Azǵyr polıgonynyń zardaby áli zerttelmeı otyr
ATYRAÝ. KAZINFORM — Atyraý oblysynda jerasty synaǵy jasalǵan eki áskerı polıgon bolǵan. Qurmanǵazy aýdandyq máslıhatynyń depýtaty Mansur Qýanshalıevtiń pikirinshe, Azǵyr polıgonynyń zardaby áli tolyq zerttelmeı keledi.
— Mansur Ábiluly, Azǵyr polıgonynda jerasty jarylysy qashan bastalǵan? Qansha ret jarylys jasalǵan?
— Azǵyr polıgony Qurmanǵazy aýdanyndaǵy Azǵyr aýylynyń mańynda ornalasqan. Keńes odaǵy kezinde polıgon úshin 300 gektar jer telimi berilgen. Sebep — jer astyndaǵy tuz qabatynda ıadrolyq synaq júrgizý. Munda ıadrolyq synaq júrgizý úshin 10 tehnologııalyq alań daıyndalǵan. Jarylystyń eń taıyzy 161 metr, al tereńi 1491 metrde jasalǵan. Oblystyq tabıǵı resýrstar jáne tabıǵat paıdalanýdy retteý basqarmasynyń basshysy usynǵan aqparatqa súıensem, 1966-1979 jyldar aralyǵynda alańdarda 1491-1613 metr tereńdikte qýaty 10 kılotonnadan 100 kılotonnaǵa deıin 17 jerasty ıadrolyq jarylys jasalǵan.
Al saldaryna kelsek, 1966 jyly A1 tehnologııalyq alańyndaǵy alǵashqy jarylystan soń radıonýklıtter jer betine shyǵyp ketken. Budan soń 1978 jyly A9 tehnologııalyq alańynda jarylystyń saldarynan dıametri 600 metr jer bederi 35 metr tereńdikke deıin tómen túsken.
— Polıgondaǵy tehnologııalyq alańdarda ıadrolyq synaqtan keıin sý men topyraq quramy zerttelgen be?
— Azǵyr polıgony aýmaǵyndaǵy radıatsııalyq jaǵdaıdy birneshe ǵylymı mekeme zerttegen. Máselen, 1991 jylǵa deıin Sankt-Peterbýrg qalasynda ornalasqan Hlopın atyndaǵy Radıı ınstıtýty, 1995 jylǵa deıin Arzamas qalasyndaǵy Búkilreseılik eksperımenttik fızıka ǵylymı-zertteý ınstıtýty, 1996 jylǵa deıin Qazaqstan Ulttyq ıadrolyq ortalyǵynyń Radıatsııalyq qaýipsizdik jáne ekologııa ınstıtýty, 1996 jyldan qazirge deıin ıAdrolyq fızıka ınstıtýty júrgizdi.
Jarylys alańdarynda paıda bolǵan tuz qabattarynyń qýysynda 77-den 1500 kıýrıge deıin alfa-aktıvti nýklıd, 450-den 50000 kıýrıge deıin beta-aktıvti nýklıd saqtalyp, radıoaktıvti zattar ydyraý protsesi bar. Tuz qabattaryndaǵy qýystar túgelge jýyq jerasty sýyna tolǵan. Bul degenimiz — radıoaktıvtik tuzdyqtar jerasty sýynyń aǵynymen jan-jaqqa tarap, ózen-kóldermen jalǵasyp jatý qaýpi bar degen sóz.
Máselen, 2006-2007 jyldary jarylys alańdarynda ósimdikter men topyraqtaǵy radıı men tsezıı kólemi 6500 bekkerel/kg deıin kórsetti. Jerasty sýy aǵynymen radıoaktıvti tuzdyqtardyń taralýy, radıoaktıvti topyraqtyń jelmen shań-tozań túrinde aýaǵa ushýy, radıoaktıvti gazdyń atmosferaǵa jaıylýynyń zardaby orasan zor bolýy múmkin. Radıı-tsezııdiń jáne radıı-strontsııdiń jartylaı ydyraý merzimi 27-30 jylǵa, plýtonııdiń 238, ızotoptyń 90 jylǵa, plýtonıı 240-tiń 6600 jylǵa, al plýtonıı-239 ydyraýy 24 myń jylǵa sozylatynyn eskersek, onda Azǵyr mańynyń adam densaýlyǵyna asa qaýipti áseri uzaq merzimge jalǵasatynyn, tipti máńgilik bolýy múmkindigin de joqqa shyǵara almaımyz.
Budan birneshe jyl buryn Azǵyr aýylynan 1 shaqyrym qashyqtaǵy № 1081 burǵysynda strontsıı 25600 mkg/l boldy. Al norma boıynsha strontsıı 100 mkg/l bolýy kerek. Biraq, sý quramyndaǵy strontsııdiń tabıǵı, álde ızotopty túri ekeni belgisiz.
Barıı Azǵyrdyń № 1 qudyǵynda 271 mkg, al № 4 qudyqta 240 mkg/l. Bul element te norma boıynsha 100 mkg/lıtrden asyp tur. Al marganets № 2002 gıdrogeologııalyq burǵysynda 1160 mkg/l, № 2004-te 350 mkg/l, № 2005-te 277 mkg/l, № 1081-de 807 mkg/l. Aýyl turǵyndary sýyn ishetin № 2 qudyqta 2230 mkg/l, «Bulaq» qudyǵynda 442 mkg/l. Bul da normadaǵy shekten asyp ketken.
