BABALAR SÓZІ: Tolaǵaı taýy týraly ańyz

ASTANA. QazAqparat - «QazAqparat» halyqaralyq aqparattyq agenttigi Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń 2015 jyly Qazaq handyǵy qurylýynyń 550 jyldyǵyn ótkizý týraly bastamasyna oraı «Qazaq handyǵyna 550 jyl» atty arnaıy jobany iske qosty. Bul joba aıasynda «Babalar sózi», «Qazaq handary», «Ejelgi qalalar tarıhy», «Halyq qazynasy» qatarly jańa aıdarlar ashyldy.

«Babalar sózi» aıdary negizine «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda shyqqan 100 tomdyq aýyz ádebıetiniń jyr-tolǵaýlary, qıssa-dastandar, sóz ustaǵan sheshender men bılerimizden qalǵan naqyldar, tarıhı jádigerler alyndy. «Qazaq handary» aıdarynda tarıhymyzda eline qorǵan bolǵan handardyń ómiri týraly derekter beriledi. Al «Ejelgi qalalar tarıhy» aıdaryna qazaq dalasyndaǵy órkenıettiń ordasy bolǵan kóne qalalardyń tarıhy týraly jazbalar jarııalanady. «Halyq qazynasy» aıdary boıynsha Qazaqstandaǵy tarıhı, mádenı eskertkishter, qazaq halqynyń salt-dástúrleri, qolóner, qarý-jaraqtary týraly maǵlumattar berilmek. Joba materıaldary qazaq tilinde (qazaqsha jáne tóte jazýmen) agenttik saıtynda jarııalanady.

***

TOLAǴAI

(І nusqa)

Burynǵy ótken zamanda apaıtós Arqanyń bel ortasynda bir qaýymdyq jurt ómir súripti. Jaǵalary jaılaýda, jan­dary rahatta tamasha ǵumyr keshken. Shuraıly jerden qonys alǵan malǵa da, janǵa da baı ólkeniń turǵyndarynda: «Bizde barlyǵy da bar. Biraq sol mal-jandy qorǵaıtyn batyrymyz bolsa eken», - degen bir ǵana armandary bolypty. Kúnderdiń kúninde bir otbasynda altyn aıdarly alyp bala dúnıege kelip, el-jurty bolyp úlken toı jasaıdy. Sol náreste jyl sanap emes, kún sanap erjete bastaıdy. Týǵan-týysqandary da kórkeıip kele jatqan balany óz atymen atamaı kóz tımesin dep, Tolaǵaı deıtin bolypty. Sóıtip balanyń aty Tolaǵaı ata­nyp ketedi. Kúnderdiń bir kúninde jer qýańshylyq tartyp, jańbyr bolmaı, el kúızeliske ushyraıdy. Halyqtyń basyna túsken aýyrtpalyq Tolaǵaıdy da qatty mazalapty. Sonan beri Tolaǵaı Dana degen qart aqsaqalǵa baryp, aqyl surapty. Sonda qart aıtqan eken:

- Qaraǵym Tolaǵaı, bizdiń jerimiz jazyq, bult úıirilip toqtaıtyn taýy joq. Jańbyrdyń bolmaýy sol sebepten,- deıdi. Tolaǵaı aıtqan eken:

- Ata, siz ruqsat etseńiz, men baryp bir jerden taýdy arqalap alyp kelsem bolmaı ma? - deıdi. Sonda qart aıtqan eken:

- Shyraǵym Tolaǵaı, eldi oılap egilip tursyń-aý! Taý arqalap ákelý ońaı bolmas, degenmen ondaı talabyń bolsa, ońtústik ólkede Alataý dep atalatyn alyp taýlardyń aqsaqaly bar, ruqsatty sonan surarsyń, - dep batasyn beredi. Sóıtip, taýdy arqalap ákelýge saılanǵan Tolaǵaı saparǵa shyǵypty.

Arada aı ótedi, jyl ótedi. Bir kúnderi Aq basty Alataýǵa jetip, «Assalaýmaǵaleıkým» dep sálem beripti, óziniń talap-tilegin aıtypty. Mańǵaz Alataý talapty erge zor qoshemet kórsetip, eteginde ornalasqan bala taýdy Tolaǵaıǵa arqalatyp qoıa beredi. Alǵashqyda aıaǵyn shıraq basqanymen ıyǵyna túsken salmaq eńsesin ezip, birte-birte álsirete bastaıdy. Arada kóp ýaqyttar ótedi. Arqasynda taý, álsiregen, qansyraǵan Tolaǵaı eliniń shetine ilige bere tizesi búgilip, qulap túsedi de uıqyǵa ketedi. Arqasyndaǵy taý bolsa batyr jigitiniń ústinen basyp qalypty. Sonan sol Tolaǵaı kúni búginge deıin taý astynda uıyqtap jatyr deıdi. Al jańaǵy Bala taýdy el «Tolaǵaı» dep atap ketipti.

TOLAǴAI

(ІІ nusqa)

Burynǵy zamanda bir úlken alyp bar eken. Bul alyptyń eki balasy bolypty. Kishi balasy Ertistiń sýyna shomylyp júrip sýǵa ketipti. Alyp úlken balasymen qansha damyl tap­paı qınalyp izdese de, balasynyń súıegin taba almapty. Sonda Alyp Ertisti bógeýge oılap, balasyn ertip alyp Tarbaǵataı taý­laryna kelipti. Bul taýlarda bular Tolaǵaıdy ıyǵyna kóterip ózderiniń oılaǵanyn ornyna keltirýge Ertiske qaraı júripti. Jol ústinde bular Qalba taýynyń etegindegi ózderiniń úılerine qonýǵa toqtapty. Ákesi balasyna aıtypty: «Búgin sen jalǵyz jat. Qatynyńmen jolyqpa»,-dep. Balasy ákesiniń ósıetin tyńdamaǵan sebepten tańerteń ákesine qolǵabys qyla almaı Tolaǵaıdy Ertiske sheıin apara almapty. Ákesi qaıǵylanyp Tolaǵaıdy Qalba taýlarynda tastap ketipti.