵa «Sultan patsha», «Aqyldy Aqym», «Aqbazarǵan», «Dastarqan», «Danııar», «Estigúl», «Jetim bala», «Qyz keremeti», «Shaımuza», «Tórt ǵadyl», «Jasartqysh bulaq», «Maımyl kelinshek» atty hıkaıalyq dastandar endi. Atalǵan dastandardyń keıbiriniń sıýjeti shyǵystyq, ıaǵnı úndi, parsy, arab hıkaıalarynan alynsa, keıbiri jergilikti oqıǵalarǵa negizdelgen. Sıýjetteri búkil shyǵys halyqtaryna belgili, áńgime túrinde el arasynda burynnan taralyp júrgen bul shyǵarmalar názıra úlgisinde dastan janrynda jyrlanǵan. Bul shyǵarmalar el aýzynan alynyp, biraz redaktsııaǵa ushyrap, Qytaıda baspa betin kórgen. Qazaqstanda alǵash jarııalanyp otyr. Taǵy bir ereksheligi-bul mátinderde arab, parsy tilderinen engen sózdermen qosa jergilikti sózder de jıi kezdesedi.

Mátinderdi jınap, baspaǵa daıyndaǵan-Orazanbaı Egeýbaev.

«Babalar sózi» serııasynyń prıntsıpterine sáıkes atalmysh jıyrma tórtinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-22 b.t.

25-tom. Qytaıdaǵy qazaq folklory. Ǵashyqtyq dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy sheńberinde jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

Serııanyń jaryq kórgen jıyrma tórt tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn dastan janryna arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on bir tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń bes tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, dastandyq epos úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

OǴK jáne ÁÓI Qoljazba qorlarynda saqtalǵan kóptegen dastan mátinderi ǵylymı turǵydan saralanyp, baspaǵa ázirlený ústinde.

Kópshilik nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 25-tomy Qytaıdaǵy qazaq folklorynyń kezekti jınaǵy-ǵashyqtyq dastandarǵa arnalyp otyr. Bul tomǵa «Anar-Sáýle», «Ánýar-Kúlánda», «Sadyq-Sálıqan», «Baıyn-Júrek», «Salıqa-Sámen», «Dosan», «Nurtaza men Kúnasyl», «Olja qyz» atty ǵashyqtyq dastandar endi. Olardyń sıýjeti, negizinen, jergilikti qazaq halqynyń turmys-tirshiliginen alynǵan. Al «Ánýar-Kúlánda», «Nurtaza men Kúnasyl» sekildi shyǵarmalar shyǵystyq sıýjetterdiń izimen ıakı áserimen jyrlanǵany baıqalady. Dastandardyń mazmunynda arab, parsy folklorynyń jekelegen personajdary, uqsas epızodtar men oqıǵalardyń jáne tildik belgilerdiń jıi ushyrasýy osyǵan meńzeıdi.

Bir aıta keterligi, bul tomǵa kirgen dastandardyń birazyn sol ólkeniń týmasy, úrimjilik belgili qazaq aqyny, marqum Tańjaryq Joldyuly jyrlaǵany málim («Anar-Sáýle», «Sadyq-Sálıqan», «Ánýar-Kúlánda»). Áıtkenmen, atalǵan dastandardyń negizgi oqıǵasy burynnan halyq arasynda aıtylyp kelgendigi jáne bul shyǵarmalar buryn Qytaıdaǵy qazaq zııalylarynyń uıǵarymymen «Qazaq qıssalary», «Ǵashyqtyq jyrlar» syndy folklorlyq jınaqtarda jarııalanǵandyǵy eskerilip, «Babalar sózi» serııasynyń aıasynda jaryq kórip jatqan «Qytaıdaǵy qazaq folklorynyń» quramyna shartty túrde qosylyp otyr.

Mátinderdi jınap, baspaǵa daıyndaǵan Qytaı memleketiniń mádenıeti men ónerine úles qosqan ǵalym, jazýshy, QHR folklortanýshylar qoǵamynyń múshesi-professor Orazanbaı Egeýbaev.

«Babalar sózi» serııasynyń prıntsıpterine sáıkes, atalmysh jıyrma besinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-25,5 b.t.

26-tom. Qytaıdaǵy qazaq folklory. Ǵashyqtyq dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

Serııanyń jaryq kórgen jıyrma bes tomy folklorymyzdyń baı, mańyzdy salasy-dastandyq eposqa arnaldy. Atap aıtqanda osy kúnge deıin hıkaıalyq dastandardyń on bir tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń jeti tomy baspa betin kórip, oqyrman qaýym tarapynan jyly qabyldandy. Árıne, qazaq halqynyń epostyq murasy jarııalanǵan úlgilermen shektelmeıdi. Qoljazba qorlarynda saqtalǵan ózge de halyq aýyz ádebıetiniń úlgileri jınaqtalyp, baspaǵa daıyndalýda.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 26-tomy Qytaıdaǵy qazaq folklorynyń kezekti jınaǵy-ǵashyqtyq dastandarǵa arnaldy. Bul tomǵa «Qozy Kórpesh-Baıan sulý», «Qyz Jibek», «Dandan men Nárkes», «Ahmet pen Núrılá» atty ǵashyqtyq dastandar endi. Olardyń sıýjeti negizinen, jergilikti qazaq halqynyń turmys-tirshiliginen alynǵan. Alǵashqy eki jyr qazaq aýyz ádebıetinde burynnan málim, folklortaný turǵysynan zerttelgen, lıro-epos janrynyń kólemdi de kórkem úlgilerinen sanalsa, «Dandan men Nárkes», «Ahmet pen Núrılá» sekildi shyǵarmalar shyǵystyq sıýjetterdiń izimen jyrlanǵan jáne buryn zerttelmegen.

Tomǵa engizilip otyrǵan «Qozy Kórpesh-Baıan sulý», «Qyz Jibek» jyrlarynyń sıýjettik qurylymynda aıtarlyqtaı ózgeshelikteri bolmaǵanymen, tildik, stıldik jáne kólemdik jaqtarynan nazar aýdaratyn tustary bar. Sondyqtan Qytaıdaǵy qazaq jyrshylarynyń repertýarynan turaqty oryn alǵan bul shyǵarmalardy jeke folklorlyq nusqa retinde qarastyrǵan lázim

Mátinderdi jınap, baspaǵa daıyndaǵan Qytaı mádenıeti men ónerine úles qosqan ǵalym, QHR folklortanýshylar qoǵamynyń múshesi-Orazanbaı Egeýbaev.

«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes usynylyp otyrǵan tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-23,5 b.t.

27-tom. Qytaıdaǵy qazaq folklory. Tarıhı jyrlar

QURASTYRÝShYLARDAN

Serııanyń jaryq kórgen jıyrma alty tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn dastan janryna arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on bir tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Qazaq halqynyń rýhanı qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Árıne, qazaq dastandarynyń kórkem úlgilerin jarııalaý áli de jalǵasa bermek.

QR BǴM OǴK jáne ÁÓI Qoljazba qorlarynda saqtalǵan halyq murasynyń kóptegen úlgileri ǵylymı turǵydan saralanyp, baspaǵa ázirlený ústinde.

Kópshilik nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 27-tomy Qytaıdaǵy qazaq folklorynyń kezekti jınaǵy-tarıhı jyrlarǵa arnalyp otyr. Bul tomǵa «Arqalyq», «Er Jánibek», «Táýtik batyr», «Jaqypberdi batyr», «Boqy batyr», «Bóke batyr», «Jantókesh», «Ramazannyń qıssasy», «Saryaıaq», «Esimqan, Yrysqan» atty tarıhı jyrlar enip otyr.

Mátinderdi jınap, baspaǵa daıyndaǵan-Qytaı memleketiniń mádenıeti men ónerine úles qosqan ǵalym, jazýshy, QHR folklortanýshylar qoǵamynyń múshesi, professor Orazanbaı Egeýbaev.

Bir aıta keterligi, Qytaı qazaqtarynyń jyrlaýynda el arasyna keń taraǵan tarıhı jyrlardyń kópshiligi jazbasha túrde týǵany ańǵarylady. Árıne, alǵashynda jeke ónerpazdyń, ıakı aqyn-jyraýdyń shabytynan týatyn kólemdi epıkalyq jyrlardyń keıin oryndaýshy-jyrshylardyń birneshe urpaǵy aýysqan soń bastapqy avtory umytylyp, jalpy halyqtyq jádigerge aınalatyny folklorda qalypty qubylys sanalady. Sonymen qatar atalǵan tarıhı jyr- dastandardyń sıýjettik tórkini-jergilikti halyq arasynda erteden aıtylyp júrgen aýyzeki ańyz, áńgimeler ekendigi eskerildi. Bul aıtylǵan sebepter olardy tegi jaǵynan folkorlyq shyǵarmalarmen barynsha jaqyndastyra túsedi. Buǵan qosa, dastan mátinderiniń ózgermeliligi, ishki varıatsııalyq terbelisi men birneshe kóshirme nusqalarynyń bolýy da tomǵa engizilip otyrǵan shyǵarmalardyń halyqtyq belgilerin aıshyqtaı túseri anyq.

«Babalar sózi» serııasynyń ustanymdaryna saı usynylyp otyrǵan tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-22 b.t.

28-tom. Qytaıdaǵy qazaq folklory. Tarıhı jyrlar

QURASTYRÝShYLARDAN

Serııanyń jaryq kórgen jıyrma jeti tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn dastan janryna arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on bir tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy jáne tarıhı jyrlardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, dastandyq epos úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

OǴK jáne ÁÓI Qoljazba qorlarynda saqtalǵan kóptegen folklor mátinderi ǵylymı turǵydan saralanyp, baspaǵa ázirlený ústinde.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 28-tomy Qytaıdaǵy qazaq folklorynyń kezekti jınaǵy-tarıhı jyrlarǵa arnalyp otyr. Bul tomǵa «Qojeke», «Arǵynbektiń jyry», «Úrkin-qorqyn», «Keshýbaı-Jámıla», «Er Bulan», «Ýań bala», «On segiz», «Qan keshý», «Núptebektiń asy», «Sátbek», «Sheıitsaı», «Saqarı» atty tarıhı jyrlar endi. Bul shyǵarmalardyń kópshiliginde Shyǵys Túrkistan ólkesin mekendeıtin az ulttardyń, ásirese qazaq halqynyń jergilikti Gomındań úkimeti men ishki qytaı ekspansııasyna qarsy bas kóterý áreketteri jyr arqaýy bolǵan. Tarıhı jyrlarda kúshi basym ata jaýymen arystansha arpalysyp, ultynyń azattyǵy men urpaǵynyń bolashaǵy úshin janyn qıǵan Aqyt qajy, Ospan batyr, Demejan, Sháripqan, Esimqan, Yrysqan, Qalman t.b. qazaq azamattarynyń erlikke toly ómiri shyndyqqa saı, kórkem tilmen óriledi.

Bir aıta keterligi, bul tomǵa kirgen jyrlardyń bireýin sol ólkeniń týmasy, úrimjilik belgili qazaq aqyny, marqum Tańjaryq Joldyuly jyrlaǵany málim («Núptebektiń asy»). Áıtkenmen, atalǵan shyǵarmanyń negizgi oqıǵasy burynnan halyq arasynda aıtylyp kelgendigi jáne aqyn shyǵarmalarynyń buryn Shyńjańda basylǵan «Qazaq qıssalary» atty folklorlyq jınaqta jarııalanǵandyǵy eskerilip, «Babalar sózi» serııasynyń aıasynda jaryq kórip jatqan Qytaıdaǵy qazaq folklory úlgileriniń qataryna shartty túrde qosylyp otyr.

