B. Maılınniń «Kúlpash» shyǵarmasy - qazaq dalasyndaǵy asharshylyqtyń boıamasyz kórinisi
Beıimbet Maılın. Kúlpash
Kúlpashtyń kóńilsizdikke túsip júrgen kúnderiniń biri edi...Ústinde, órim-órim bolǵan soń ár jerinen bir túıip qoıǵan eski kóılek, onyń syrtynda tozyǵy jetip týlaqqa aınalǵan qysqa eski ton, basynda seldiregen kóne bókebaıdyń jurnaǵy. Bet-aýzy kónekteı isik; tońyp búrisip, úıdiń buryshyndaǵy peshke arqasyn súıep muńaıyp, tereń oıǵa shomǵan adamsha Kúlpash otyr. Jyrtyq kúpige oranyp, búk túsip balasy Qalı jatyr. Úı sýyq, jamaýly terezeniń jyrtyǵynan kirgen yzǵyryq shekeden shyqqandaı... Úıdiń ishin jylytýǵa - peshke jaǵatyn otyn joq. Otyn tabylar jer de joq... qara sýdan baska dán tatpaǵanyna búgin úshinshi kún. Alty aıǵy qys tartqany - ashtyqtyń zardaby. Bar senetini baıy Maqtym el qydyryp, tilek tilep, erte ketip, kesh keledi. Biraq, onyń da tabary joq...
Áıtse de, Maqtym ketkende sol birdeńe ákeletindeı kórip, ózin-ózi aldastyrýmen uzaq kúndi kesh qylady. Bul - Kúlpashtyń búgingi ádeti emes, kópten bergi ádeti. Jaǵyn sýaldyryp, júzin sarǵaıtyp adam qaraǵysyz qylyp baryp, aqyrynda isikke aınaldyrǵan osy ádet, osy shydamdylyq.
Kúlpash osy kezge sheıin ózinen beter balasyn aıaýmen keldi. Aýyl-aımaq, kórshi-qolańdarynan surastyryp alǵan sorpa-sýyn balasyna beretin boldy.
Sońǵy kezde onyń ózi de bolmaı ketti. Bul aýylda otyrǵandardyń birsypyrasy-aq ólmeli kedeı, bári de «shyqpa, janym, shyqpa» dep otyrǵan sekildi. Burynǵydaı aýysyp tamaq berý abysyn-ajyn arasynan kemip ketti. Shaǵyn tamaqtyń ústine bireý kelse, kirpik sheshendeı jıyrylatyndy shyǵardy. Muny, ásirese, Kúlpash sezedi. Buryndy-soń ash bolsyn, toq bolsyn tamaq úshin bireýge telmirýdi ar kóretin Kúlpashqa bul ońaı bolsyn ba, kórshi úılerge qatynaýdy sıretip edi...
Mine, búgin aqtyq azyq taba almaǵandaryna úshinshi kún, ishi qabysyp, júregi qaraıyp, kózi buldyrap, ólim saǵatyn kútkendeı ypyny ketip otyr... Áli esi-derti balasynda. Oılap otyrip-otyryp qabaǵyn shytyp, keıistik tartqan kisi tárizdi balasyna qarap:
- Kudaı-aı!.. Ne qylmysymyzdan bul kúıge tústik eken? - dedi.
Jylap jiberdi. Búrtik-búrtik ystyq jas ústindegi jarǵaq tonnyń omyraýynan syrǵanaı bastady...
Ashtyqtan basqa Kúlpashtyń mazasyn alatyn taǵy bir oı bar edi. Ol oıdyń Kúlpashty qınaǵanyna búgin ekinshi kún. Qystyń bas jaǵynda, jurtpen qatar soıatyn maly bolmaı, jalǵyz atty uryp alyp, Maqtym jaıaý tilek tileýge aınalǵan soń, Kúlpashtyń birge týǵan sińlisi Raýshan kelip Kúlpashty azǵyrǵan:
- Osy jamanmen biraz kún ómir ótkizdiń ǵoı. Endigi qalǵan ómirindi qorlyqqa salma... jyl bolsa aýyr, osy bastan azbas, tozbas qamyndy oıla... -degen.
