Aıtýǵan Muqashev: Saýmal men qymyzdy indet ýshyqqanda ǵana izdemeı búginnen bastap ishý kerek
Bizdiń bankter ǵylymǵa aqsha salmaıdy
- Aıtýǵan myrza, suhbatymyzdy siz jetekshilik etip otyrǵan ınstıtýttan bastasaq. Qazaq-nemis «Qymyz» ǵylymı-zertteý ınstıtýty! Aty qandaı keremet! Bizdiń bilýimizshe ınstıtýttyń irgesi 2014 jyly qalanǵan. Osy 6-7 jyldyń ishinde ınstıtýt óziniń aldynda turǵan qandaı maqsat-mejeni baǵyndyrdy?
- Ǵylymı-zertteý ınstıtýty dese, ádette kóz aldymyzǵa birneshe qabattan turatyn ǵımarat, zerthanasy bar, ishindegi kisileriniń kózáınek kıip alyp, birnárseni tútindetip júrgeni elesteıdi. Shyndyǵynda, Batysta, damyǵan memleketterde ǵylymı-zertteý ınstıtýty degen, bul – menedjerlik keńse. Olar qoǵamǵa qajetti bir jańalyqtar boıynsha ǵylymǵa tapsyrys beredi. Sony ǵalymdar zerttep, menedjerlik keńse ony óndiriske joldaıdy. Osy arqyly halyqtyń tutynýyna jiberedi. ıAǵnı bizdiń ǵylymı-zertteý ınstıtýtymyzdyń negizgi jumysy – aty aıtyp turǵandaı qymyzǵa qatysty dúnıelerdi ınstıtýttarǵa berip, zerttetip, belgili bir ónimderdi shyǵaryp, ony óndiriske berip, halyqqa taratý.
2001-2007 jyldary Germanııada «Bolashaq» baǵdarlamasymen oqydym. Mamandyǵym ekonomıst bolǵannan keıin jylqy sharýashylyǵyn kóp zerttedim. Sondaǵy kózim jetken másele – jylqynyń sútine, etine, terisine, qylyna, bir sózben aıtqanda jylqynyń bárine qatysty dúnıeler zerttelip tastalǵan eken. Biraq óndiriste joqtyń qasy. Oǵan ártúrli sebep bar. Mysaly Germanııada bizdegi sekildi jylqy sharýashylyǵy qatty damymaǵan. Soǵan baılanysty óndiriske aınalmaǵan. Al sovet úkimeti kezinde bizdiń Qazaqstanda jylqy kóp bolǵanymen, álgindeı sharýalar bastalyp, aıaqsyz qalǵan eken. Máselen, jylqy sharýashylyǵy ónimderiniń densaýlyqqa paıdasy ótken ǵasyrdyń 50-80 jyldarynyń arasynda ǵylymı turǵyda zerttelip, qandaı da bir aýrýdyń barlyǵyna em bolatyny keńinen zerdelengen. Onyń bárin arhıvti aqtara otyryp kórdik.
Áıtse de ónimderdi taza kúıinde alys jerlerge tasymaldaý máselesi bar. Mysaly aýylda qymyz óndirilgenimen, ol qalaǵa sondaı kúıinde jete bermeıdi. Sebebi, tasymaldaý kezinde quramy ózgeredi. Osy máselelerdiń bárin de ǵylymı júıege keltirdik. Qymyzdy sol qalpynda halyqqa jetkizý turǵysynda negizgi birinshi jumysymyz – 1999 jyly bir jylǵa saqtalatyn qymyzdy óndiriske engizýden bastalǵan. Germanııaǵa barǵanda tehnologııanyń qalaı damyp ketkenin kórip, bıeniń sútin keptirip, odan belgili bir ónimderdi jasaýǵa bolatynyna kózimiz jetti. Sóıtip, 2014 jyly nemistermen birigip, ınstıtýtty ashtyq.