Mátinderdi jınap, baspaǵa daıyndaǵan Qytaı memleketiniń mádenıeti men ónerine úles qosqan ǵalym, QHR folklortanýshylar qoǵamynyń múshesi-Orazanbaı Egeýbaev.

«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes atalǵan tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, jyrlardyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-23,5 b.t.

29-tom. Qytaıdaǵy qazaq folklory. Tarıhı jyrlar

QURASTYRÝShYLARDAN

Serııanyń jaryq kórgen jıyrma segiz tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn dastandar men tarıhı jyrlarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on bir tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy jáne tarıhı jyrlardyń eki tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Qazaq halqynyń rýhanı qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, halyq eposynyń úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

OǴK jáne ÁÓI Qoljazba qorlarynda saqtalǵan kóptegen folklorlyq mátinder ǵylymı turǵydan saralanyp, baspaǵa ázirlený ústinde.

Kópshilik nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 29-tomy Qytaıdaǵy qazaq folklorynyń kezekti jınaǵy-tarıhı jyrlarǵa arnalyp otyr. Bul tomǵa «Abylaı han», «El qormaly-er Abylaı», «Bógenbaı batyr», «Kenesary», «Qaraqas-Kenesary», «Aǵybaı batyr», «Esenkeldi» atty tarıhı jyrlar endi. Olardyń sıýjeti, negizinen, qazaq halqynyń syrt jaýlarǵa qarsy uly-azattyq kúresine arnalǵan. Bul shyǵarmalardyń mazmunynda dástúrli eposqa tán ásireleý az, naqty oqıǵalarǵa qurylǵan tarıhı shyndyq kórkem tilmen beınelengen.

Bir aıta keterligi, bul tomǵa kirgen tarıhı jyrlardyń birazy Qazaqstan jerinde týyp, jekelegen nusqalary Shyńjań qazaqtary arasynda taralǵany baıqalady. Máselen, atalǵan epostar negizgi oqıǵasy burynnan halyq arasynda aıtylyp kelgen jáne bul shyǵarmalar keıinnen Qytaıdaǵy qazaq zııalylarynyń atsalysýymen «Qazaq qıssalary» syndy folklorlyq jınaqtarda jarııalanǵandyǵy málim. Mátinderdi jınap, baspaǵa daıyndaýǵa Qytaı memleketiniń mádenıeti men ónerine úles qosqan ǵalym, jazýshy, QHR folklortanýshylar qoǵamynyń múshesi-professor Orazanbaı Egeýbaev qatysty.

«Babalar sózi» serııasynyń ustanymdaryna sáıkes tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Bularǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, jyrdy jınaýshylar men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-25 b.t.

30-tom. Qytaıdaǵy qazaq folklory. Hıkaıalyq dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

Serııanyń jaryq kórgen jıyrma toǵyz tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn dastandar men tarıhı jyrlarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on bir tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy jáne tarıhı jyrlardyń úsh tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 30-tomy Qytaıdaǵy qazaqtardyń folkloryna arnalady. Bul tomǵa «Nurǵazaryn», «Saǵattyń hıkaıasy», «Patsha men áıel», «Syrly qobdı», «Totaı sal», «Ólgen qyz», «Ular men quzǵyn», «Nuh jáne naýryz», «Aqqan synap», «Altyn balta», «Ǵalym qyz Býadat», «Júnis jetim», «Qaratorǵaı», «Kenjekeıdiń keshirmeleri», «Qumash Qońyr hıkaıasy» atty hıkaıalyq dastandar endi. Atalǵan dastandardyń keıbiriniń sıýjeti shyǵystyq, ıaǵnı úndi, parsy, arab hıkaıalarynan alynsa, keıbiri jergilikti oqıǵalarǵa negizdelgen. Sıýjetteri hıkaıa, qıssa túrinde aýyz ádebıetinde erteden aıtylyp kelgen birqatar folklorlyq shyǵarmalar qazaq aqyndarynyń jańǵyrtýymen názıra úlgisindegi dastan janrynda jyrlanǵan. Atalǵan shyǵarmalardyń keıbireýi el aýzynan jazylyp, biraz óńdelip baryp Qytaıda baspa betin kórgen. Qazaqstanda alǵash jarııalanyp otyr. Taǵy bir ereksheligi bul mátinderde arab, parsy, qytaı tilderinen engen sózdermen qosa jergilikti tildik qoldanystar da kezdesedi.

Mátinderdi jınap, baspaǵa daıyndaýǵa Qytaı mádenıeti men ónerine úles qosqan ǵalym, QHR folklortanýshylar qoǵamynyń múshesi-Orazanbaı Egeýbaev qatysty.

«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, otyzynshy tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-24,5 b.t.

31-tom.Qytaıdaǵy qazaq folklory. Hıkaıalyq dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

Serııanyń jaryq kórgen otyz tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn dastandar men tarıhı jyrlarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on bir tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy jáne tarıhı jyrlardyń úsh tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 31-tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnaldy. Bul tomǵa «Qulamergen», «Aryq mergen», «Ábý jylan», «Telim-Tentek», «Eki aǵaıyn », «Murat Sálıh pen Maǵrıpa», «Kókek pen Zeınep», «Qoıshy batyr», «Sanaly Sara», «Sáýkele», «Bóken jarǵaq», «Bulǵyn-Sýsar», «Úsh jetim», «Úsh jetim qyz», «Kezbe shal», «Han húkimi» atty hıkaıalyq dastandar endi. Atalǵan dastandardyń keıbiriniń sıýjeti shyǵystyq, ıaǵnı úndi, parsy, arab hıkaıalarynan alynsa, keıbiri jergilikti oqıǵalarǵa negizdelgen. Sıýjetteri hıkaıa, qıssa túrinde aýyz ádebıetinde erteden aıtylyp kelgen birqatar folklorlyq shyǵarmalar qazaq aqyndarynyń jańǵyrtýymen názıra úlgisindegi dastan janrynda jyrlanǵan. Atalǵan shyǵarmalardyń keıbireýi el aýzynan jazylyp, biraz óńdelip baryp Qytaıda baspa betin kórgen.

Qazaqstanda alǵash jarııalanyp otyr. Taǵy bir ereksheligi bul mátinderde arab, parsy, qytaı tilderinen engen sózdermen qosa jergilikti tildik qoldanystar da kezdesedi.

Mátinderdi jınap, baspaǵa daıyndaýǵa Qytaı mádenıeti men ónerine úles qosqan ǵalym, QHR folklortanýshylar qoǵamynyń múshesi-Orazanbaı Egeýbaev qatysty.

«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes otyz birinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-23,5. b.t.

32-tom. Qytaıdaǵy qazaq folklory. Shejirelik dastandar

QURASTYRÝShYLARDAN

Serııanyń jaryq kórgen otyz bir tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn dastandar men tarıhı jyrlarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on eki tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy jáne tarıhı jyrlardyń úsh tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 32-tomy Qytaıdaǵy qazaqtardyń folkloryna arnalady. Bul tomǵa «Qazaqtyń jalpy shejiresi», «Qazaqtyń túp atasy-batyr Túrik», «Qazaq shejiresi», «Qazaq tarıhy týraly jyr», «Jazýǵa shejireni aldym qalam», «Aıtys shejiresi», «Úsh júzdiń shejiresi», «Orta júz naıman shejiresi», «Orazaı rýynyń Jambyrza shejiresi», «Asylhan Myńjasar shejiresi», «Kereı shejiresi», «Týǵan jer týraly shejire», «Shyńǵyshan shejiresi» «Abaq kereı», «Abaq kereıdiń ataqtylary» atty shyǵarmalar endi.

Atalǵan dastandardyń sıýjeti negizinen el arasyna keń taraǵan qazaq rýlarynyń shejiresinen syr shertedi. Sıýjetteri áńgime, qıssa túrinde aýyzdan-aýyzǵa, atadan-balaǵa erteden aıtylyp kelgen kóptegen shejireler qazaq aqyndarynyń jańǵyrtýymen dastan janrynda jyrlanǵan. Atalǵan shyǵarmalardyń keıbireýi el aýzynan jazylyp, biraz óńdelip baryp Qytaıda baspa betin kórgen. Qazaqstanda alǵash jarııalanyp otyr. Taǵy bir ereksheligi-bul mátinderde arab, parsy, qytaı tilderinen engen sózdermen qosa jergilikti tildik qoldanystar da kezdesedi.

Mátinderdi jınap, baspaǵa daıyndaýǵa Qytaı mádenıeti men ónerine úles qosqan ǵalym, QHR folklortanýshylar qoǵamynyń múshesi-Orazanbaı Egeýbaev qatysty.

«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes otyz ekinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

33-tom. Batyrlar jyry

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlama aıasynda jarııalanyp jatqan «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn ázirlep, jaryqqa shyǵarýdy odan ári jalǵastyrady.

Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan otyz eki tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn dastandar men tarıhı jyrlarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń sońǵy on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 33-tomy batyrlar jyryna arnaldy. Bul tomǵa «Alpamys batyr» eposynyń jeti nusqasy endi. Sondaı-aq, ǵylymı maqsat úshin jyrdyń Á.Dıvaev aýdarǵan orys tilindegi ertegilik varıanty («Velıkan Alpamys») jáne S.Muqanov (1939 j.) óńdep, biriktirgen (Qazan, 1899 j., Tashkent, 1922 j.) tolyq nusqasy da usynyldy.

«Alpamys batyr» jyrynyń onnan astam nusqalary bar. Olardy ǵylymı turǵydan júıelep, eki tomǵa jınaqtaý josparlandy. «Alpamys batyr» jyrynyń birinshi tomyna 1922 jyly Tashkentte Á.Dıvaev bastyrǵan «Alpamys batyrdyń hıkaıasy», qarasózben jazylǵan E.Aqynbekov pen Á.Ospanov nusqalary, sondaı-aq N.Baıǵanın, S.Jańbyrshın, A.Nysanov, Rahat syndy halyq talanttary jyrlaǵan nusqalar endi. Sońǵy tórt jyr buryn-sońdy jarııalanbaǵan. Á. Dıvaev pen Á. Qońyratbaev nusqalarynyń sıýjettik jáne mátindik jaqtarynan óte jaqyn turǵandyǵy eskerilip, tomǵa bul eki varıanttyń alǵashqysy ǵana usynyldy.

«Alpamys batyr» jyrynyń Keńes kezeńinde baspa betin kórgen varıanttaryna sol kezdiń saıası-qoǵamdyq talaptaryna oraı mátindik óńdeý, redaktsııa júrgizilgeni jasyryn emes. Jyr mátinderi M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty men Ortalyq Ǵylymı kitaphananyń qoljazba qorlarynda saqtaýly túpnusqalary boıynsha daıyndaldy. Buǵan qosa, ilki jınaqtarda túsip qalǵan, ıakı qoljazbadan qate oqylǵan jyr joldary men jekelegen sózder túpnusqa boıynsha túzetilip, mátinder bastapqy qalypqa keltirildi. Buryn jarııalanbaǵan mátinder arab, latyn harpindegi qoljazbalardan qazirgi álipbıge túsirilip ózgerissiz berildi.

Sondaı-aq, kóptomdyq batyrlar jyrynyń bul alǵashqy tomyna betashar sóz retinde belgili ádebıetshi, akademık Q.Jumalıevtiń qazaq eposy týraly erterekte jazylǵan zertteý eńbeginen úzindi berildi. Keńes kezeńinde jarııalanǵan maqalany Táýelsizdik dáýiriniń suranysyna saı tolyqtyryp, folklor turǵysynan jańasha oı túıip, ǵylymı pikir bildirgen kórnekti ǵalym, akademık S.Qasqabasov.

