Azattyq jolynda janyn bergen Isataı batyrdyń esimi dáriptelýi tıis – BQO qazaq drama teatrynyń dırektory Q. Tóleýishev
- Kelesi, ıaǵnı 2011 jyly «elim, jurtym» dep júrip búkil úrim-butaǵymen qurban bolǵan Isataı batyrdyń týǵanyna 220 jyl tolady eken. Arǵy-bergi tarıhty saýmalasaq, osy jyldardyń ishinde «batyrym» dep basyn qaraıtyp, besti bıe baýyzdap, as bergen kezimiz bolmapty. Búgin de «baýyrymdap» bozdap otyrǵan eshkim kórinbeıdi. Qaıran, Mahambet! Osylaı bolaryn budan 200 jyl buryn qalaı dóp basqansyń.
«...Atyna turman bolsam dep,
Jurtyna qurban bolsam dep,
...Qyzǵyshtaı bolǵan esil er
Súıtken de jurttan ne kórdi?».
Bul jerde búkil qazaqty qaralaýǵa bolmas. Qazaqstannyń qaı túkpirin alsań da, qazir batyrynan bastap baqyryna deıin quryǵanda músin qoıyp jatyr. Meshit ashyp, memorıal soǵýda. Bul durys ta shyǵar. Sebebi osy ýaqytqa deıin óser urpaǵymyzǵa ózimizdiń tarıhty qoıa turyp, ózge tarıhty úıretýdeı-aq úırettik qoı. Ózimizge de «Qalyń oqýlyqtar jazyp», qoladan músinder soǵatyn kez kelgen shyǵar. Tek jarty jonymyz alyp Reseıdiń usynsa qoly, tistese tisi jetetin jerde jatqan bizdiń jaıbaraqattyǵymyzǵa jol bolsyn.
Arǵy-bergi tarıhta Isataıdyń atyn Mahambetteı dáriptegen, Mahambetteı aıalaǵan aqyn da, et jaqyn týys-týǵandary da bolǵan joq. Búgingideı dostyń da, aǵanyń da qadir-qasıeti ketińkirep, turǵan shaqta óser urpaqqa Mahańnyń «Isataı» degen aǵasyn» nege sonshama qasterlegenin, nege ózin qoıa turyp, halyqqa Isataıdyń atyn ushpaqtaǵanyn túsindirý qıyn da bolar.
Mahambetti tek tarıh túsindi. «Halyqtyń qamyn jegen» aǵasyna istegen adam kótere almas adaldyǵy men aqysyz súıispenshiligin tarıh pen taǵdyr ózine óshpes dańq, arylmaıtyn abyroı qylyp qaıtardy. Osy adaldyǵy úshin, urpaqqa ónege eter ólmes úlgisi úshin halqy Mahambetti Isataıdan beter dáriptedi. Keshegi ótken keńestiń ıdeologııasyna da Mahambettiń jyrlary izdegenge suraǵandaı boldy. Mahambet revolıýtsııa zamanynda revolıýtsıoner boldy, azamat soǵysy kezinde qyzyl komandır boldy, otan soǵysynda Baýyrjan men Mánshúkterge aıbyn boldy, muqalmas namys boldy. Álbette solaı bolýǵa tıis edi.
Biraq tarıhta Isataıdyń joly Mahambetten góri aýyrlaý boldy. Keńes dáýirinde ózgeniń batyrlaryn oqydyq. Táýelsizdik alǵannan beri de bılikke qarsy qylysh sermegen Isataıdy táýekel etip turǵyzyp alar tarıhshy shyǵa qoıǵan joq. Mahambetti aıtqan jerde amalsyzdan anda-sanda onyń da atyn ataıtyn boldyq. Odan ári bara almaı turmyz. Ókinishtisi, Isataıdaı aǵasyn «Aq kireýke jaǵasyndaı» kir shaldyrmaı qasterlep otyratyn búgin Mahambet joq. Mahambetter de joq.