Temirdiń úlesi norma boıynsha — 300 mkg/l. Alaıda № 2002 gıdrogeologııa burǵysynda 7070 mkg/l kórsetti. Mine, osyndaı derekten aýyz sý quramynyń sanıtarlyq talapqa saı emesin baıqaımyz. Demek, jerasty sýy taza emes.
— ıAdrolyq synaq saldary turǵyndar densaýlyǵyna áser etken be?
— Polıgonnyń turǵyndar densaýlyǵyna áseri joq deýge bolmaıdy. Onyń mynadaı sebebi bar. Meniń qolymda Azǵyr aýyl okrýgindegi ýchaskelik aýrýhana dárigeriniń málimeti bar. Onda 1990-2004 jyldary Azǵyr jáne Balqudyq aýyldarynan 416 adamnyń (214 er, 202 áıel) qaıtys bolǵany jazylǵan. Onyń ishinde 14 jasqa deıingi 53 jasóspirim, 29 jasqa deıingi 17 eresek bar. Osy jyldary 39 jasqa deıingi 27, 50 jasqa tolmaǵan 28, al 59 jasqa deıingi 33 adam baqılyq bolǵan.
Turǵyndardyń kóz jumýyna birneshe aýrý sebep bolǵanyn aıtqym keledi. Máselen, qaterli isik aýrýynan qaıtys bolǵandar jyl saıyn tirkeledi. 1990-2004 jyldary dál osy aýrýdyń saldarynan — 69, qan aınalymy júıesindegi syrqattan — 85, tynys alý jolyndaǵy keselden — 52 adam baqılyq bolǵan. Al as qorytý júıesi buzylǵandyqtan 12 adam qaıtys bolǵany tirkelip otyr. Sýıtsıdten 14 adam o dúnıege attandy.
Azǵyr polıgonynyń zardabynan leıkemııa aýrýyna ushyraǵandar az emes. Naqty mysal keltiretin bolsam, Azǵyr aýylynan 10 jasar oqýshy G.Janǵazıeva, turǵyn Sansyzbaı Salıhovtyń sábıi (ishten týabitken), mal dárigeri E.Botaǵarın, Balqudyq orta mektebiniń muǵalimi B.Qapaeva leıkemııadan mezgilsiz ómirden ozdy.
— Azǵyr polıgonyna qatysty máseleler áli kúnge sheshilmeı keledi. Qandaı da bir usynysyńyz bar ma?
— Polıgonnyń irgesindegi Azǵyr aýylyna qatysty ómirlik mańyzy bar usynystardy aıtqanyma birneshe jyl boldy. Birinshiden, ıadrolyq synaq jasalǵan alańnyń bári asa qaýipti dep esepteımin. Sol sebepten, ár alańnyń aınalasyna radıoaktıvti topyraqtyń jelmen kóterilip ushýyn tejeıtin tal-terek egý arqyly kógaldandyrý qajet. Ekinshiden, jarylys alańdary tóńireginiń gıdrogeologııalyq kartasyn jasaqtaý kerek. Bul jerasty sýy aǵynynyń baǵytyn anyqtaýǵa, aldyn alý sharalaryn júrgizýge yqpal eter edi.
Úshinshiden, oblystyq, respýblıkalyq, deńgeıde Azǵyr ıadrolyq synaq alańdaryna irgeles ornalasqan eldi mekenderdi ekologııalyq saýyqtyrý jáne áleýmettik qorǵaý baǵytynda arnaıy baǵdarlama qabyldaý kerek. Mundaı baǵdarlamanyń shekaraǵa jaqyn ornalasqan eldimekenderden turǵyndardyń kóshý qarqynyn toqtatýǵa septigi tıedi. Óıtkeni, shekara mańyndaǵy aýyldarda turǵyndardy turaqtandyrý — asa mańyzdy geosaıasat. Tórtinshiden, shekaraǵa, Azǵyr polıgonyna jaqyn ornalasqan aýyldarǵa qatynaıtyn jol máseles túpkilikti sheshilmeı keledi. Bul — turǵyndar úshin ómirlik mańyzy bar másele.
Besinshiden, Azǵyr polıgonyna jaqyn aýyldardyń turǵyndarynyń densaýlyǵyn tekserýge mán bergen jón. Osy maqsatta Qurmanǵazy aýdanynyń ortalyǵy — Qurmanǵazy aýylynan aýdan saýyqtyrý, ne ońaltý ortalyǵyn ashý qajet.
Eń basty usynysym — Azǵyr polıgonynyń zardabyn tolyq zertteýge basa nazar aýdarý qajet. Muny aýdandyq máslıhat depýtaty retinde kóterip júrmin. Qazir bul máselege nazar aýdarmasaq, keıin kesh bolatyny anyq.
Eske sala ketelik, budan buryn Reseımen shekaradaǵy 10 aýylǵa baratyn jolda áli kúnge asfalt joǵyn jazǵan bolatynbyz.