«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, otyz úshinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-22,75 b.t.

34-tom. Batyrlar jyry

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlama aıasynda jarııalanatyn «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn ázirlep, jaryqqa shyǵarýdy odan ári jalǵastyrady.

Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan otyz úsh tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn dastandar men tarıhı jyrlarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlyq jyrlardyń bir tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń sońǵy on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 34-tomy batyrlar jyryna arnaldy. Bul tomǵa «Qıssa-ı Alpamys batyr», «Alpamys batyr qıssasy», «Qıssa Alpamys», «Alpamys batyr» atty epostyq nusqalar endi.

«Alpamys batyr» jyrynyń onnan astam nusqalary bar. Olardy ǵylymı turǵydan júıelep, eki tomǵa jınaqtaý josparlandy. Alǵashqy tomǵa engen tórt jyr nusqasynyń bireýi (Jyrshysy-Kelimbet Serǵazyuly) buryn-sońdy jarııalanbaǵan. Sondaı-aq «Alpamys batyr» jyrynyń Keńes kezeńinde baspa betin kórgen varıanttaryna sol kezdiń saıası-qoǵamdyq talaptaryna oraı mátindik óńdeý, redaktsııa júrgizilgeni jasyryn emes.

Buǵan qosa, ilki jınaqtarda túsip qalǵan, ıakı qoljazbadan qate oqylǵan jyr joldary men jekelegen sózder túpnusqa boıynsha túzetilip, mátinder bastapqy qalypqa keltirildi.

«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, otyz tórtinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-24. b.t.

35-tom. Batyrlar jyry.

«Babalar sózi» serııasynyń 35-tomyna «Qobylandy batyr» jyrynyń Marabaı (Á. Dıvaev nusqasy), Kóshelek, Qulzaq, Súıinsháli syndy aqyn-jyrshylardyń repertýaryna engen kólemdi bes nusqasy usynyldy.

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jarııalanyp jatqan «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn ázirlep, jaryqqa shyǵarýdy odan ári jalǵastyrady.

Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan otyz tórt tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń eki tomy sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 35-tomy batyrlar jyryna arnaldy. Bul tomǵa «Qobylandy batyr» men onyń urpaqtarynyń batyrlyq, erlikke toly ǵumyryn baıandaıtyn bes jyr nusqasy endi.

«Qobylandy» jyrynyń otyzǵa jýyq nusqalary bar. Olardy ǵylymı turǵydan júıelep, tórt tomǵa jınaqtaý josparlandy. Alǵashqy tomǵa engen Marabaı nusqasynan ózge jyr mátinderi, ıaǵnı Kóshelek Elamanuly, Qulzaq Amangeldiuly, Súıinsháli Jańbyrshyuly varıanttary buryn-sońdy jarııalanbaǵan. Máselen, bul tomǵa orynborlyq jyrshy Súıinsháliden jazyp alynǵan (1957j) Qobylandy batyr jáne onyń urpaqtary týraly eki jyr mátini enip otyr.

Sondaı-aq «Qobylandy» jyrynyń Keńes kezeńinde baspa betin kórgen varıanttaryna sol kezdiń saıası-qoǵamdyq talaptaryna oraı mátindik óńdeý, redaktsııa júrgizilgeni jasyryn emes. Buǵan qosa ilki jınaqtarda túsip qalǵan, ıakı qoljazbadan qate oqylǵan jyr joldary men jekelegen sózder túpnusqa boıynsha túzetilip, mátinder bastapqy qalypqa keltirildi.

«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, otyz besinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-24.5 b.t.

36-tom. Batyrlar jyry

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jaryq kóretin «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn ázirleýdi odan ári jalǵastyrady.

Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan otyz bes tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń úsh tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 36-tomy batyrlar jyryna arnaldy. Bul tomǵa «Qobylandy batyr» eposynyń úsh nusqasy endi.

«Qobylandy batyr» jyrynyń el arasynda keń taraǵan otyzǵa jýyq nusqasy bar. Bul jyr úlgilerin, negizinen, qazaqtyń batys óńirinen shyqqan kóptegen aqyn-jyraýlar aıtqan. Solardyń eń ataqtysy-Marabaı aqyn. Epostyq nusqalardy ǵylymı turǵydan júıelep, tórt tomǵa jınaqtaý josparlandy. Alǵashqy tomǵa Kóshelek Elamanuly, Qulzaq Amangeldiuly, Súıinsháli Jańbyrshyuly jyrlaǵan nusqalar ense, kezekti ekinshi tomǵa Birjan Tolymbaev, Nurpeıis Baıǵanın jáne Erjan Eshimuly syndy aqyndardyń repertýarynda oryndalǵan jyr nusqalary usynyldy.

Sondaı-aq «Qobylandy batyr» jyrynyń Keńes kezeńinde jaryq kórgen birqatar varıanttaryna sol kezdiń saıası-qoǵamdyq talaptaryna oraı mátindik óńdeý, redaktsııa júrgizilgeni jasyryn emes. Buǵan qosa ilki jınaqtarda túsip qalǵan, ıakı qoljazbadan qate oqylǵan jyr joldary men jekelegen sózder túpnusqa boıynsha túzetilip, mátinder bastapqy qalypqa keltirildi.

«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, otyz altynshy tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-30 b.t.

37-tom. Batyrlar jyry

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jaryq kóretin «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn ázirleýdi odan ári jalǵastyrady.

Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan otyz alty tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń tórt tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 37-tomy batyrlar jyryna arnaldy. Bul tomǵa «Qobylandy batyr» eposynyń bes nusqasy endi.

«Qobylandy batyr» jyrynyń el arasynda keń taraǵan otyzǵa jýyq nusqasy bar. Bul jyr úlgilerin HІH ǵasyrdaǵy qazaqtyń kóptegen belgili aqyn-jyraýlary aıtqan. Solardyń qatarynda-Marabaı, Qashaǵan, Bitimbaı, Mergembaı, Birjan, Nurpeıis t.b. aqyn-jyraýlardy erekshe ataýǵa bolady. Epostyq nusqalardy ǵylymı turǵydan júıelep, tórt tomǵa jınaqtaý josparlandy. Alǵashqy tomǵa Kóshelek Elamanuly, Qulzaq Amangeldiuly, Súıinsháli Jańbyrshyuly jyrlaǵan nusqalar ense, ekinshi tomǵa Birjan Tolymbaev, Nurpeıis Baıǵanın jáne Erjan Eshimuly syndy aqyndardyń repertýarynda oryndalǵan jyr nusqalary usynyldy. Al kezekti úshinshi tomǵa Aısa Baıtabynuly, Sádýaqas Dilmanov, Nurseıit Bıtileýov, Erejep Tileýmaǵambetuly syndy halyq talanttyrynyń repertýarynan ár kezde jazylyp alynǵan tańdaýly jyr mátinderi engizilip otyr.

Bir aıta keterligi, bul atalǵan «Qobylandy batyr» jyrynyń varıanttary buryn-sońdy esh jerde jarııalanbaǵan. Munyń ózi epostaný ǵylymyna qosylǵan qundy jańalyqtyń biri desek qatelespeımiz. Jyr mátinderi ÁÓI Qoljazba qory men OǴK Sırek qorynda saqtaýly qoljazbalardan alynyp, arab árpinen qazirgi álipbıge túsirildi.

«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, otyz jetinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-33,75 b.t.

38-tom. Batyrlar jyry

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jaryq kóretin «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn

ázirleýdi odan ári jalǵastyrady.

Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan otyz jeti tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy,

tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń tórt tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin

jarııalaý osymen shektelmeıdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 38-tomy batyrlar jyryna arnaldy. Bul tomǵa «Qobylandy batyr» eposynyń Mergenbaı nusqasy endi.

«Qobylandy batyr» jyrynyń el arasynda keń taraǵan otyzǵa jýyq nusqasy bar. Bul jyr úlgilerin HІH ǵasyrdaǵy qazaqtyń kóptegen belgili aqyn-jyraýlary aıtqan. Solardyń qatarynda-Marabaı, Qashaǵan, Bitimbaı, Mergenbaı, Birjan, Nurpeıis t.b. aqyn-jyraýlardy erekshe ataýǵa bolady. Epostyq nusqalardy ǵylymı turǵydan júıelep, tórt tomǵa jınaqtaý josparlandy. Alǵashqy tomǵa Kóshelek Elamanuly, Qulzaq Amangeldiuly, Súıinsháli Jańbyrshyuly jyrlaǵan nusqalar ense, ekinshi tomǵa Birjan Tolymbaev, Nurpeıis Baıǵanın jáne Erjan Eshimuly syndy aqyndardyń repertýarynda oryndalǵan jyr nusqalary usynyldy, úshinshi tomǵa Aısa Baıtabynuly, Sádýaqas Dilmanov, Nurseıit Bıtileýov, Erejep Tileýmaǵambetuly syndy halyq talanttarynyń repertýarynan ár kezde jazylyp alynǵan tańdaýly jyr mátinderi endi. Jyrdyń sońǵy tomyna ataqty Mergenbaı jyraýdyń «Qobylandy batyr» jáne «Qobylandy batyrdyń balasy Kıikbaı» jáne «Qobylandynyń Temirlandy jeńýi» nusqalary kirip otyr.

Mergenbaı jyrlaǵan «Qobylandy batyr»-qazaq epostaný ǵylymyndaǵy eń kóbirek zerttelgen nusqalardyń biri. 1957 jyly osy jyr mátini M.O.Áýezov pen N.S.Smırnovanyń basqarýymen «Qazaq eposy» serııasy boıynsha tórtinshi kitap bolyp jaryq kórdi (baspaǵa ázirlegender: M.S.Sılchenko, O.Á.Nurmaǵambetova). Budan soń atalǵan nusqa 1958, 1963 jyldary Q.Jumalıev, M.Ǵabdýllın, B.Ýahatov, M.Ǵumarova, S.Lypkın sııaqty ǵalymdardyń ázirleýimen qazaq jáne orys tilderinde basylyp shyqty. Sondaı-aq 1975 jyly Máskeýde KSRO Ǵylym akademııasy A.M.Gorkıı atyndaǵy Dúnıe júzi ádebıeti ınstıtýtynyń janynan shyǵatyn «KSRO halyqtarynyń eposy» atty serııa boıynsha ǵylymı basylym retinde jeke kitap bolyp shyqty. Belgili folklortanýshy O.Á.Nurmaǵambetova men N.V.Kıdaısh-Pokrovskaıa jyrdy tolyqtaı orys tiline aýdaryp, eki tildegi mátin jáne epos týraly kólemdi zertteý maqala jazǵan bolatyn.

«Qobylandy» jyrynyń Keńes kezeńinde baspa betin kórgen varıanttaryna sol kezdiń saıası-qoǵamdyq talaptaryna oraı mátindik óńdeý, redaktsııa júrgizilgeni jasyryn emes. Buǵan qosa ilki jınaqtarda túsip qalǵan, ıakı qoljazbadan qate oqylǵan jyr joldary men jekelegen sózder túpnusqa boıynsha túzetilip, mátinder bastapqy qalypqa keltirildi.

«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, otyz segizinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter,

epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-25 b.t.

39-tom. Batyrlar jyry

QURASTYRÝShYLARDAN

Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan otyz segiz tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń alty tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezen�dirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalǵan serııanyń kezekti 39-tomy «Edige batyr» jyryna arnaldy. Bul tomǵa Qazaq arasyna erteden dańqy jaıylǵan Edige batyr jaıyndaǵy epostyń segiz nusqasy endi.

