BABALAR SÓZІ: Sháýildir ataýy týraly ańyz
Bul joba aıasynda «Babalar sózi», «Qazaq handary», «Ejelgi qalalar tarıhy», «Halyq qazynasy» qatarly jańa aıdarlar ashyldy. «Babalar sózi» aıdary negizine «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda shyqqan 100 tomdyq aýyz ádebıetiniń jyr-tolǵaýlary, qıssa-dastandar, sóz ustaǵan sheshender men bılerimizden qalǵan naqyldar, tarıhı jádigerler alyndy. «Qazaq handary» aıdarynda tarıhymyzda eline qorǵan bolǵan handardyń ómiri týraly derekter beriledi. Al «Ejelgi qalalar tarıhy» aıdaryna qazaq dalasyndaǵy órkenıettiń ordasy bolǵan kóne qalalardyń tarıhy týraly jazbalar jarııalanady. «Halyq qazynasy» aıdary boıynsha Qazaqstandaǵy tarıhı, mádenı eskertkishter, qazaq halqynyń salt-dástúrleri, qolóner, qarý-jaraqtary týraly maǵlumattar berilmek. Joba materıaldary qazaq tilinde (qazaqsha jáne tóte jazýmen) agenttik saıtynda jarııalanady.
***
ShÁÝІLDІR
(І nusqa)
At shaptyrym alystan munarta, qaraýyta kórinetin Tórtkúl dúnıege aty men dańqy jetken «Uly Jibek jolynyń» kúre tamyry bolǵan Otyrar qalasynyń kishigirim taýdaı bolyp úıilgen úıindi orny. Otyrar qalasynyń soltústik betkeıinde Arystanbab degen áýlıeniń kúmbezi bar. Aqsheńgel keı-keıde syńsyp, bir túrli muńdy áýenmen jylaıdy. Sol jerge «Sheıit bolǵan qyz» jerlengen, sol qyzdyń molasynyń ústinde aq sheńgel ósken desedi.
Otyrar hany Qaıyrdyń inisi áskerbasy bolady. Áskerbasynyń jalǵannan aıttyrǵan jalǵyz qyzy Dúr bolady. Dúr óner-bilim alý úshin aǵasy Kaıyr hannyń qolynda jasaıdy. Dúr óte súıkimdi, kórikti, quralaı kóz, kıǵash qas, súmbil shash, talshybyqtaı buralǵan kórkine aqyl-parasaty saı bolyp ósedi. «Áskerbasyna jasaǵan ıem jalǵyz qyz berse de, dúnıeniń tutas baılyǵyna para-par qyz bergen», - desedi.
Kaıyr hannyń uly Shámil Dúrmenen túıdeı qurdas eken. Ekeýi de balalyqtyń bal kúnderin ótkize beredi eken. Shámildi kórgen qarııalar: «Er tulǵaly, batyrǵa laıyq keıpi bar. Bul ózi Qaıyrdan ótken han bolar» deıdi.
Qaıyrdy dushpandary jeńýdiń ádisin oılaıdy. Qaıyrhan men inisiniń uıymshyl, halqynyń uıyǵan yntymaǵyn jek kóredi: «Áskeri myqty, buny jeńý úshin kúsh emes, aıla kerek», - deıdi.
Sol kezde Shámil jigit bolyp boı túzep, Dúr boı jetken qyz bolyp qalǵan eken. Ońy men solyn anyq ajyrata almaıtyn bozbala jigit pen boıjetkendi qandy sheńgelderine túsirýdi maqsat tutady. «Ańdyǵan jaý almaı qoımas» degendeı, han saraıynan opasyz jan tabady. Qaıyrhan ózi saıatshylap ketken eken. Ketkenin bilgen jaý pák jandardy aldap-arbap, sharap ishkizedi eken. Ekeýi esterin jıǵan soń, uıat shoǵyna bıdaıdaı qýyrylady eken. Bul habar hanǵa da jetedi. Namys otyna túsken han, Sarykólden inisin sýyt aldyrady. Іnisi de: «Bul ne degen sumdyq, qazaq halqynyń dástúr-saltynda joq masqaralyq», - dep kúızeldi.
«Kúnáhardyń biri sizdiń, biri meniń perzentimiz, ekeýin de jas boran etip jazalaý kerek» deıdi. Qaıyrhan sabyrly qalypty: «Osy iske kóńilim senbeıdi» dep, Shámil men Dúrdi aldyrady, ekeýi de bolǵan isti moıyndaıdy. Úkim shyǵarylyp, týysqan aǵa, qaryndastyń qylmysyna laıyqty jaza qoldanylady. Qala halqynyń bári kún batys jaqqa turyp, ekige bólinip turady. Qaqpa aýzynda jazalaýshy ásker atqa minip, qylyshyn qolyna alyp, sap túzeıdi. Qylmysker eki jas júgirip atqa minip, qala ishinen shaýyp shyǵýy kerek.