Kúlpashtyń kóńilin aýdarý úshin Raýshannyń usynatyn adamy - Jumaǵazy.
- 40 - 50 qarasy bar. Bir aýyldyń baıy. Burynǵy qatynynan bala qalǵan joq. Jasy bıyl tap 40-ta. Oǵan tıseń, óziń bı, óziń han bolasyń!.. - deıdi Raýshan.
Qystyń bas kezinde eptep kúndelik tamaq taýyp ashyǵa qoımaǵandyqtan: «Baıyńdy tastap, baıǵa tı...» - degende, Kúlpashtyń júregi tas tóbesine shyǵyp ketti.
- Qaraǵym, Raýshanjan-aý, aýzyń baryp neǵyp aıtyp otyrsyń! - dep edi...
Aradan eki-úsh aı ótken soń ashtyq sheńgelin qattyraq saldy. Turmys túri qıyndyqqa aınalǵan soń, ásirese, balasynyń tamaq surap jylaǵanyna jany tózbegen soń, keıbir keıistik tartqan ýaqyttarda Kúlpashtyń oıyna Raýshannyń sózi túsetin boldy. Biraq, ol sózdiń ózine paıdaly, ıa zııandy ekenin bul ýaqytqa sheıin aıyryp bilgen emes. Áıtkenmen sony oılaıdy, nege oılaıtynyn ózi de bilmeıdi...
Ári-sári bolyp júrgende sińlisi Raýshan taǵy keldi. Kúlpashty kórip aıady, jylady...
- Endi ólesiń ǵoı, jazǵan, men bıyl ne aıtyp edim?! - dedi.
Kúlpash úndemeı oıǵa shomdy. Júreginde talasyp turǵan eki oı bar: «Jumaǵazyǵa tısem, tamaǵym toq, kóılegim kók bolar edi... Kalıjandy da ashyqtyrmaýǵa bolar edi...» dep oılaıdy; «Jastan qosylǵan qosaǵym edi. Ony jylatyp tastaǵanda ne ońam!..» dep te oılaıdy. Eki oıdyń biri jeńip shyǵa almaı, ózi qatyp otyrǵan Kúlpashtyń basyn odan jaman qatyrady...
Kúlpashtyń qajyǵanyn, naq burynǵydaı qarysyp ketpeıtindigin sezip Raýshan sózdi kesip aıta bastady:
- ... Myna kúıińmen uzaqqa barmaı ólesiń. Seni ólimnen qutqaratyn bizde de ál joq. Ózimiz de sol Jumaǵazydan kún kórip otyrmyz... endi, sózdi qoıyp, soǵan tı!.. - dedi.
Kúlpash kúrsindi:
- Qalıjandy qaıtem? - dedi.
- Oıbaı, apa, balanyń basy qurysyn, áýeli óz qamyńdy je, artynan aldyra jatarsyń, - dedi.
Baıyn aýyzǵa almaı, balasyn ǵana ataǵany - Kúlpashtyń ábden álsirep, eski qaırat, shydamdylyqtan aırylǵandyǵyn bildirdi. Jumaǵazynyń nusqaýymen kelgen Raýshan apasynyń jaıyn sezgen soń isti birjola bitirýdiń qamyna kiristi.
Kúlpashty qyzyqtyra sóıledi.
-... Ne bar tamaq sonyń úıinde: buzylmaǵan qazy, búrýli et, shujyqtyń sany joq... Áli kúnge dastarqannan nany úzilgen emes. Seni alyp beremin dep bizdiń úıdegi kúıeýiń sóz qylǵanda, «odan artyq qatyndy izdesem de, taba almaımyn ǵoı» dep qýtyń-qýtyń etedi...
Buzylmaǵan qazy, búrýli etti esitkende Kúlpashtyń aýzynan sýy aǵyp, yntyǵýǵa aınaldy. Búrliktirgen ashtyq, tamaqty esitken soń, Kúlpashtyń erkin alyp, jeńgendeı... júregi dirildep, kózi qaraýytyp «tıem!..» degen sóz eriksiz aýzynan atylyp shyǵa jazdap otyryp:
- Áı, qaraǵym-aı! - dep óksip jylap jiberdi. - Qaraǵym- aı, ózderiń bilshi... men esten tanǵan kisi ǵoı... - dedi.
