BABALAR SÓZІ: «Qarqaraly» ataýy qaıdan shyqty?

ASTANA. QazAqparat - «QazAqparat» halyqaralyq aqparattyq agenttigi Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń 2015 jyly Qazaq handyǵy qurylýynyń 550 jyldyǵyn ótkizý týraly bastamasyna oraı «Qazaq handyǵyna 550 jyl» atty arnaıy jobany iske qosty. Bul joba aıasynda «Babalar sózi», «Qazaq handary», «Ejelgi qalalar tarıhy», «Halyq qazynasy» qatarly jańa aıdarlar ashyldy. «Babalar sózi» aıdary negizine «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda shyqqan 100 tomdyq aýyz ádebıetiniń jyr-tolǵaýlary, qıssa-dastandar, sóz ustaǵan sheshender men bılerimizden qalǵan naqyldar, tarıhı jádigerler alyndy. «Qazaq handary» aıdarynda tarıhymyzda eline qorǵan bolǵan handardyń ómiri týraly derekter beriledi. Al «Ejelgi qalalar tarıhy» aıdaryna qazaq dalasyndaǵy órkenıettiń ordasy bolǵan kóne qalalardyń tarıhy týraly jazbalar jarııalanady. «Halyq qazynasy» aıdary boıynsha, Qazaqstandaǵy tarıhı, mádenı eskertkishter, qazaq halqynyń salt-dástúrleri, qolóner, qarý-jaraqtary týraly maǵlumattar berilmek. Joba materıaldary qazaq tilinde (qazaqsha jáne tóte jazýmen) agenttik saıtynda jarııalanady.

*** Jońǵarlar shabýyly kezinde jaýdyń bir túmen sarbazy qazirgi qalanyń batys jaǵynda qorǵan salyp, bekinedi. Olardyń maqsaty-ózderiniń Ertis boıyndaǵy qoly álsireı me, soǵan qolǵabysqa attaný bolsa kerek. Bul kezde kazaq sarbazda¬ry ortalyq, teristik jaqtan jońǵarlar qolyn álsirete bastaǵan jáne Abylaı qalmaqtyń hany Qaldan Tserenniń qolyna túsip, keıinnen dostasyp, soǵyspaý týraly kelisimge kelgen. Osy kezdi paıdalanyp Shanshar abyzdyń ekinshi áıeli Nurbıkeden týǵan Tileýke, Bertis han qol jınap, tústik Syr boıynan kelip Qarqaralyǵa bekinip jatqan jońǵarlardy joıyp, eldi osy jaqqa ornalastyrýdy qolǵa alyp, bekinisti tazartýdyń qamyna kirisken. Jer jaǵdaıyn jetik bilmegendikten, jońǵarlar aldymyzdan qaýip joq dep oılaǵan. Jaǵdaı oılaǵannan basqasha bolyp shyqty. Bertis qoly Qarqaralynyń batys jaǵyndaǵy Shoqpartas mańyndaǵy ormanǵa ornalasyp, jaýdy seziktendirmeı jelke jaǵynan shabýyl jasaý úshin taýǵa barlaý jumysyn júrgizip, Shoqpartastan Sýyq bulaqqa qaraı asatyn shubyryndy jol tapqan. Osynyń nátıjesinde jaýdyń jelke jaǵynan shabýyldaýǵa tolyq múmkindik týǵan. Kútpegen jerden qalyń qoldyń úreıi ushyp, berekesi ketken jońǵar qoly qasha jónelgen. Jońǵar qolyn kóp shyǵynǵa ushyratyp, jaýdyń izine túsip, tústikke qaraı qýyp jibergen. Sóıtip, Qarakesek rýyn osy mańǵa, Balqantaýǵa deıin ornalastyrýdy josparlap, ol ońtústikke elge qaraı qaıtyp, eldi kóshirýdi uıymdastyrǵan. Bul kezde Qarqaraly degen ataý joq. Bertis bul mekendi jońǵarlardan tazartqan soń, qazan aıynyń sońyna qaraı kóshpendi Qońyrat degen taıpa keledi. Bul taıpa san jaǵynan kóp Arǵynmen týys el. Jońǵarlar shabýyl jasaýǵa múmkin degen mańaıdan qashqaqtap júretin bolsa kerek. Qysqa aıaqty mal dep sıyr, qoı asyrap baqpaıdy, óıtkeni ol elge jaý bet alyp kele jatqanda bul eki túlik bóget bolady jáne jaý qolynda qalyp qoıady degen esebi kórinedi. Jaýdan jaltaryp ketý úshin jylqy, túıe malyn kóptep ósirgen. Qońyrattyqtar «uzynqulaq» arqyly Arqanyń shuraıly jeri jaýdan ta¬zartyldy degendi estip, qystap shyǵý úshin taýdyń kúnshyǵys jaǵyna kóptegen kıiz úı tigip, ózderinen órgen rýlar aýyl-aýyl bolyp otyrǵan. Sol jyly qar óte qalyń túsken, qar túse taýda qaptap júrgen arqar, elik, buǵylardy kórgende kózderi tunǵan. Sadaqpen ań aýlaýǵa baraıyn dese, bara almaıdy. Taý basy men bıik jondar qara bolyp jatqanymen, taý etegi óte qalyń ospaq kóbik qar bolǵan. Taýǵa shyqpaq bolǵanda attary qarǵa kómilip, jaıaý shyǵaıyn dese ózderi de qarǵa kómilip, boılamaǵan. Sol kezde kóktem de óte kesh shyqqan, jaz shyǵa ol kezde ań aýlanbaıdy. Dala taǵysy kıeli bolady, tóli jetim qalsa, qyrsyz bolady degen uǵym qalyptasqan. Sóıtip, bul taýda basy qara, etegi qarly-«Qarqaraly» degen ataý paıda bolǵan. Arǵyndar ishindegi Qaraqoja áýletinen taraǵan Qarakesek rýy kele bastaǵanda aldymen «Qara-qarly» taýyna áltóbet rýy kelip qonystanǵan. Bular kele bastaǵan soń, qońyrattyqtar Esil boıyna qaraı Baltaly-Baǵanaly elimen súıek shatystyǵy bolǵandyqtan kóship ketken. QARQARALY ATAÝY QALAI PAIDA BOLDY? Kórshi turǵan eki aýyl baılary ózderiniń balalaryn tý¬maı jatyp atastyryp qoıady. Birde aýyldar arasynda kelispeýshilikter týyp, atastyrylǵan qyz ben jigitti aıyryp alyp ketedi. Qyz óte sulý bolady, al jigit naǵyz batyr bolyp ósedi. Arada jyldar ótip ekeýi kezdesedi, eki ǵashyq bir-birinsiz ómirdiń qısyny bolmaıtynyn túsinip, aýyldarynan qashyp ketedi. Muny sezgen qyz ákesi qýǵynshy jiberip, jigittiń ólimine sebepshi bolady. Sonda mundaı sumdyqty kórgen qyz shydaı almaı óz-ózine qol jumsaıdy. Súıgeniniń keýdesine qulaǵanda, qyzdyń aýyr bas kıimi qarqara jerge qulapty. Osydan Qarqaraly ataýy shyqqan.