Jylqy sharýashylyǵynyń ónimderin tutynýǵa Germanııadaǵy qoǵam daıyn emes. Al Qazaqstanda nemese týysqan túrki tektes memleketterdiń birazyna qymyzdy jarnamalaýdyń qajeti joq. Osyǵan baılanysty eki memleket «qalaı osyny iske asyramyz?» degen kezde birinshi ǵylymı jumystar negizdelip jazylý kerek degen toqtamǵa keldik. Sodan beri 6-7 jylǵa jýyq ýaqyt ótti. Sol aralyqta biz bıe sútinen kosmetıkalyq buıymdardy, sabyndy shyǵardyq, qymyzdy bir jylǵa saqtaý nemese saýmaldy saýyp alǵan bette qaptap, bir jylǵa deıin búldirmesten qalpynda saqtaý, uzaq merzimge saqtaý úshin keptirý tehnologııasyn ıgerdik.
Bizdiń usynysymyz boıynsha bıe sútinen kosmetıka buıymdary Koreıadan shyqty. Sebebi, ol elde kosmetıka jasaý óndirisi óte damyp ketken. Solardyń ǵalymdarymen birlese otyryp, kosmetıka jasaldy. Bizdiń naryqta bar. Bul – óte baǵaly maılardan jasalǵan ári sapasy joǵary bolǵandyqtan, baǵasy da ekiniń biriniń qoly jete bermeıtin shekte. Degenmen meniń oıymsha, jylqydan jasalǵan sapaly buıymdardyń qaı-qaısysy da arzan bolmaýy kerek. Óıtkeni biz basqa eldiń qańsyǵyn tańsyq qyp, kóp aqshaǵa sheteldiń kosmetıkasyn alyp jatyrmyz ǵoı. Onyń qasynda salystyrmaly túrde alsaq ta negizinen bizdiń ónimniń baǵasy qymbat emes.
Pandemııa bizdi ǵylymnyń jańa túrine ótýge májbúrledi. Ol – qymyzdy da, sútti de keptirip, halyqqa yńǵaıly túrde jetkizý. Mysaly biz sútti keptirýin keptirgenimizben, ol tiri organızm bolǵasyn bir jerge kóp saqtaýǵa kelmeıdi. Al sol ónimdi ydysqa untaq kúıinde salyp qoısańyz, ony bir-eki ret paıdalanǵannan keıin jaryq túsýine nemese temperatýranyń ózgerýine baılanysty qurǵaq nárse reaktsııaǵa túsip ketedi. Sol úshin biz bulardy jeke-jeke kapsýlalarǵa saldyq. Qarapaıym adam úsh mezgil (tańerteń, túste, keshke) bir-bir kapsýladan tutynatyn bolsa, ol mólsher – adamnyń kúndik normasyna jetkilikti. Sonda ózimizdiń aǵzamyzǵa qajetti vıtamınderdi tolyq ala alamyz. Ótkende bireý menen «myna bir kapsýla neshe lıtr?» dep surap jatyr. Densaýlyqqa áseri jaǵynan bir qutynyń ishindegi 90 kapsýlanyń ózi – bizge 18 lıtr qymyzdyń áserin beredi eken. Mysaly siz bir aıda 18 lıtr qymyzdy ishe almaısyz ǵoı? Al biraq bul kapsýlany ózińizben birge alyp júrseńiz, jetip jatyr. Qarapaıym ózimizdiń halyqqa aıtyp, túsindire ketetin nárse: biz kóbinese anda-sanda qonaqqa barǵanda qymyzdy lıtrlep iship alamyz. Negizinen qymyzdy lıtrlep ishsek, ol jaı ǵana sýsyn bolyp qalady. Shólimizdi qandyryp, rahat sezimine bóleıdi, bálkim. Al eger biz ony turaqty túrde, tańerteń, túste jáne keshke isher bolsaq, ol dári bolady. Sondyqtan munyń dárilik qasıeti jaıynda alda áńgimelerimizdi aıta jatarmyz.
Instıtýttyń 7 jylda atqarǵan sharýasyn qorytsam: qymyzdy kapsýlaǵa salyp, Koreıamen birigip kosmetıkasyn shyǵardyq, malaızııalyqtarmen birigip sabyndy jasadyq. Endi shveıtsarlyqtarmen birigip, shampýn, jýynýǵa arnalǵan ónimderdi shyǵaraıyq dep otyrmyz. Ozyq tehnologııalardy paıdalaný arqyly erteń sol eldiń de naryǵyna shyǵýǵa bolady.
- Bıe sútinen kosmetıka nemese sabyn shyǵarý úshin shet elderge júginip jatqanyńyzǵa qaraǵanda bizdiń elde bul kásipti jolǵa qoıa alatyn tehnologııanyń da, mamandardyń da joq bolǵany ma?