Jamaýly kúpige oranyp búrisip jatqan Qalı jybyrlap:
- Áje!.. - dedi.
- Aý, qaraǵym! - dedi Kúlpash.
- Ákem keldi me?..
- Qaraǵym-aý, ákeńniń qarasy batsyn!
Tańmen ketken Maqtym áli qaıtqan joq. Kún batýǵa baryp qaldy. Borandy yzǵyryq azyraq serpilip ashylyp, bulttyń jıeginen shyqqan kún Maqtymnyń jamaýly terezesiniń kózinen kórinip, bosaǵa jaqqa nurly sáýlesin shasha bastady.
Kúlpash peshtiń qasynda. Janynda búrisip Qalı jatyr. Oıǵa shomyp biraz otyryp, «ýh!» dep aýyr kúrsindi. Bul kúrsiný - kún batardyń aldynda katyndardyń ot jaǵyp, tamaq asatynyn eske túsirgendikten shyǵyp otyrǵan emes, bul júrekti qaptap toptanyp, ishi-baýyryn eljiretip, tula boıyn ýdaı jaılaǵan kalyń kasirettiń, aýyr derttiń ushqyny edi. Bul dertti Kúlpashtyń kirsiz taza júregine salyp otyrǵan sińlisi Raýshan. Raýshanǵa qosymsha bolyp yzǵaryn tógip búrliktirgen ashtyq!..Ótken ómirinde oıyna kelmegen isti Kúlpash istegeli otyr. Baıynan aıyrylyp ekinshi adamǵa, ótken ómirinde oıyna kirmegen adamǵa tııýge ýáde berdi... erteń máńgi ketpek. Biraq qalaı ketpek? Qalaı aırylmaq?.. Ony Kúlpashtyń ózi de bilmeıdi.
Raýshan ketkeli oılaǵany jalǵyz Maqtym. Maqtymnyń ózin aıttyryp kúıeý bolǵan shaǵy kózine elesteıdi:
...Jazǵy kez... Maqtym uryn kelgen. Túksıgen qabaq, qýshyq muryn, eńkek deneli qara sur jigit. Jurtqa qalaı kórinetinin ózi bilsin, áıteýir Kúlpashqa unaýy anyq.
Kúlpash bir kórgennen-aq táýir kórip ketken. Sodan beri ekeýiniń arasy áli táýir: birine-biri naz qylyp sóıleskende: «ekeýimizdi qara jer aıyrar» dep serttesetin... Maqtym úıde azǵana joq bolsa, «qaıda ketti» dep kelgenshe yntyq bolatyn Kúlpash osy... Súıtken Maqtymyn búgin tastamaq. Áı, raqymsyz ashtyq-aı! Kimderdi jylatpady, kimder jylamady!
Kúlpash óksip jylap jiberdi.
Búrisip jatqan Qalı qozǵalyp:
- Áje, - dedi.
- Nemene, qaraǵym?
- Ákem keldi me?..
Dalada tyqyr bilinip syqyrlap esik ashyldy. Qyrjıyp tyrysqan qysqa ton, qaýdyrlap qatqan jaman tymaq, aıaǵynda qonyshysynan basylǵan jaman etik; moınynda dorbasy bar, jaǵy sýalyp, kózi adyraıyp, adam beınesi ketken bireý esikten kirdi.
Bul Maqtym edi, Kúlpash jalt etip qarady da muńaıyp ketti...
Qalı basyn kóterip alyp:
- Áke, keldińbe?
- Keldim, qaraǵym!.. - dep kemsendep, kaltyldap jyrtyq etigin syqyrlatyp, úıdiń ortasyndaǵy baǵananyń túbine kelip Maqtym salbyrap otyra ketti.
Qalı súıretilip turyp, eki kózi Maqtymnyń moınyndaǵy dorbada, eptep basyp jaqyndady.
Maqtym jylap qoıa berdi:
- Qalqam-aý, dym joq!..
Kúlpash ta jylady.
Qalı aýyr kúrsinip, táltirektep basyp baryp kúpisine oranyp, Kúlpashtyń qoltyǵyna basyn tyǵa búrisip jata ketti.