Olar: 1. 1905 jyly Sankt-Peterbýrgten shyqqan Shoqan Ýálıhanovtyń «Edige jyry» nusqasy: 2. Á.Dıvaevtiń «Edige batyr» (Tashkent, 1922) nusqasy. 3. Máshhúr Júsip Kópeev jınaǵan «Er Edige» (Almaty, 1992) ańyzy; 4. Muryn jyraý varıanty («Edige»); 5. «Máýlimnııaz-Edige» (Nurtýǵan nusqasy); 6. Qońyrat qalasynyń turǵyny (Qaraqalpaqstan) Qylyshbaıuly Qartbaıdyń oryndaýynda jazylyp alynǵan «Edige batyr eposy»; 7. Halyq aqyny Qalqa Japarbaev jyrlaǵan «Edige-Nuran» nusqasy; 8. Aıakesh Ómirzaqovtyń aıtýynan hatqa túsken «Edige batyr áńgimesi». Sońǵy eki mátin buryn esh jerde jarııalanbaǵan jáne zerttelmegen.

«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, otyz toǵyzynshy tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-28 b.t.

40-tom. Batyrlar jyry

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memle�kettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jaryq kóretin «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn ázirleýdi odan ári jalǵastyrady.

Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan otyz toǵyz tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń jeti tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezen�dirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 39-tomy epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Bul tomǵa «Oraq-Mamaı» jyrynyń tórt nusqasy enip otyr.

Olar: 1. 1903 jyly Qazan qalasynda jaryq kórgen belgisiz jyrshynyń nusqasy; 2. Kórnekti qazaq aqyny Nurtýǵan Kenjeǵululy jyrlaǵan kórkem ári kólemdi nusqa; 3. Qońyrat qalasynyń turǵyny (Qaraqalpaqstan) Ataýbaı Mámbetulynyń aıtýynan jazylyp alynǵan varıant; 4. Orynbasar Ońǵarbaıulynyń repertýarynan jazylǵan «Oraq-Mamaı» eposynyń nusqasy.

Sońǵy ekeýi Qazaqstannyń batys óńirine tán jyrshylyq mektep ókilderi ekeni málim. Jalpy, noǵaıly dáýirinde týǵan tarıhı sıýjetterdi jyrlaýda batys óńirdegi aqyn-jyraýlardyń orny erekshe. Sebebi, «Qyrymnyń qyryq batyry» tárizdi uzaq, jelili jyrlarmen qatar, jeke qaharmandyq epos úlgilerin jyrlap, halyq arasyna taratý, nasıhattaý, olardy keıingi urpaqqa jetkizý baǵytyndaǵy zor ári ıgilikti eńbekti jalyqpaı atqarǵan osy-Jaıyq, Syr jáne Ámýdarııa quıylysyn mekendegen jyrshy-jyraýlar qaýymy ekendigi málim.

Basqa noǵaıly dáýiriniń epostyq muralary sııaqty, «Oraq-Mamaı» jyry da uzaq ýaqyt boıy jarııalaýǵa tyıym salynyp kelgendikten, keıingi jyldary ǵana zerttelip jaryq kóre bastady. Tomǵa engen mátinderdiń arasynda tek Nurtýǵan varıantynyń bir bóligi men qońyrattyq Ataýbaı Mámbetulynyń nusqasy ǵana jaryq kórgen.

«Oraq-Mamaı» eposynyń buryn baspa betin kórgen varıanttaryna sol kezdiń saıası-qoǵamdyq talaptaryna oraı, mátindik óńdeý, redaktsııa júrgizilgeni jasyryn emes. Buǵan qosa ilki jınaqtarda túsip qalǵan, ıakı qoljazbadan qate oqylǵan jyr joldary men jekelegen sózder túpnusqa boıynsha túzetilip, mátinder bastapqy qalypqa keltirildi.

Tomnyń kólemi-30,5 b.t.

41-tom. Batyrlar jyry

QURASTYRÝShYLARDAN

Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan qyryq tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń segiz tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 41-tomy batyrlar jyryna arnaldy. Bul tomǵa «Qarasaı, Qazı» jyrynyń mynadaı alty nusqasy toptastyryldy: Murat, Qashaǵan, Nurpeıis aqyndar jáne Shoqaev Qudaıbergen men Mústejep Ahmetov jyrlaǵan nusqalar, Sh.Káribaev ázirlegen, «Ádebıettik oqý kitabynyń» (1944 j.) quramyna kirgen, jyrlaýshysynyń kim ekeni kórsetilmegen nusqa.

«Qarasaı, Qazı» jyrynyń bizge otyzdan astam nusqasy saqtalyp, jetken. Bul jyr ejelden kele jatqan ǵajaıyp epıkalyq mura-«Qyrymnyń qyryq batyry» atty jyrlar tsıklynyń quramyna engen qaharmandyq epos úlgileriniń biri. Jyrdyń nusqalaryn halyq arasyna taratýshylardyń qatarynda Murat Móńkeuly, Qashaǵan Kúrjimanuly, Nurpeıis Baıǵanın, Nurtýǵan Kenjeǵululy sııaqty aqıyq aqyndar, A.Baıtabynov, Q.Imanǵalıev, Jaqsylyq, Naýryzbek, Tórenııaz jáne odan da ózge jyrshylar men jyraýlar bar. Nusqalarynyń kóptigin jáne ol nusqalardyń arasynda azdy- kópti aıyrmashylyqtar oryn alatynyn eskere otyryp, «Babalar sózi» júztomdyǵynyń qyryq birinshi, qyryq ekinshi tomdaryna «Qarasaı, Qazı» jyry nusqalarynyń úlgilerin engizý josparlanyp otyr.

Kórkemdik, tanymdyq-taǵlymdyq jaǵynan zor mán-mańyzy bolýyna oraı, kezinde úlken suranysqa ıe bolǵany Murat aqyn jyrlaǵan nusqasynyń 1924, 1943 jyldary baspa betin kórýinen, Nurpeıis jyrlaǵan nusqasynyń aqynnyń 1946 jyly baspa betin kórgen «Tańdamaly shyǵarmalar» atty kitabyna enýinen, endi bir nusqasy 1944 jyly jaryq kórgen, 5- synypqa arnalǵan «Ádebıettik oqý kitabynyń» quramyna engen sóz óneri úlgileriniń qatarynan oryn alýynan, Q.Jumalıev, Á.Marǵulan jáne taǵy basqa kórnekti ǵalymdardyń irgeli zertteýleriniń nysanyna aınalýynan ańǵarylatyn «Qarasaı, Qazı» jyrynyń jarııalanýyna, zerttelýine uzaq ýaqyt boıy tyıym salynyp keldi. Buǵan VKP(b) Ortalyq Komıtetiniń 1944 jylǵy 9 tamyzda qabyldanǵan Tatar partııalyq uıymyndaǵy buqaralyq-saıası jáne ıdeologııalyq jumystardy jaqsartý jónindegi sharalar týraly qaýlysy men Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń 1947 jyly qabyldanǵan Qazaq KSR Ǵylym akademııasynyń Til, ádebıet ınstıtýtynyń jumysy týraly qaýlysy sebepshi bolǵany belgili.

Solaqaı saıasattyń osyndaı zardabyn joıý oǵan múmkindik týǵan kezeńniń ózinde de baıaý júzege asyrylyp kelgeni «Qarasaı, Qazı» jyrynyń jarııalylyq zamany ornaǵannan keıin jaryq kórýi 1988 jyly Q.Imanǵalıevtiń oryndaýyndaǵy kúıtabaqtyń shyǵarylýymen, Murat aqyn jyrlaǵan nusqanyń H.Dosmuhamedov eńbekteriniń jınaǵynda jáne «Alqalasa, áleýmet» (1991) jınaǵynda qaıta basylýymen, Qashaǵan Kúrjimanuly nusqasynyń aqyn shyǵarmalarynyń «Topan» atty jınaǵyna enýimen, Seıit jyraý nusqasynyń Qytaı Halyq Respýblıkasynda shyǵyp turatyn «Mura» jýrnalynyń 1990 jylǵy 2-sanynda jarııalanýymen jáne Muryn jyraýdan jazylyp alynǵan «Qyrymnyń qyryq batyry» jyrlar tsıklynyń 1989 jylǵy, 2005 jylǵy basylymdarynda da bul jyrdyń bir nusqasy bolýymen ǵana shekteletininen aıqyn ańǵarylady.

Demek, nusqalarynyń basym kópshiligi osy kezge deıin jarııalanbaı, oqyrman qaýymynyń nazarynan tysqary qalyp kelgen «Qarasaı, Qazı» jáne «Ádil sultan» jyrlarynyń aldaǵy ýaqytta oqyrmanmen qaýyshqaly otyrǵan eki tomdyq jınaǵy mádenı murany tanyp-bilý, ıgerý, halyq ıgiligine asyrý baǵytynda jasalǵan eleýli qadam ekeni anyq.

«Babalar sózi» serııasynyń kezekti qyryq birinshi tomy kóptomdyqtyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy.

Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-28 b.t.

42-tom. Batyrlar jyry

QURASTYRÝShYLARDAN

Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan qyryq bir tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń toǵyz tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalǵan serııanyń 42-tomy batyrlar jyryna arnaldy. Bul tomǵa «Qarasaı-Qazı» eposynyń tórt nusqasy endi.

«Qarasaı-Qazı» jyrynyń el arasynda keń taraǵan otyzǵa jýyq nusqasy bar. Bul jyr úlgilerin HІH ǵasyrdaǵy qazaqtyń kóptegen belgili aqyn-jyraýlary aıtqan. Solardyń qatarynda: Muryn, Qashaǵan, Aısa, Qobylash, Nurtýǵan, Murat, Jaqsylyq, Qudaıbergen t.b. aqyn-jyraýlardy erekshe ataýǵa bolady.

Epostyq nusqalardy ǵylymı turǵydan júıelep, eki tomǵa jınaqtaý josparlandy. Alǵashqy tomǵa Murat, Qashaǵan, Nurpeıis, Qudaıbergen, Tórenııaz, Mústejep jyrlaǵan nusqalar ense, ekinshi tomǵa Aısa, Jaqsylyq, Seıit jáne Mańǵystaý óńirinen jazyp alynǵan belgisiz jyrshynyń nusqalary usynyldy.

Jalpy «Qarasaı-Qazı» eposy qazaq arasynda «Qobylandy batyrdan» keıingi eń kóp nusqaly, halyq súıip tyńdaǵan arnaly jyrlardyń biri.

Atalǵan jyr nusqalaryn el arasynan jınap, jazyp alyp, búgingi urpaqqa jetkizýshi-Murat Qusnıuly, Ǵumar Qarash, Yǵylman Shórekov, Halel Dosmuhameduly, Asaıyn Hangeldın, T. Kúntýǵanov, Qartbaı Qylyshuly, Imanbaı Uıyqbaev, Tóken Kenjalın, Q. Sydıyqov, Sh.Úsenbaev syndy halyq murasy janashyrlarynyń eńbegi óte zor.

«Qarasaı-Qazı» eposynyń sıýjettik jelisine HVI ǵasyrda Noǵaı ordasy men Qyrym handyǵynyń tusynda ótken tarıhı oqıǵalar arqaý bolǵan. Áıtse de, jyrshylar alasapyran kezeńniń oqıǵalaryn sol kúıinshe beıneleýden góri, eposty kórkemdik turǵydan damytyp, óz qııaldarynyń eleginen ótkize otyryp jyrlaǵanyn kóremiz. Halyqtyq shyǵarmadaǵy kóptegen tarıhı oqıǵalar jınaqtalyp, jyrdyń bas keıipkerleri-Qarasaı men Qazıdyń mańaıyna toptastyrylǵan. Epıkalyq qýaty mol jyrda Qarasaı, Qazı men Ádil sultannyń Astrahan túbindegi Qıǵash taýynda, sondaı-aq Kavkazdaǵy Derbent qalasy tóńireginde qalmaq, qyzylbas elderiniń áskerimen bolǵan urys qımyldary jáne Ádil sultannyń jaý qolyna tutqynǵa túsýine qatysty shytyrman oqıǵalar da keń qamtylady.