- Bizde memlekettiń qoldaýy negizinen ǵylymı jobalarǵa emes, kóbinese ekonomıkalyq paıda túsiretin jaqqa aýyp ketken. Mysaly bankterdiń bári de ǵylymı jumysqa uzaq merzimdi qarjy salmaıdy. Al ǵylym degen nárse ol – uzaq merzimdi qarjyny talap etedi. Biraq atqarylýy tez is. Mysaly men bankke baryp, qymyz jasaıtyn kásiporyn salam desem, meni qarjylandyrýy múmkin. Sebebi, men aýyldan qymyzdy 300 teńgeden alyp, qalaǵa aparyp, 800 teńgege satsam, sonyń arasyndaǵy paıdany kórsem, 1-2 jyldyń ishinde qaryzymdy jaýyp berem deımin. Biraq bul ádis óndiristi damytpaıdy. Al ǵylymǵa biraz ýaqytqa qarjy salýǵa týra keledi. Biraq odan alynatyn ónim, sizdiń 200 nemese 500 teńgemen alǵan qymyzyńyzdy naryqta 15-20 myń teńge etip qaıtarýy múmkin. Sebebi, jańa tehnologııa qosylǵannan keıin ol óziniń laıyqty baǵasyn ala alady.
Bizde nege bıznestiń kóbi damymaıdy, toqtap qalady? Sebebi kóbi ǵylymılastyrylmaǵan. Al sheteldik zattardyń, taýarlardyń tarıhy bar. Eń azy 10 jyl, aldy 200-300 jylǵa jetken. ıAǵnı ol taýarlar brend bolyp qalyptasady da, oǵan ǵylymı-zertteý ınstıtýttary jylda jańalyǵyn qosyp otyrady. Bárin jınap alyp, bir-aq jylda shyǵaryp jiberý múmkin emes. Mysaly Koreıamen 2-3 jyldaı kelissóz júrgizdik. Mamandardy apardyq, bıe sútin kosmetıkaǵa qosýǵa bolatynyn dáleldedik. Odan keıin olardyń kózderi jetkenshe tekserdi, zerttedi, saqtady, jolǵa qoıdy, zııany joq degennen keıin baryp qana óndiriske kirgizdi. Sonda aıtpaǵym: ǵylymı ınstıtýttyń negizgi jumysy – ǵylymı adamdarmen birigip, jumys júrgizý. Mysaly kosmetıkanyń bes túrin shyǵarýǵa 45 adam jumys istedi. Al Qazaqstannan osy kosmetıkany jasaıtyn 45 adamdy tabasyz ba? Joq. Óıtkeni bizde ondaı mamandar joq. Onyń ınstıtýty qalyptaspaǵan. Bul ónimder Koreıanyń eń myqty degen kosmetıkasynyń negizin alyp, oǵan bıe sútin qosý arqyly jasalǵannan keıin bul qazir – naryqtaǵy eń myqty kometıkalardyń biri bolyp tur. Sebebi bıe súti ony kúsheıtti.
Kásip pen ǵylym qatar júrmese, tabys turaqty bolmaıdy
- Sheteldikter, ásirese ǵylymı qaýymdastyq arasynda bıe sútiniń paıdasyna qatysty qandaı kózqaras qalyptasqan?