Kóp ýaqyt ótti. Qas qaraıyp, úıdiń ishin qoıý qarańǵylyq qaptady. Maqtym baǵanaǵa súıenip áli otyr, oqta-sanda ýhileıdi.
Kúlpash oıǵa shomǵan adam tárizdenip biraz otyryp, bir kezde shoshynǵan adamdaı kenet basyn kóterdi:
- Áı,- dedi.
Daýysy bir túrli qaltyrap, úıdiń ishin jańǵyryqtyrdy.
- Jaı ma?
Kúlpashtyń úni bitti... ne aıtaryn bilmedi... kózinen móldirep jas tógile bastady...
- Qatyn, birdeme aıtaıyn dediń be?
- Ásheıin... búgin Raýshan kelip edi...
- Jaı kelip pe?
Kúlpash taǵy sóıleı almaı, kóz jasyna býlyqty. Álde ne ýaqytta taǵy da:
- Áı, - dedi.
- Nemene, jazǵan, aıtsaıshy!
- Biz osy qaıtemiz?
- Qaıdan bileıin?
- Biz ólmeımiz be?
- Óletin shyǵarmyz!..
- Biz...- dep taǵy toqtaldy.
- Biz... biz... aırylsaq qaıtedi?!
Maqtym áldenege qozǵalǵandaı boldy. Úı ishi tym-tyrys. Jańa týǵan aıdyń sáýlesi túse bastady..
- Qatyn, sen ne dep otyrsyń?
- Aırylyssaq?!
- Raýshan aıtty ma?
- Iá.
- Qalıdy qaıtesiń? - dep, Maqtym kemsendep, óksip jylap jiberdi.
- Átteń kedeılik, átteń ashtyq, qyldyń-aý!..
Pesh pen Kúlpashtyń arasyndaǵy qýysqa tyǵylyp búrseńdep jatqan Qalı taǵy qozǵaldy:
- Áje, - dedi!
- Qalqam-aý, ne qyl deısiń?
- Tońdym!
Marttyń ishi. Jetige sozylǵan boran búgin ǵana ashylyp, jyly shýaq kúnniń kózi yqtasyndaǵy qardyń betin jyltyratyp, terletip jatyr. Jerde de burynǵydaı yzǵar joq: aryq maldar tysqa shyǵyp, kún shýaqtyqtaǵy boqtyqty, shópti timiskip júr.
Uzynnan sozylǵan aýyldan oqshaý, jeke, mańaıynda budyr joq, kalyń kúrtikten morjasy zorǵa kórinip turǵan shetkergi úıge aýyl syrtyndaǵy jińishke jolmen jastaý áıel aıandaı basyp kele jatyr.
Bul Kúlpash edi. Jumaǵazyǵa tıgenine jıyrma kúndeı bolǵan. Ashtyqtyń qandy tyrnaǵy Kúlpashty buǵan da kóndirgen. Biraq ashtyqtan qutylǵan ekem dep qabaǵy ashylǵan Kúlpash joq. Jumaǵazynyń úıindegi jıyrma kún jıyrma jyldan aýyr boldy. Ásirese Qalıdy saǵyndy. Jumaǵazynyń úıine barǵan kúnniń erteńine túnde Qalı túsine kirdi: Kúlpash úıden shyǵarda «qalqam» dep baryp Qalıdyń betinen súıgende, ókpelegen adamdaı aýzyn búrtıtyp, turǵan ornynda qalshıyp qalyp edi.Túsinde de sol kúıin kórdi. Aýzy búrtıyp, kózi áldeqaıda birdemege tirelip qatyp qalǵan... Kúlpash «qalqam» dep baýyryna tartsa da, tas sekildenip ornynan qozǵalmaıdy...
Bir kúni túsinde Maqtymdy kóredi. O da renjýli, o da ashýly. «Áı, áı!» dep Kúlpash bir-eki ret sóılese de, Maqtym jaýap bermeıdi...