Bir aıta keterligi, bul atalǵan «Qarasaı-Qazı» jyrynyń varıanttary buryn-sońdy esh jerde jarııalanbaǵan. Munyń ózi epostaný ǵylymyna qosylǵan qundy jańalyqtyń biri desek qatelespeımiz. Jyr mátinderi ÁÓI Qoljazba qory men OǴK Sırek qorynda saqtaýly qoljazbalardan alynyp, arab árpinen qazirgi álipbıge túsirildi.

«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, qyryq ekinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-27,25 b.t.

43-tom. Batyrlar jyry

QURASTYRÝShYLARDAN

Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan tomdarynda ulttyq folklorymyzdyń asa kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn hıkaıalyq dastandardyń toǵyz tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń alty tomy, batyrlyq jyrlardyń on tomy jáne Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵan on tomy jaryq kórdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń qyryq úshinshi tomy batyrlyq eposqa arnaldy. Bul tomǵa «Qambar batyr» jyrynyń on bir nusqasy endi.

Qazaq halqynyń epıkalyq murasynan eleýli oryn alatyn, el ishinde keń taraǵan batyrlyq jyrlardyń biri «Qambar batyr» jyry alǵash HІH ǵasyrdyń ortasynda qaǵazǵa túsip, jarııalana bastady. 1888 jyly jyrdyń bir nusqasyn Ý.Týhfatýllın degen tatar azamaty Zaısan óńirinen jazyp alyp, «Qıssa Qambar» degen atpen Qazan qalasyndaǵy Ýnıversıtet baspahanasynan jarııalaǵan. Jyr mátini 1903 jyly Qazanda aǵaıyndy Kárımovter baspahanasynan «Toqsan úıli tobyr» degen atpen taǵy da jaryq kórdi (baspaǵa daıyndaýshy kórsetilmegen). Belgili shyǵystanýshy I.N.Berezın 1890 jyly Sankt-Peterbor qalasynda basylǵan «Túrik hrestomatııasy» atty jınaǵynda (3-tom, 2-bólim) «Qambar bahadúrdiń jyry» atty jyr nusqasyn jarııalady. Qazaq folkloryn nasıhattaýshy, etnograf ǵalym Á.Dıvaev 1922 jyly Táshkende qazaqtyń batyrlyq jyrlarymen qatar, «Qambar batyr» jyryn baspaǵa daıyndady. Qazan basylymdary negizinde jańa jazbalary (redaktsııalary) týdy. Sondaı-aq jyrdyń Qyzylorda, Qaraǵandy, Jambyl, Shymkent, Pavlodar, Omby óńirlerinen jınalǵan nusqalary bar.

«Qambar batyr» jyrynyń jıyrmadan astam nusqalary ǵylymı turǵydan júıelenip, jyrdyń negizgi alty varıanty: 1888, 1890, 1922 jylǵy basylymdary, Qalqaı, Barmaq, Shapaı nusqalarymen qosa, basylymdardaǵy mátindik ózgeristerdi salystyra kórsetý úshin 1903 jylǵy «Toqsan úıli tobyr», sıýjetinde aıtarlyqtaı ózgesheligi bar Maıasar Japaqov pen Shoqataev nusqalary men epostyń qara sózben baıandalǵan ertegilik eki nusqasy, barlyǵy-on bir nusqa bir tomǵa jınaqtaldy. Á.Dıvaevtyń 1922 jyly Tashkentte basylǵan «Qambar batyr» nusqasy keńestik kezeńde birneshe márte jaryq kórse, 1903 jyly Qazanda basylǵan «Toqsan úıli tobyr», Barmaq nusqasy, Berezın ertegisi jyrdyń 1959 jylǵy ǵylymı basylymynda jarııalanǵan, al qalǵan jeti nusqa tuńǵysh ret usynyldy.

1953 jylǵy Qazaq KSR ǴA-nyń Prezıdıýmy uıymdastyrǵan epos jónindegi dıskýssııa qorytyndysynan keıin halyq aýyz ádebıetinde batyrlyq jyrlardan synǵa ilikpegen «Qambar» men «Er Tarǵyn» ǵana qaldyryldy. Folklorlyq shyǵarma jazba ádebıetke qoıylatyn talap turǵysynan zertteldi, shyǵarmanyń ıdeıasy men taqyrybyna basa mán berilip, keıipkerler tek taptyq-áleýmettik turǵyda qaraldy.

Jyrdyń alǵashqy ǵylymı basylymy M.Áýezov pen N.S.Smırnovanyń redaktsııalyq basqarýymen 1959 jyly jaryq kórgen bolatyn (baspaǵa daıyndaǵan: M.Ǵumarova, N.Smırnova). Óz kezeńiniń talaptaryna tolyq jaýap bergenimen, bul basylymnyń búgingi kún talaby turǵysynan tolyqtyrar tustary jetkilikti edi. Qurastyrýshylar 1888 jylǵy nusqany almaı, 1903 jylǵy Qazan basylymyn jarııalaǵan. 1888 jylǵy Qazan basylymyndaǵy «kápir», «orys» etnonımderi keıingide «qalmaq» bolyp ózgertilgen. Keńestik dáýirde jyrdyń alǵashqy nusqasy «dinı sózder kóbirek qoldanylǵan» dep baǵalandy.

Jyrdyń túrli nusqalaryn halyq aqyndarynan, jyrshylardan jazyp alý jumysy júıeli júrgizildi. 1941 jyly Qazaqstan Jazýshylar Odaǵy Shashýbaı Qoshqarbaıulyn Balqashtan arnaıy shaqyryp alyp, aqyn óleńderin jazý jumysyn uıymdastyrdy. «Qambar» jyrynyń Shashýbaı jyrlaǵan nusqasyn S.Seıitov pen Á.Tájibaev syndy ádebıetshiler jazyp alyp, 1942 jyly aqynnyń «Sóıle, Shasheke» jınaǵynda jarııalaǵan. 1958 jyly aqpan aıynda Til jáne ádebıet ınstıtýtynyń halyq tvorchestvosy bóliminiń bastyǵy akademık M.O.Áýezovtiń qoldaýymen Qyzylorda oblysyndaǵy belgili jyraý Rahmet Mázqojaevty ınstıtýtqa shaqyrtyp aldyryp, repertýaryn tyńdap, biletin jyrlaryn jazyp alady. O.Nurmaǵambetova men M.Ǵumarova «Qambar», «Kóruǵly» t.b. jyrlardy magnıtofon taspasyna túsiredi. Sondaı-aq eldegi Qulzaq Amangeldın men Kelimbet Serǵazıev syndy jyrshylardan epostyń Dıvaev nusqasy jazylyp alyndy.

Tomǵa engen jyr mátinderi M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty men Ortalyq Ǵylymı kitaphananyń qoljazba qorlarynda saqtaýly túpnusqalardan daıyndaldy. Batyrlyq jyrlarǵa arnalǵan jınaqtarda túsip qalǵan nemese qoljazbadan qate oqylǵan jyr joldary men jekelegen sózder túpnusqa boıynsha túzetilip, mátinder bastapqy qalypqa keltirildi. Buryn jarııalanbaǵan mátinder qoljazbalardan esh ózgertýsiz berildi.

«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, qyryq úshinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-26,0 b.t.

44-tom. Batyrlar jyry

QURASTYRÝShYLARDAN

Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan qyryq úsh tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń on bir tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń rýhanı qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalǵan serııanyń kezekti 44-tomy batyrlar jyryna arnaldy. Bul tomǵa «Er Tarǵyn», «Er Kókshe», «Er Qosaı», «Saıyn batyr» jáne «Qarabek batyr» epostary engizildi.

«Er Tarǵyn» jyrynyń negizgi sıýjetin qazaq halqynyń ulttyq qalyptasý kezeńinen mańyzdy oryn alatyn noǵaıly dáýiriniń tarıhı oqıǵalary quraıdy. Atalǵan epostyń birneshe nusqalary saqtalǵan. Jyrdyń halyq arasynda keńinen taralǵan kórkem úlgileriniń biri-Marabaı nusqasy ekendigi málim. «Er Tarǵyn» jyrynyń osy varıantyn orys mıssıoneri N.Ilmınskıı HIH ǵasyrdyń 60-jyldarynda jyrshynyń óz aýzynan jazyp alyp, ony 1862 jyly Qazandaǵy «Ýnıversıtet» baspasynan jaryqqa shyǵarǵan. Sol ýaqyttan beri «Er Tarǵyn» jyry 20-ǵa jýyq ret qaıta basylym kórdi. Bulardyń arasynda epostyń Á.Dıvaev, Q.Imanov, N.Nurǵalıuly, Z.Bekarystanov, N.Sarkın t.b. nusqalary bar. Atalǵan kisilerdiń birqatary Marabaı jyrlaǵan nusqanyń el aýzyndaǵy úlgilerin jınap, jarııalaǵan bolsa, endi bireýleri eposty jańarta, jańǵyrta jyrlap, jyrdyń mazmunyn baıyta, damyta túskenin kóremiz. Usynylyp otyrǵan tomǵa Marabaıdyń Qazanda jarııalanǵan varıantynan ózge Ospan Qısyquly jáne Nurqasym Nurǵalıuly nusqalary kirdi.

Jınaqqa enip otyrǵan «Er Kókshe» jyry halyq arasynda erteden málim. Bul-«Qyrymnyń qyryq batyry» tárizdi jelili, uzaq jyrlardyń qataryn quraıtyn epıkalyq týyndylardyń biri. Ádebı qorda V.Radlov nusqasynan basqa Muryn jyraý, Máshhúr Júsip, B.Sarmanov jınaǵan jyr úlgileri saqtalǵan. «Babalar sózi» serııasynyń bul tomyna «Er Kókshe» eposynyń eń kóne basylymy retinde V.Radlov nusqasy enip otyr. Sondaı-aq osy tomǵa Kókshe batyrdyń uly Er Qosaı týraly jyrdyń Asaıyn Hangeldın jınaǵan varıanty usynyldy. Munyń ózi-«Qyrymnyń qyryq batyry» tsıkline kiretin jeke batyrlardyń «áýlettik» dınastııasyn tolyqtyra túsetin kórnekti mysal. Epostaný tarıhyndaǵy Oraq-Qarasaı, Shyntas-Tórehan, Edige-Nuradyn, Qobylandy-Bókenbaı t.b. ákeli-balaly batyrlar eldik, erlik muraty jalǵastyǵynyń aıqyn aıǵaǵy.