Ózge jurt halqy úshin qurban bolǵan qaharmany túgili ózge eldi otarlap, jesiriniń jaýlyǵyn qorlaǵan álimjet áýmeserin de áıbattap otyr. Tyrnaq astynan kir izdep ketsek, dúnıe júzi elderindegi, sonyń ishinde damyǵan órkenıetshileriniń ózinde aıtýly eskertkishter men tarıhı kitaptardyń keıipkerleri negizinen jaýlap alýshylar emes pe? Reseıdiń batysyn keńitip, Kavkazdy baǵyndyryp bergen Sývorov pen búkil Sibirdi janshyp bergen Ermak qalaı qurmetteledi? Boıymyzdy jaılaǵan búgejektikti basyp, barymyzdy baǵalaıtyn ýaqyt keldi ǵoı. Balalarymyzdyń óziniń batyrlaryn bilmeı, ózgeniń «órmekshileri» men Robbındaryn rabbym tutatyny da osydan emes pe? Tarıhty ár kezeńniń saıasatynyń súzgisinen ótkize bersek, ári-beriden soń súzetin de eshteńe qalmaı qalatyn bolar
Búgingi bizdiń jeri de, baılyǵy da jetkilikti elimizde ulttyq namys pen urandaǵan rýh jetispeıdi. Óser urpaǵymyzdyń da ýaıymy sol. Sebebi sonaý jeltoqsanda janýdaı-aq janǵan ulttyq namysymyzdy da, alapat rýhymyzdy da keıingi jyldary álsiretip, aqyr aıasynda arzan qundylyqtarǵa aıyrbastap aldyq. Endi sol álsiregen rýh pen shaıyla bastaǵan namysty Isataı batyrdyń qurbandyq erligi men Mahambet aqynnyń otty jyrlary qaýzaýǵa, qaýlatýǵa tıis qoı.
Isataı Taımanov 1791 jyly Qyzylqoǵa óńirinde dúnıege kelip, jıyrma jasyna taman Bókeı sultannyń qol astyna keledi. Sultan ony búkil Berish rýyna starshyn qylyp taǵaıyndaıdy, shuraıly jerler bóledi. Keıin Jáńgirdiń tusynda el ol jerlerden aıyrylady. Jalpy, han men batyrdyń arasyndaǵy teketires te, sharýalardyń narazylyǵy da osy ádiletsizdikten bastalady. Eger «halqym» demese, «halyqtyń qamyn jemese», starshyn Isataıdyń qara basynda jerdiń de, maldyń da ýaıymy bola qoımaǵan shyǵar. Sodan da bolar, Mahambettiń:
Jetimderge jem berdiń,
Jesirlerge jer berdiń,
Qyzǵyshtaı bolǵan esil er
Sóıtkende jurttan ne kórdiń?»- dep nalıtyny.
Sonymen, kóterilis jeńilip, qalyń qoly iritkideı irigen batyr jeltoqsannyń bir yzǵarly túni Jaıyqtan ótip, attyń basyn Qıylǵa qaraı burady. Biraq orys bolyp, qazaq bolyp batyrdyń búgingi tústenetin aýyly men keshke qonar kútirlerin sanamalap otyrǵan jazalaýshylar da, áýelden-aq «isiniń ońbasyn» mańdaıyna jazyp qoıǵan taǵdyr da batyrdyń sońǵy kúnderin sanap jatty. 1838 jyldyń shildesinde sol Qıyldyń bir oıynda batyrdyń basy shabyldy, balasy da óltirildi. Balasy Jaqııaǵa Oral kazak-orystary sym temirmen 500 dúre saldy. Budan ótken halyq qurbany bolar ma? Halqy úshin shybyn jandaryn qıǵan Keńesary, Syrym, Isataı men Mahambet keshegi qarly boranda kók muzdyń ústinde jalańaıaq turyp, ultynyń namysyn kótergen qazaq qyzdary men Qaırattar! Osylardan artyq urpaqqa qandaı úlgi kerek?!