Dúnıedegi eń jaqsy kóretini baıy men balasyn renjitip, óziniń bas saýǵa qylyp ketkenin Kúlpash endi ar kóre bastady. «Ólsem solarmen birge ólsem bolmaıtyn ba edi?!» degen oı kirdi. Bir jaǵynan Maqtym jaıyn oılaıdy. Ala dorbany moınyna ilip alyp tańmen tamaq izdep ketse, tapsyn-tappasyn keshke bir oralyp soqpaı qoımaıdy. Sondaǵy azaptanyp júrgeni qatyn-balanyń qamy, solardy ashtan óltirmeýdiń jabdyǵy, sóıtip júrgen adamnyń kadirin bilmeı tastap ketetin ne jóni bar edi?!.
Kúlpash barǵaly qaıǵy ústine qaıǵy jamap, aqyrynda, búgin Jumaǵazynyń úıde joǵyn paıdalanyp, kele jatqany edi. Kúlpash bul joly túrli oıǵa minip keledi. Maqtym renjimese, basqa baıǵa tıdiń dep ashýlanbasa, eski turmysqa qaıta qaıtý da oıynda joq emes.
Aıaǵyn eki-úsh basyp qaıta-qaıta sol jaq qoınyn sıpap qaraıdy. Qoınynda eki kesek et bar: bireýin Qalıǵa, bireýin Maqtymǵa dep jasyryp pisirip alǵan.
- Qaraǵym-aı, etti kórgende ne der eken? - deıdi oqta-sanda.
Aýylǵa tónip kelgende eki-úsh ıt úrip aldynan shyqty. Kúlpash elegen joq, kire beris shettegi Ybyraıdiki edi. Bıik qylyp soǵylǵan aqqalanyń basynda Ybyraı tur eken. Kúlpash ony da abaılaǵan joq. Júregi alyp-ushyp úıine jetkenshe asyqty.
Ybyraı tanyp:
- Aý, kelinbisiń? - dedi.
Kúlpash sálem qyldy da jónele berdi, Ybyraı birdeme aıtqysy kelgen kisi sekildenip, aqqaladan aıaǵyn bir-eki basyp túsińkirep baryp toqtady.
Kúlpash úıine jetti. Lapastyń esigine kózi túsip, júregi qaltyrap tiksinińkiredi. Esiktiń aldy kúrtik qar, iz degennen dym joq!.. Maltyǵyp basyp baryp úıdiń esigindegi qardy aıaǵymen ysyryp, esikti ashýǵa aınaldy... júregi lúpildep soǵyp, kózi qaraýytyp bir túrli qorqynysh paıda bolǵandaı tárizdendi. Biraq neden seziktenip koryqqanyn ózi de bile almady. Biletin jaıy da joq edi...
Jan dármen qaırattanyp zorǵa degende saldama esikti qozǵap, syqyrlatyp ashty. Sýyq lep betke soqgy. Terezede jaryq joq, úı tastaı qarańǵy.
Kúlpash qaltyranyp ketti, úıge kirerin de, kirmesin de bilmedi. Bir aıaǵyn tabaldyryqtan ishke salyp, esikten qolymen ustap qaltyrap:
- Qaraǵym! - dedi.
Ún joq...
- Qaraǵym, qaıdasyń?.. Áı, barmysyń?..
Jaýap joq...
Kúlpash ne qylaryn bilmedi. Jaltańdap artyna qarady.Júgirip terezege baryp kúrtik qardy qolymen qoparyp ashty. Nurly kúnniń sáýlesi jamaýly tereze arqyly úıge túsip, jaryq qyldy. Tús kezi eken, kún tup-týra peshke túsken...
Qardy tastaı berip Kúlpash jalma-jan syǵalap edi, peshtiń janynda uılyǵyp, búk túsip qushaqtasyp jatqan ákeli-balaly ekeýine kózi tústi... Іshi eljirep kózine jas keldi. Uıyqtap jatyr eken dep qýanyp, maltyǵa, súrine úıge kirdi:
- Qaraǵym, Qalıjan, tur!..
Tónip kelip Qalıdy súıeıin dep umtylǵanda, kózi Maqtymnyń kózine túsip ketti: kózi adyraıyp, aýzy ashylyp, tisi aqsıyp jatyr eken!..
Kúlpash shoshyp:
- Áı... - dedi.
Budan keıin ne bolǵanyn ózi de bilmeı, ólip jatqan baıy men balasyn qushaqtaı qulady.
1922.