Aldymen Shámil kóz ilespes jyldamdyqpen juldyzdaı aǵyzyp óte shyǵady. Jazalaýshynyń qylyshynyń bireýi ıyǵyna, bireýi sanyna tıip, qyp-qyzyl qany saýlap ketedi de, joq bolady. Onyń artynan Dúr de aq jamylyp aǵyza ótedi. Shámildiń basyn ala almaǵan bas keserler, Dúrdiń basyn alady. Qyzdyń denesin alyp, Arystanbabqa tastaıdy. Qyzdy sol jerge jerlepti. Al Shámil ushty-kúıdi joq bolady. El jınalyp, esin jıǵan soń, eski eldi meken Otyrardyń atyn «Shámil-Dúr» depti. Kele-kele bul Sháýildirge aınalypty.
ShÁÝІLDІR
(ІІ nusqa)
Ertede Buzyq qalasyn (qazirgi Temir aq qorǵa, Bozyqtóbe) Muryndyq atty han bılepti. Ol óte qatal, aıtqanynan qaıtpaıtyn, birbetkeı jan eken.
Birde qaladaǵy Begen ózeninen sý tartylyp, qala turǵyndary bir tamshy sýǵa zar bolypty. Sol kezde Muryndyq han: «Kimde-kim qalaǵa sý jetkizetin bolsa, soǵan qyzymdy beremin», - dep jar salypty.
Muryndyqtyń Dúrııa esimdi aıdaı sulý qyzy bar eken. Kórkine aqyly saı Dúrııadan qalanyń bar kári-jasy tegis úmitker bolyp, olar qalaǵa sý ákelý jumysyna bar yntasymen jumylypty. Alaıda sý jetkizý eshqaısysynyń qolynan kelmese kerek.
Sol aýylda Muryndyqtyń jylqysyn baǵatyn Shámil esimdi kórikti, batyr tulǵaly jigit bar eken. Shámil men Dúrııa bir-birin óte jaqsy kóripti. Biraq sezimderin jarııa etýge biriniń kedeı jigit, ekinshisiniń baı qyzy ekendigi bóget bolypty. Rasynda, tigerge tuıaǵy joq, sińiri shyqqan kedeıge qaı baı qyzyn bersin. Osydan baryp Dúrııa ákesine Shámildi unatatynyn aıtýǵa aýzy barmaıdy. Aıtqan jaǵdaıda, súıgen jigitiniń moınyna qyl arqan túsetini anyq.
Hannyń qalaǵa sý ákelý týraly jarlyǵyn estigende, Shámil qatty qýanady. «Dúrııaǵa qosylýdyń birden-bir joly osy» dep oılaıdy.
Ol úlken ketpen jasatypty. Arys ózeniniń jaǵasyna kelip, tezdetip iske kirisedi. Kún-tún demeı aryq qazady. Tek bir ókinishtisi, on bes shaqyrymdaı júrgende ketpen bir qatty zatqa soǵylyp, saby synyp ketedi.
Ketpenniń saby torańǵyl aǵashynan jasalǵan eken. Yzalanǵan Shámil synǵan sapty bes bólip, laqtyryp jiberse, ol bes taıaqsha bolyp jerge shanshyla túsedi de, biraz ýaqyt ótkesin, kóktep shyǵady. Keıin sol jerde bes aǵash ósip turady. Sodan halyq ol jerdi «Bestorańǵyl» dep atap ketedi.
Shámil ketpenin qaıta saptap, jumysyn jalǵastyra beredi. Otyz shaqyrymdaı aryq qazyp, Buzyq qalasyna sý alyp barady. Shólirkegen halyq sýǵa qanyp, shattyqqa bólenedi.
Alaıda Muryndyq han óziniń ýádesin oryndamaıdy. Qyzyn alyp, Otyrar qalasyna qaraı qashady. Biraq ony Shámil Otyrarǵa jetkizbeı, qýyp jetip, Dúrııany kúshpen tartyp alady.
Sodan ketken eki jas ný ormandy panalap, kún keshedi. Ań aýlap, jemis-jıdekti qorek etedi. Muny estigen han ashýǵa minip, arttarynan áskerin jiberip, ekeýin tabanda óltirtedi.
Mine, osy eki ǵashyq panalaǵan jerdi jurt «Shámil men Dúrııanyń aýyly» dep atap ketipti. Ýaqyt óte kele bul ataý qysqartylyp «Shámildúr», artynan dybystyq ózgeristerge ushyrap «Sháýildir» atanǵan degen sóz bar.