Kezinde bir nusqasyn alash ustazy A.Baıtursynov Máskeýde jarııalaǵan «Er Saıyn» jyry da osy jınaqqa endi. Ol da qazaq jyraýlarynyń repertýarynan turaqty oryn alǵan, baıtaq sahara jurty súıip tyńdaǵan batyrlyq epostardyń birinen sanalady. Jyrdyń el aýzynan V.Radlov, A.Baıtursynov, M.Kópeev, R.Ignatev, Q.Imanov jınaǵan birneshe nusqalary OǴK jáne ÁÓI qoljazba qorlarynda saqtalǵan. Osy joly «Babalar sózi» serııasynyń 44-tomyna engizilip otyrǵan «Er Saıyn» jyrynyń mátini V.Radlov jınaǵy boıynsha (1870 j) ázirlendi. Tomǵa usynylyp otyrǵan taǵy bir halyqtyq shyǵarma-«Qarabek batyr» jyry. Bul da noǵaıly dáýirinde ótken tarıhı kezeńdik oqıǵalardy keń qamtıtyn kólemdi epostardyń biri. Jınaqqa kirgen epostyń eki nusqasy da buryn áldeneshe ret jaryq kórgen, áıtse de arnaıy zertteý nysanyna ilinbegen. Olardyń alǵashqysy 1882 jyly Qazanda bashqurt eliniń azamaty Máýlekeı ıÝmashev (Jumashev) jarııalaǵan nusqa bolsa, ekinshisin 1940 jylǵy «Aral ekspedıtsııasy» kezinde osy óńirdiń týmasy Jańabergen Bitimbaıuly atty jyraýdan folklorshy Marat Ahmetov jazyp alǵany málim. «Qarabek batyrdyń» sońǵy nusqasy-kólemdi ári kórkem, kesteli tilimen jyrlanǵan kádeli týyndy. 6720 joldy quraıtyn jyrdyń bul varıantyn «bezendirýge» belgili bir dárejede jyrshynyń jaqyn týysy sanalatyn iri epık aqyndarymyzdyń biri- Nurtýǵan Kenjeǵululy da qatysýy múmkin. Eń bastysy 44- tomǵa enip otyrǵan «Qarabek batyr» jyrynyń eki nusqasy da qoljazba materıaldarymen salystyrylyp, tolyqtyrylyp berildi.

«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, qyryq tórtinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-31 b.t.

45-tom. Batyrlar jyry

QURASTYRÝShYLARDAN

Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan tomdarynda ulttyq folklorymyzdyń asa kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn hıkaıalyq dastandardyń toǵyz tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń alty tomy, batyrlyq jyrlardyń on eki tomy jáne Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵan on tomy jaryq kórdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń qyryq besinshi tomy batyrlyq eposqa arnaldy. Bul tomǵa «Shora batyr» jyrynyń tórt nusqasy endi.

«Shora batyr» jyry qazaq halqynyń asa súıikti týyndylarynyń biri bola tura, keńestik ıdeologııa tarapynan qýǵynǵa ushyrady. Ótken ǵasyrdyń 40-jyldarynyń ekinshi jartysy men 50-jyldardyń alǵashqy jartysynda «Qambar batyrdan» basqa epos úlgileri «zııandy mura» dep aıyptaǵan tustan bastap, «Shora batyr» jarııalaný, zerttelý múmkindiginen aıyryldy. Onyń esesine, shetel zertteýshileri bul jyrǵa aıyryqsha qyzyǵýshylyq tanytty. Aǵylshyn, rýmyn, polıak, túrik ǵalymdary «Shora batyrdyń» ár túrli ulttyq nusqalaryna taldaýlar jasady.

Jyrdyń noǵaı, qyrym tatarlary, tatar, qazaq, qaraqalpaq, qyrǵyz ulttyq nusqalary bar. Bul ulttardyń shyǵarmashylyǵynan «Shora batyrdyń» qatar oryn alýyn tarıhı-genetıkalyq tıpologııa belgisi dep qaraǵan jón. Tek qyrǵyzdardaǵy nusqa ǵana tarıhı-mádenı tıpologııa jemisi deýge laıyq. Óıtkeni bul epos qyrǵyzdarǵa qazaqtar arasynan aýysyp barǵan.

Halyq arasynda keń taraǵan jyr nusqalarynyń biri alǵash ret 1884 jyly Qazanda «Qıssa-ı Náriktiń uǵly Shora batyr» degen atpen jaryq kórdi. Al Á.Dıvaev 1922 jyly epostyń eki nusqasyn jarııalady. 1932, 1939 jyldary S.Seıfýllın, S.Muqanovtar osy mátinderdi qaıta bastyrdy. Osy nusqalardy M.Áýezov, S.Seıfýllın, Q.Jumalıev, S.Muqanov, B.Kenjebaev, A.S.Orlovtar óz zertteýlerinde jalpy qazaq eposy quramynda qarastyrǵan. Ótken ǵasyrdyń 70-jyldarynyń sońynan bastap R.Berdibaev, Á.Ospanuly sııaqty ǵalymdar jyrdy aqtap alý maqsatynda maqalalar jazdy.

Jınaqqa engizilgen nusqalardyń ekeýi, ıaǵnı Musabaı jáne Á.Sarıev nusqalary alǵash ret jarııalanyp otyr. Al 1884 jyly jaryq kórgen M.Álıakbaruly nusqasy odan keıin qaıta jarııalanǵan emes. Ol da kırıll jazýynda birinshi ret oqyrmanǵa usynylyp otyr. Zertteýshi Á.Ospanuly 1995 jyly molda Musa varıantyn aqynnyń tól týyndysy retinde jarııalaǵan bolatyn. Ol mátin M.Toqqojaevtyń M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń Qoljazba qorynda saqtaýly turǵan qoljazbasymen salystyryla otyryp, qysqartylǵan jáne qalyp qoıǵan 550-deı jyr joly qalpyna keltirildi.

Bul jınaqqa «Shora batyr» jyrynyń sıýjeti men poetıkalyq evolıýtsııa deńgeıiniń ózindik erekshelikteri bar tórt nusqasy-«Qıssa-ı Náriktiń uǵly Shora batyr», «Ertedegi Shora batyr», «Qıssa Nárikbaı-Shora» jáne «Er Shora» engizildi. Jınaqqa toptastyrylǵan nusqalar jyrdyń poetıkalyq damý kezeńderiniń satylaryn tanytarlyq retpen ornalastyryldy. Tomǵa usynylyp otyrǵan mátinder túpnusqalarynan esh ózgerissiz daıyndaldy. Baspaǵa daıyndaý barysynda qoljazbada jazylmaı qalǵan árip, sóz qatelerin (aıqyn kórinip turǵan) tik jaqshaǵa alyp berip otyrdyq.

«Babalar sózi» serııasynyń negizgi prıntsıpterine sáıkes, qyryq besinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Kólemi-29 b.t.

46-tom. Batyrlar jyry

QURASTYRÝShYLARDAN

Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan qyryq alty tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń on tórt tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalǵan serııanyń 46-tomy batyrlar jyryna arnaldy.

Bul tomǵa «Qarasaı-Qazı», «Tórehan», «Bógen batyr» tárizdi qazaqtyń qaharmandyq epostary enip otyr. Buǵan deıin»Qarasaı-Qazı» jyrynyń 10-nan asa nusqasy eki tomǵa jınaqtalyp baspa betin kórgeni málim (41,42-tomdar). Kezekti basylymǵa jyrdyń alǵashqy jınaqtarǵa enbegen tańdaýly úlgileri retinde mańǵystaýlyq jyrshy Qobylash Bekmaǵambetov pen araldyq aqyn Nurtýǵan Kenjeǵululynyń varıanttary usynyldy. Osy tomǵa «Tórehan» eposynyń ataqty halyq aqyny Nurpeıis Baıǵanın jyrlaǵan jáne folklorshy Bısen Sarımanov el aýzynan jazyp alǵan belgisiz jyraýdyń nusqasy da enip otyr.

Sondaı-aq jınaqqa kóne qazaq-noǵaı tarıhı ańyzdarynyń sarynymen shyǵarylǵan «Bógen batyr» eposynyń eki nusqasy kirdi. Bul eki nusqanyń jyrshysy belgisiz. Ózara azdaǵan sıýjettik aıyrmashylyqtarymen qatar, keıipkerlerdiń esimderi de biraz ózgeriske túsken. Jyrda Altyn orda, noǵaı handyǵy tusyndaǵy tarıhı tulǵalar men atalǵan memleketterdiń aýmaǵyndaǵy Oral, Atyraý, Aqtóbe óńirleriniń ejelgi jer-sý attary (Jıren-kól, Elek t.b.) ushyrasýyna qarap, ádettegideı, bul epostyń qazaqtyń batys ólkesinde qalyptasyp, damyǵan jyraýlyq mektep ókilderi shyǵaryp, taratýy ábden múmkin dep sanaımyz. «Bógen batyr» jyrynda qazaq eposyndaǵy ǵajaıyp týý; batyrǵa laıyq at tańdaý; qalyńdyq úshin kúres; áıelderdiń kúndestigi t.b. turaqty motıvter oryn alǵan. Kitapqa engen «Qarasaı-Qazı» eposynyń Qobylash nusqasy, «Tórehan» jyrynyń B.Sarımanov varıanty jáne «Bógen batyrdyń» belgisiz aqyn jyrlaǵan ekinshi nusqasy buryn jarııalanbaǵan.

Atalǵan epostardyń sıýjettik arqaýy-XI-XVII ǵasyr aralyǵyndaǵy noǵaı-qazaq ulystarynyń basynan ótken tarıhı oqıǵalar, burynǵy Joshy han ordasy birjola kúırep, ydyraǵan kezeńniń dúrbeleńi. Sóıtse de, qaharmandyq epostyń mazmuny naqty tarıhı oqıǵalarymen úılese bermeıtini anyq. Sebebi, qazaq eposy qashanda dala jyrshylarynyń birneshe urpaq ókilderiniń qııal eleginen ótken, kóptegen jyr mátinderi kóne folklorlyq, mıftik saryndarmen tolyǵyp, jańǵyra túsken.

Tomǵa usynylyp otyrǵan jyr mátinderi ÁÓI Qoljazba qory men OǴK sırek qorynda saqtaýly túpnusqalary boıynsha ázirlendi.

«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, qyryq altynshy tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-32 b.t.

47-tom. Batyrlar jyry

QURASTYRÝShYLARDAN

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalǵan serııanyń 47-tomy batyrlar jyryna arnaldy.

Bul tomǵa negizinen túrkimen bekteri Bozuǵlan, Júsip jáne Ahmet syndy batyrlardyń erlikke toly ómirin baıandaıtyn bes jyr nusqasy endi. Olar-Eshbaı Kózbergenuly, Bazar jyraý, belgisiz jyrshy, Ázimbaı Bıjanuly, Ábdimurat Qońyrbaıuly nusqalary.

Jyrdyń alǵashqy nusqalarynyń birin Eshbaı Kózbergenuly degen (qaı óńirden ekendigi beımálim) qazaq azamaty kóne basylymdardyń birinen tárjimelep, 1890 jyly Qazan qalasynda kitap etip bastyrady. Shyǵarmanyń mátininde eski túrki, shaǵataı, arab-parsy tilderi mol qoldanys tapqan. Sirá, aýdarmashy Tashkent qalasynda nemese Qazanda shaǵataısha basylǵan túrkimen dastanyn oqyǵan qazaqtar túsinerlikteı sol kezde qalyptasqan «túrki» stıline óńdeýge tyrysqan. «Bozuǵlan, Ahmetbek hám Júsipbek» jyrynyń qazaq tilindegi tuńǵysh basylymy qara sóz kóbirek aralasqan óleń túrinde jazylǵany belgili. Osy áýelgi nusqanyń sıýjetine qyzyqqan qazaq bıleýshileri epostyń mátinin qaraýyndaǵy saýatty qyzmetshilerine jolma-jol aýdartyp, keıin ózimen qadirles, sózin tyńdaıtyn daryndy jyrshy-jyraýlarǵa ótinish etip, óleńmen, dombyra, qobyz súıemelimen aıtqyzatyn bolǵan. Sondaı bir ádemi árlenip, til qadirin biletin talantty sóz zergeriniń qolynan shyqqan kórkem halyq jyry-Bazar jyrlaǵan «Júsip-Ahmet» eposy.