Ózge oblystardy aıtpaı aq qoıaıyn. Osy Oral jerinde Isataıdyń batyr bolyp, ór tulǵasy tarıhqa engen «Qaıran Naryndy» alaıyqshy. Sol jalpaq Narynda, sirá, Isataıdyń aty bar ma? Batyrdyń aldyndaǵy boryshymyzdy Oraldaǵy Isataı batyr kóshesimen tamamdadyq pa?! Qansha qaralasańyz da, keńes úkimeti joqtan joǵary ıdeal jasaı bilgenin moıyndaýymyz kerek. Sony urpaq tárbıesine qalaı qııýlastyryp keltirdi deseńizshi! Sonyń bir mysaly, M.Ótemisuly atyndaǵy Batys Qazaqstan memlekettik ýnıversıteti aldyndaǵy Mısha Gavrılovtyń eskertkishi. Óz ıdeologııasyna kerek bolǵanda kez kelgen kóshedegi bala da batyr bolyp shyǵa kelgen. Al shyn batyr, erkek toqty qurbandyq Isataı men Qaırattar qaıda? Mısha kim? Mahambet kim? Mısha kim? Isataı kim? Sonsha qorlaıtyndaı Isataı qaısysymyzdyń jolymyzdy kesti? Ózge el túgili, óz elimizdiń ońtústigine baryp, Isataı batyrdyń basynda belgi joq, desek, áı, eshkim sene qoımas! Qaımana qazaqtyń basyna turǵyzylyp jatyrǵan kesene batyrǵa buıyrmaı tur. Senesiz be! Al ishki ordadaǵy halyq kóterilisi men joryq joldarynda aıryqsha belgi eskertkishter men keler urpaqqa qaǵıdattar qaldyrý isi múldem oıǵa da kelmeı júrgen mańyzdy is.
Jalpy, qazir Qazaqstannyń tarıhyn jasaqtaý isi júrip jatyr. Bólinbese, beli syrqyraıtyn aǵaıyn ol tarıhqa da jershildik, rýshyldyq áreketterin salmaı jatyr deısiz be?
Osy oraıda ólke tarıhyn jazyp júrgen marqasqalarymyzdyń kúndelikti saıasattyń emes, keregeli aqıqattyń quly bolsa eken degen tilegimiz de bar. Shynyn aıtý kerek, halyq Mahambetti bilip, pir tutqanymen, odan tarıhı orny da, jasy da joǵarylaý Isataı onyń kóleńkesinde qalyp keledi. Tarıhı ádildik osyndaı aıtýly datalarda ornyna keler degen úmittemiz.Árıne, Isataı-Mahambettiń eskertkishteri Astana tórinen oryn alsa, qaı qazaq ta «Nege?» deı qoımas edi.
Sońǵy 30-40 jylda úzilip qalǵan tarıhı zertteýlerdi jalǵastyryp, jańa basylym, kórkemóner týyndylaryn arnasa, babamyzǵa artyq qurmet bolmaıdy. Kelesi jyldy «Isataı jyly» dep jarııalasa, nur ústine nur. Ondaı jaǵdaıda kóp sharalar qalyń halyqqa, aýylǵa deıin jeter edi.
Qazir aqtóbelikter bolyp qolǵa alyp jatyrǵan batyrǵa kúmbez kóterý isinde de beı-jaı otyrýymyz kelispes dep oılaımyn. Jalpy, Úkimet deńgeıinde arnaıy qaýly qabyldap, Mádenıet mınıstrligi biraz is-sharalar josparlasa, batyrdyń rýhy da razy, eldiń de joǵaltqany tabylar edi. Qalaı degende de Isataı batyr ulyqtalýy kerek. Sonda qazaqtyń da rýhy kóteriledi.