- Koreıanyń ǵalymdary bıe sútine tańǵaldy. Nege deseńiz, olar kosmetıka negiziniń quramyna 32 túrli zat qosady eken. Biz soǵan qatysty natýraldy ónim usynǵannan keıin osy kosmetıkalardyń quramyna sol zattardyń 18 túrin ǵana qaldyrdyq. Bir keremeti, bıe sútinde osy vıtamınderdiń bári de tolyq bar. Sondyqtan biz ózimizge kerekti maılardy ǵana aldyq ta, qalǵanyna untaq kúıinde bıe sútin qostyq. Al bul ónim shyqqannan keıin de tekserýden ótedi ǵoı. Tekserýden ótkennen soń koreıalyqtardyń bul ónimderge degen suranysy óte joǵary boldy. Koreıalyqtar máselen, bes jyl aloemen jumys júrgizedi, ol ónimder eskirdi me, onda ulýdyń keremet densaýlyqqa paıdaly ekenin aıtady da, bes jyldaı ulýǵa qatysty kosmetıkalardy shyǵarady. Sol arqyly úlken zaýyttardy júrgizý úshin jylda jańalyq kerek. Mine, sol sebepti bıe sútinen jasalǵan kosmetıka degen koreıalyqtar úshin úlken jańalyq boldy. Basynda munyń bıe súti ekenin olar sengen joq. Sebebi olar «biz osyǵan deıin sút ónimderinen kosmetıka jasaǵanbyz, odan múmkin emes ekenine kóz jetkizgenbiz» deıdi. Bolashaqta trendte, modada – bıe súti kosmetıkasy bolýy ábden múmkin. Ol úshin bizge kóbirek bıe kerek, bıe súti kóbirek keptirilýge tıis. Sebebi, bıeniń sútin sútteı aparyp, kosmetıkaǵa qosa almaımyz. Ony keptirý kerek. Bulardyń bári de birneshe jylǵa sozylatyn ǵylymı jumystar.
Ádette biz Koreıa degende shyǵaratyn kóligimen, ІT-men baıyp otyr dep oılaımyz ǵoı, biraq olardyń jalpy kirisiniń ishinde kosmetıka salasynyń úlesi óte joǵary eken. 2018 jylǵy derek boıynsha, Koreıanyń kirisiniń 37 paıyzy kosmetıka satýdan kirgen. Al biz bolsaq úlken óndiriske kúsh salamyz. Munaı óndiremiz. Bul óte aýqymdy ári ózindik quny óte joǵary óndirister. Sol turǵydan alǵanda qazaqtar da bıeniń sútiniń ózinen ǵana kosmetıka jasap, kádimgideı Qazaqstanǵa kiris kirgizýge bolady dep oılaımyn. Densaýlyqqa paıdaly ekenine kózi jetse, adamdar ónimniń baǵasyna qaramaıdy. Biz Qazaqstannyń ishki naryǵyna ǵana emes, syrtqy naryqqa da shyǵarýǵa múmkindigimiz bar.
- Koreıamen, Malaızııamen ekijaqty jumys júrgizip jatyrsyzdar ǵoı. Sonda jumys tártibi, reti qalaı? Sizder olarǵa bıe sútin untaq, ıaǵnı shıkizat kúıinde jetkizesizder me?
- Mysaly biz olarǵa ózimizdiń ónimimizdi, quramynda osyndaı zattar bar dep kórsetemiz. Koreıalyqtar bizge aldymen shampýn nemese sabyn jasaıyq dedi. Men olarǵa «joq, men Koreıaǵa kosmetıka jasaý úshin ǵana keldim» dep óz pozıtsııamda turyp aldym. Qazir men koreıalyq áriptesterimmen kúndelikti baılanysta otyrmyn. Aldaǵy ýaqytta bıe sútinen birigip, solardyń usynystarymen ónimderdiń taǵy da basqa túrlerin jasaımyz. Biz shıkizatyn jiberemiz – olar qosyp kóredi. Osy kosmetıkalardy ázirge tek Koreıada shyǵaryp otyrmyz. Bolashaqta Qazaqstanda shyǵarý múmkindigi bar. Bizge ol ónimderdi alyp kele salý másele emes. Bizde ony júrgizetin mamandar joq.
- Ekinshiden naryqty baǵyndyrý kerek deısiz ǵoı...
- Iá, odan keıin naryq kerek. Qazaqstanda jasaldy dep basqa memleketterge shyǵarýǵa bolady. Odan da qorqynysh joq. Eń úlken másele tehnıka nemese qarajatta emes – mamandarda. Bizdiń joǵary oqý oryndarynda osyǵan qatysty mamandardy oqytpaıdy. Al Malaızııada sabynnyń maılaryn alyp, jumys júrgizilip jatyr. Ol kosmetıkadan góri ońaıyraq. Kapsýla Qazaqstanda jasalady. Osy sııaqty mamandardy daıyndaǵannan keıin óndiristi keńeıte berý múmkindigi bar.
- Bir suhbatyńyzda zaman ózgergen saıyn mamandyqtar da ózgerý kerek degen ekensiz. Rasynda da, álemde qazir tehnologııa kún sanap ózgerip, damyp, san alýan mamandyq paıda bola bastady. Siz de bıe sútin tyń tehnologııalarmen halyqqa usynyp otyrsyz ǵoı. Álbette bul sharýa salalyq mamandardy qajet eteri daýsyz. Kerekti kadr tapshylyǵyn qalaı sheshtińizder?