Sondaı-aq Qostanaı folklorlyq ekspedıtsııasy kezinde tabylǵan (1939) «Ahmetbek-Júsipbek» qıssasy atty nusqanyń sıýjettik jelisi de Qazan baspasynyń mazmunynan onsha alshaq emes. Jalpy erterekte jaryq kórgen jyr- dastandardyń halyqtyq varıanttaryna tán qubylys- keıingilerdiń «kitaptyń sózin kóp ózgerte almaýynan» bolsa kerek. Muny HІH ǵasyrdyń sońynda Qazan qalasynda basylǵan «Qyz Jibek» eposynyń taǵdyrynan da baıqaý qıyn emes. «Qobylandy» jyryndaǵy «Taıbýryldyń shabysy» onyń kóptegen nusqalarynda ózgerissiz qaıtalanyp otyratyny málim. Bir jaǵynan, bul folklorlyq janrlarda jıi ushyraıtyn qalypty, dástúrli saryn-tásil desek te bolady.

«Bozuǵlan» atalatyn jyrdyń taǵy bir nusqasyn semeılik Ázimbaı aqyn jyrlaǵan. Munda da jyrshy epostyq kitapta basylǵan varıantynyń mazmunyna azdaǵan motıvtik, epızodtyq ózgerister engize otyryp, jergilikti qyr qazaqtarynyń tilimen kósilte jyrlaǵany kórinedi. «Bozuǵlannyń» ekinshi bir úlgisi Qaraqalpaqstan qazaqtarynyń arasynan jazylyp alynǵan. Jyrshysy-Ábdimurat Qońyrbaıuly. Bir qyzyǵy, munda jyrdyń taqyryby birdeı bolǵanmen, shyǵarma sıýjeti aldyńǵylarǵa múldem uqsamaıdy. Kerisinshe, Ábdimurat jyrlaǵan «Bozuǵlan» nusqasy qazaqtyń ataqty «Qobylandy batyr» eposynyń oqıǵalarymen óte úndes, keı tusta tipti, epızodtyq qaıtalaýlar ushyraıdy. Degenmen kisi esimderi, jer-sý, etnonımderde kóp aıyrma bary ańǵarylady.

Tomǵa engen jyr nusqalarynyń tili-kórkem, sıýjetteri- qyzyq. Olardyń mátininen qazaqtyń ár óńirinen shyqqan jyrshy-aqyndardyń epıkalyq mektebine tán stıldik qoltańbalary, aıtý mánerleri men jergilikti til erekshelikteri aıqyn seziledi. Usynylyp otyrǵan «Bozuǵlan, Ahmetbek hám Júsipbek» eposynyń nusqalarynyń kópshiligi buryn- sońdy jarııalanbaýy jáne zertteý nazaryna ilinbeýi de atalǵan jyrdyń ǵylymı qundylyǵyn arttyra túsedi.

«Babalar sózi» serııasynyń kezekti qyryq jetinshi tomy bul kóptomdyqtyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-26,25 b.t.

48-tom. Batyrlar jyry

QURASTYRÝShYLARDAN

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy sheńberinde jarııalanatyn «Babalar sózi» júz tomdyq basylymyn daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.

Atalǵan basylymnyń maqsaty-qazaq halqyn rýhanı murasyn túgeldeı jınaqtaý jáne qolda bar folklorlyq materıaldardy jaryqqa shyǵarý.

Oqyrmanǵa usynylyp otyrǵan serııanyń qyryq segizinshi tomy «Kóruǵly» eposyna arnalǵan. Túrkimenniń teke rýynan shyqqan Kóruǵly týraly jyrlar etnıkalyq, tildik jáne dinı turǵyda ár túrli bolyp keletin qazaq, túrik, ázirbaıjan, armıan, grýzın, ózbek, túrkimen, tájik, kúrd, tatar, abhaz, qumyq, qaraqalpaq t.b. ulttardyń folklorynda birneshe ǵasyrlar boıy jyrlanyp, halyqtyń súıikti shyǵarmasyna aınalǵan.

Bizde Kóruǵly men onyń ákesi Raýshanbek batyrdyń erlik isterin jalǵastyrǵan urpaqtaryna arnalǵan epostyń jıyrmadan astam nusqalary men jazbalary bar. Olardy jyrlaǵan, taratqan, hatqa túsirgen, jarııalaǵandar: Hasen Mırbabauly, Qalıjan Óteshuly, Máshhúr-Júsip Kópeev, Maılyqoja Sultanqojauly, Jambyl Jabaev, Rahmet Mázqojauly, mańǵystaýlyq Abyl men Nurym jyraýlar, olardan úırengen Muryn jyraý t.b.

Jyrdyń «Hıkaıat Kóruǵly sultan» men «Úshbý Ǵaýazhannyń qıssasy-dúr» atty salalary alǵash ret 1885 jyly Qazan qalasynda arab árpinde jarııalandy. Odan keıin olar esh ózgerissiz 1890, 1895, 1905, 1906, 1909, 1915 jyldary qaıta basylyp otyrdy. Keńes zamanynda Kóruǵly men onyń urpaqtaryna arnalǵan jyrlar 1973 jyly M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty qyzmetkerleriniń daıyndaýymen jarııalandy [1989 j. qaıta basylyp shyqty].

Tomǵa jyrdyń toǵyz nusqasy engizildi, olar: 1. «Raýshanbek». 2. «Kóruǵlynyń kórde týǵany». 3. «Ǵırat jaıy, Kóruǵlynyń Raıhan arabpen soǵysy». 4. «Kóruǵlynyń Shaǵdatqa barǵany». 5. «Kóruǵly sultan óleńi». 6. «Hıkaıat Kóruǵly sultan». 7. «Úshbý Ǵaýazhannyń qıssasy-dúr». 8. «Qıssa Ǵaýazhan». 9. «Túrkimen Qasymhan». «Kóruǵly» eposynyń basqa nusqalary kelesi 49-tomǵa enedi dep josparlanyp otyr.

Tomǵa engen «Raýshanbek», «Kóruǵlynyń kórde týǵany», «Ǵırat jaıy, Kóruǵlynyń Raıhan arabpen soǵysy», «Kóruǵlynyń Shaǵdatqa barǵany», «Qıssa Ǵaýazhan», «Túrkimen Qasymhan» atty nusqalar 1973 jylǵy jınaqta biraz túzetýlermen redaktsııalanyp jarııalanǵan. Sondyqtan olar túpnusqalarynan alyndy.

Al «Hıkaıat Kóruǵly sultan» men «Úshbý Ǵaýazhannyń qıssasy-dúr» atty dastandar 1885 jyly arab árpinde, bir kitap bolyp túptelip jarııalanǵan nusqadan kırıll grafıkasyna kóshirilip [kóshirgen-A.Aqan], baspaǵa esh ózgertýsiz daıyndaldy. Atap aıtatyn jaıt, 1973 jylǵy «Kóruǵly» jınaǵyna osy eki shyǵarmanyń túpnusqalyq mátini emes, olardyń qazaq tilindegi aýdarmasy berilgen. Bul týraly jınaqty qurastyrǵan M.Ǵumarova bylaı deıdi: «Bul kitaptyń syrtynda «qazaq tilinde» degen jazý bolǵanymen tili qazirgi qazaq oqýshylaryna túsiniksizdeý bolyp keledi, eski túrki sózderi kóp. Sondyqtan bolý kerek, kitapty Qazaqstan zertteý qoǵamy 1940 jyly qazaqtyń kórnekti aqyny Jaqan Syzdyqovqa (1901-1978) qazirgi qazaq tiline túsirtken kórinedi. Qazaq SSR Ǵylym akademııasynyń M. O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń suraýy boıynsha Jaqan Syzdyqov 1968 jyly sol teksti qaıta qarap jóndedi».

Sondyqtan biz bul eki mátindi túpnusqadaǵy kúıinde jarııalaýdy jón kórdik.

Máshhúr-Júsip Kópeev jınaǵan «Kóruǵly sultan óleńi» atty mátin de arab árpindegi túpnusqadan daıyndaldy. Atalǵan sońǵy úsh mátin birinshi ret jarııalanyp otyr.

Tomda qamtylǵan dastandardyń túpnusqalary qadim, tóte jazýynda, arab árpinde kitap bolyp shyqqan. Arab jazýynda daýysty dybystardyń jasyryn turatyny, bas áriptiń bolmaıtyndyǵy, tynys belgileriniń qoıylmaıtyndyǵy mátinderdi durys tanýǵa edáýir qolbaılaý bolatyny belgili. Sonymen qatar qazaq jáne arab tilderi ár túrli tildik júıege jatatyndyqtan, arab álipbıi tilimizdegi tól dybystardy tańbalaýǵa da, onyń ózindik erekshelikterin baıqatýǵa da dármensiz. Sondaı-aq HІH ǵasyrda arab jazýyn paıdalanýdyń jalpyǵa ortaq erejeleriniń bolmaýy da óz áserin tıgizbeı qalmady.

Buǵan qosa, tóńkeriske deıingi kezeńdegi halyq ádebıeti úlgilerin jınap, kóshirýshiler jáne kitap etip shyǵarýshylar kóbine tatar medreselerinde bilim alǵany belgili. Sondyqtan bolar, túpnusqalarda keıbir qazaq sózderiniń ózgertilip, tatar tiliniń jazý qaǵıdalary boıynsha jazylyp ketkenin kórýge bolady. Sondaı-aq arab, parsy tilderinen áldeqashan enip, tól sózderimizge aınalǵan biraz sózder túpnusqasy boıynsha, mysaly: áýes-haýas, aýa-haýa, aqyl-ǵaqyl, perzent-farzant t.b. bolyp jazylǵan. Mundaı jaǵdaıdyń bárinde de, kóbinese, qazaq tiliniń qalyptasqan jazý normalaryn saqtaýǵa tyrystyq. Sonymen birge keıbir jaǵdaılarda jyr uıqasyn buzbaý úshin túpnusqalyq formalar saqtaldy. Mátinderde arab, parsy jáne t.b. tilderden engen sózder de jıi kezdesedi. Olar qazaq tiline aýdarylyp, tomnyń sońynda arnaıy sózdikte toptastyryldy. Al kóne túrki sózderine kelsek, bul toptaǵy sózder qoljazbadaǵy jazylýy boıynsha berildi. Mysaly: bılán, birlán; erúshti; andan, andan soń; bolur; túrlik-túrlik; ınaný; tiriklik; depler, deıler, derler; bolǵandan soń, ishkenden soń; oltyrǵan; deıúrler, aıtur; úshbý; erúr t.b. Demek, shyǵarmalardyń sóz qoldanysy tolyq saqtaldy.

Sonymen qatar shyǵarmalardy kóshirýshi, jınaýshy, jarııalaýshylardyń tarapynan ketken keıbir qateler maǵynasyna saı túzetildi; sondaı-aq keıbir shýmaqtarda jekelegen sózder men jalǵaýlyqtardyń túsip qalý faktileri kezdesedi. Mundaı jaǵdaıda qajetti sózder tik jaqshaǵa alynyp berildi: [dep], [dedi] t.b.

Serııanyń prıntsıpterine sáıkes, tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalar tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemelerdi jáne olardyń tabylǵan varıanttary jóninde málimetterdi qamtıdy. Sondaı-aq buǵan sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kiredi.

Tomnyń kólemi-33,5 b.t.

49-tom. Batyrlar jyry

QURASTYRÝShYLARDAN

Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan qyryq jeti tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń on bes tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalǵan serııanyń 49-tomy batyrlar jyryna arnaldy.

Bul tomǵa, negizinen, túrkimen halqynyń ulttyq batyry, aty ańyzǵa aınalǵan Kóruǵlynyń erlikke toly ómirin baıandaıtyn birneshe jyr nusqasy endi. Olar: Ábdilda Júrgenbaev, Erǵalı Esenjolov, Ámiresh Jumaǵazın, Ertaı Qulsarıev, Asaıyn Hangeldın nusqalary.

«Kóruǵly» eposynyń sıýjeti HVІ-HVІІ ǵasyrlarda ońtústik Ázirbaıjanda bolǵan halyq kóterilisine baılanysty tarıhı oqıǵalarǵa negizdelgen. Sonymen qatar jyrda atalǵan qozǵalystyń kósemi retinde dáriptelip, halyq batyr tulǵasynda kórinetin Kóruǵly men onyń joldastary Áýez, Sapabek, Mustafa, Jyǵaly bek t.b. erlikteri keńinen sýretteledi. Anyǵynda túrkimen eposynyń ańyzdyq, mıftik úlesi basym. Orta ǵasyrlarda Soltústik Horasan men Ońtústik Ázirbaıjan arasyn meken etken túrkimenniń teke rýynyń batyry jaıyndaǵy halyq eposynyń sıýjeti kórshiles ázirbaıjan, armıan, ıran, grýzın, túrik, tatar, qumyq, tájik, ózbek, qaraqalpaq, qazaq elderiniń folkloryna enip, kóptegen ulttyq versııalardyń týýyna negiz bolǵany baıqalady.

«Kóruǵly» eposy qazaq arasyna da erteden málim, halyq súıip tyńdaǵan tańdaýly batyrlar jyrynyń biri. Kezinde bul ǵajaıyp folklor týyndysyn mańǵystaýlyq Abyl jyraý bastaǵan bir shoǵyr talantty jyrshy-aqyndar qazaqsha jańǵyrtyp, sahara tyńdaýshylarynyń qulaq quryshyn qandyrǵan.

Sondaı-aq «Kóruǵlynyń» birneshe nusqasyn Syr súleıleri de túrlente damyta jyrlaǵanyn bilemiz. Jıenbaı, Ońǵar, Baspan, Jámet, Ábilda, Rahmet syndy talanttardyń oryndaýyndaǵy epostyń mátinmen notaǵa túsirilgen jyr maqamy bizdiń zamanymyzǵa jetti. Al «Kóruǵly» eposyn ataqty Maıkót, Jambyl, Qulmambet syndy Jetisý jyraý-jyrshylarynyń da talaı túnder boıy aıtqany týraly derekter bar.

Tomǵa engen jyr nusqalarynyń tili-kórkem, sıýjetteri-qyzyq. Olardyń mátininen qazaqtyń ár óńirinen shyqqan jyrshy-aqyndardyń epıkalyq mektebine tán stıldik qoltańbalary, aıtý mánerleri men jergilikti til erekshelikteri aıqyn seziledi. Usynylyp otyrǵan «Kóruǵly» eposynyń nusqalarynyń kópshiligi buryn-sońdy jarııalanbaýy jáne zertteý nazaryna ilinbeýi de atalǵan jyrdyń ǵylymı qundylyǵyn arttyra túsedi.

«Babalar sózi» serııasynyń kezekti qyryq toǵyzynshy tomy bul kóptomdyqtyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.

Tomnyń kólemi-26 b.t.

50-tom. Batyrlar jyry

«Babalar sózi» serııasynyń 50-tomyna «Qyrymnyń qyryq batyry» epıkalyq toptamasynyń «Ańshybaı batyr jáne onyń urpaqtary» shejirelik tsıklyna jatatyn «Ańshybaı», «Parparııa», «Quttyqııa», «Edige», «Nuradyn», «Musa han», «Oraq, Mamaı», «Qarasaı, Qazı» jyrlary jáne «Qaradóń batyr jáne onyń urapaqtary» shejirelik tsıklynyń «Qaradóń», «Jubanysh», «Súıinish», «Er Begis», «Kógis, Tegis», «Tama», «Tana» jyrlary endi. Bul epıkalyq týyndylarǵa XIV-XVI ǵasyrlardyń tarıhı oqıǵalary negiz bolǵan.

QURASTYRÝShYLARDAN

Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan qyryq toǵyz tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń on jeti tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.

Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 50-tomy batyrlar jyryna, atap aıtqanda, «Qyrymnyń qyryq batyry» epıkalyq tsıklyna arnaldy.

Muryn jyraý Seńgirbekulynan jazylyp alynǵan «Qyrymnyń qyryq batyry» atty bas qaharmandary qyryq bir batyr bolyp tabylatyn otyz bes jyrdan quralǵan epıkalyq jyrlar tsıkly-álem mádenıetinde mańyzdy oryn alatyn erekshe qubylys. Bul pikirdiń durystyǵyna Q.Sátbaev, N.Saýranbaev, E.Ysmaıylov, Á.Marǵulan, Á.Qońyratbaev, S.Sadyrbaev, O.Nurmaǵanbetova, M.Ǵumarova, S.Qasqabasov, Q.Sydıyquly, Sh.Ybyraev, S.Qondybaı jáne ózge de qazaq ǵalymdarynyń zertteýlerimen qatar syrtqy jurt ókilderiniń eńbekterin de oqı otyryp anyq kóz jetkizemiz. Mysaly, 1944 jyly Tashkent qalasynda ótken Orta Azııa folklory týraly búkilodaqtyq ǵylymı konferentsııa qaýlysynda bul epostyń dúnıejúzilik mańyzy bar ekeni arnaıy atap ótildi. Akademıkter-V.M.Jırmýnskıı men E.M.Meletınskııdiń irgeli ǵylymı eńbekterinde de «Qyrymnyń qyryq batyrynyń» tanymdyq, tarıhı, rýhanı jáne kórkemdik aıryqsha qundylyǵy jan-jaqty ashyp kórsetilgen.

Ǵylymı qaýym men jalpy oqyrman osylaısha asa iltıpatpen qarsy alǵan rýhanı muranyń jarııalaný arqyly jalpy kópshilikke tanystyrylýy qyrýar eńbek pen ýaqytty talap eteri málim.

1963 jyly jaryq kórgen «Batyrlar jyry» atty eki tomdyq jınaqtyń ekinshi tomynda «Manashyuly Tuıaqbaı», «Aqjonasuly Er Keńes» jyrlary, 1964 jyly basylyp shyqqan «Batyrlar jyry» atty kitapta «Qaradóń», «Jubanysh», «Súıinish», «Er Begis», «Tegis, Kógis», «Tama» jyrlary alǵash ret baspa betin kórdi Osy atalǵan jyrlar «Aqsaýyt» jınaǵynyń ІІ tomyna (1977) da endi.

«Qyrymnyń qyryq batyry» epıkalyq toptamasyn quraıtyn otyz bes jyrdyń úlgileri «Qazaq halyq ádebıeti» kóptomdyǵynyń «Batyrlar jyry» atty serııasynyń 5-tomy (1989) jáne 6-tomynda (1990) basyldy. Bul jınaqtardy qurastyryp, ǵylymı túsinikterin jazǵandar- O.Nurmaǵambetova men Q.Sydıyquly. Ol ýaqyttaǵy jarııalanymdardyń barlyǵy tsenzýranyń qatań súzgisinen ótip, ústem ıdeologııalyq ustanymdarǵa, kommýnıstik kózqarasqa sáıkes kelgende ǵana kópshilikke usynylyp otyrǵany barshaǵa aıan. Biz sóz etip otyrǵan jınaqtardy baspaǵa daıyndaýshylar da sol talapqa baǵynýǵa májbúr boldy. Sonyń saldarynan jyr mátinderiniń kóptegen tustary qysqartylǵan nemese óńdelgen. Onyń ústine eki nusqa kúıinde qaǵazǵa túsirilgen «Ańshybaı batyr», «Qarasaı, Qazı», «Qaradóń batyr», «Jubanysh» atty jyr nusqalarynyń bir-bireýleri ǵana kitapqa kirgizildi. Qoldaryńyzdaǵy kitapta epostyń túpnusqasyn ózgerissiz oqyrmanǵa jetkizýge, barlyq nusqalaryn berýge kúsh saldyq.

«Qyrymnyń qyryq batyryn» jyrshynyń ózi «Ańshybaı batyr jáne onyń urpaqtary», «Qaradóń batyr jáne onyń urpaqtary» jáne «Jeke batyrlar» dep atalatyn úsh salaǵa bólip jyrlaǵany belgili. Bul tomǵa aldyńǵy atalǵan salaǵa jatatyn jyrlar túgeldeı jáne ekinshi salaǵa jatatyn epıkalyq týyndylardyń «Shora», «Nárik» jyrlarynan ózgeleri engizildi.

«Ańshybaı jáne onyń urpaqtary» atty shejirelik tsıkldy quraıtyn segiz jyrdyń bas qaharmandary-Ańshybaı, Parparııa, Quttyqııa, Edige, Nuradyn, Musa han, Oraq, Mamaı, Qarasaı, Qazı atty on batyr.

Bul keıipkerlerdiń alǵashqysy tek Murynnan jazylyp alynǵan jyrlarda jáne «Qarasaı, Qazı» jyrynyń Mańǵystaýdan tabylǵan, belgisiz jyrshydan jazylyp alynǵan nusqasynda, sonymen qatar noǵaıdyń «Edıge» atty jyrynda ǵana kezdesse, Parparııa degen esimdi Muryn jyraý repertýaryndaǵy jyrlardan jáne joǵaryda atalǵan noǵaı jyrynan ǵana ushyrastyramyz. Edigeniń ákesi retinde sóz bolatyn Quttyqııa jáne Edigeniń shóberesi-Musa týraly jeke jyrlar tek osy tsıklda ǵana bar. Edigeniń uly-Nuradyn da jeke jyrdyń keıipkeri retinde osy epıkalyq toptamada jáne professor A.V.Vasılev jazyp alǵan taǵy bir qazaq jyrynda ǵana kórinedi.

Muryn aıtqan «Edige», «Oraq, Mamaı» jyrlary bul jyrdyń ózge túrki halyqtary men qazaqtar arasyndaǵy nusqalarynan ózindik sony sıpattarymen daralanady.

Qazaqtar arasynda otyzdan astam úlgisi saqtalǵan «Qarasaı, Qazı» atty jyr ózge halyqtarda kezdespeıdi. Bul týyndynyń Muryn jyraý nusqasy qaıtalanbas aıshyqtarǵa toly.

«Qaradóń batyr jáne onyń urpaqtary» shejirelik tsıklyna jatatyn «Qaradóń», «Jubanysh», «Súıinish», «Er Begis» atty jyrlardyń bas qaharmandary ómirde bolǵandyǵynan, oqyrman qaýym osy jyrlarmen tanysý barysynda ǵana habardar bolsa, «Tama» jyrynda Jetirýǵa jatatyn rýlardyń biriniń atasy dáripteletini osy tsıkldyń eń sońǵy eki jyrynyń bas keıipkerleri Nárik pen onyń uly Shora ekendiginen aıqyn ańǵarylady. Al Tamanyń ákesi Kógis ekenin osy epıkalyq toptamadaǵy «Kógis, Tegis» jyrymen qatar, «Qarasaı, Qazı» jyrynyń Murynnan ózge jyrshylar aıtqan birneshe nusqasyn jáne «Shora batyr» jyrynyń tatarlar arasynan jazyp alynǵan úlgilerin oqı otyryp, bilemiz.

«Qyrymnyń qyryq batyry» epopeıasy osyndaı tosyn maǵlumattarymen de, kórkemdik deńgeıiniń joǵarylyǵymen de erekshelenedi.

«Babalar sózi» serııasynyń kezekti elýinshi tomy bul kóptomdyqtyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy.

Tomnyń kólemi-29 b.t.

Tegter:

Қазақ хандығының 550 жылдығы Қазақстан тарихы Қоғам

Сейчас читают