- Álem boıynsha qazaqtar qaı jerde tursa, sol jerdiń bárinde boldym. Kózimniń jetkeni: bizde qymyz jasaý mádenıeti joǵalǵan eken. Óıtkeni ata-babamyzdan, ájelerimizden osy mádenıetti tolyq qabyldap alyp qala almappyz. Joq dep te aıta almaımyn. Bir oblystyń bir aýdanynyń deńgeıinde bolýy múmkin. Mysaly Qaraǵandy oblysy desek, Jańaarqanyń qymyzy deımiz, Aqmolanyń tóńireginde Torǵaıdyń nemese Qorǵaljynnyń qymyzy degen bólekshe. Al nege Aqtóbeniń nemese Qyzylordanyń qymyzy joq. Sol jerdegi adamdar dál qazir osy kásippen aınalysqan kezde osy qymyz jasaýdyń mádenıeti qalyptasady. Sol mádenıeti qalyptasqannan baryp mamandar shyǵady.
Bıe sútinen túrli ónim shyǵaratyndaı bizde mamandar tapshy. Mysaly hımııa nemese bıologııany bitirgender medıtsına nemese farmatsevtıka mamany bolyp shyǵýy múmkin. Al hımıkterdi taldasaq, olar óndiris salasynda júrýi yqtımal. Bizdiń joǵary oqý oryndarynda olardy daıyndamaıda da. Sebebi oǵan suranys joq. Koreıadaǵy zaýytta kosmetıkaǵa baılanysty bizdiń eki qyz bala jumys istep jatyr. Biz endi olardyń qatarynan beske deıin jetkizbekpiz. Sebebi sol jaqta jumys istep júrgen mamandardyń daǵdysyn osynda ákelip qana zaýyt asha alamyz. Al ony daıyndap ákelmeı, zaýyt ashyp qoısaq, erteń maman taba almaı qalamyz.
- Daıyn kosmetıka, daıyn kapsýla tur. Shetelde ótimdiligi qalaı eken? Ony saraptap, taldap otyrsyzdar ma? Ekinshiden, kapsýlalar otandyq ónimder ǵoı. Basqa elderge eksportqa shyǵaryp jatyrsyzdar ma?
- Qazirgi bizdiń ónimderdi shyǵarý kólemi az. Biz de qazir bir ǵana aspaphana bar. Ol kúnine 100-aq lıtr sútti keptiredi. 100 lıtr sútten 10-aq keli untaq shyǵady. Odan endi mynany eseptesek, bizdiń óndirisimiz 6 nemese 7 myń tal qymyz nemese saýmal shyǵarady. Óıtkeni óndirisimiz kishkentaı. Al óndiristiń aspaby óte qymbat turady. Sabynnyń da, saýmaldyń da suranysy óte joǵary. Shynyn aıtqanda biz Qazaqstannyń bir ǵana qalasyn qamtamasyz etetin jaǵdaıdamyz. Degenmen suranys basqa qalalardan da túse bastady. Al ǵylymı-zertteý ınstıtýty ónimderdi shyǵarýmen aınalysqany bolmasa, ózi satpaıdy. Taǵy da bul jerde nemis menedjmentin qoldanamyz. Ol qalaı? Jylqy ustaıtyn fermerlermen kelisim jasaımyz. Olar bizdiń talabymyz boıynsha bıelerdi saýady. Shıkizat ákeledi. Ol shıkizatty tekserip, keptiremiz. Aqysy tólenip, bıeniń súti keptirilgennen keıin ony kapsýla retinde shyǵartamyz. Biz menedjerlik qyzmet atqaramyz, sebebi óz aldymyzǵa jeke-jeke ınstıtýt qoıatyndaı jaǵdaıǵa úlken qarajat kerek.
Jalpy aıtar bolsam, bıznes jasaımyz degendegi qateligimiz – osyndaı qarapaıym qaǵıdalardy túsine bermeıtindigimizde. Kosmetıka nemese sabyn jasaıtyn zaýyt salý – búgingi tańda Qazaqstannyń naryǵyna kelmeıtin nárse. Al biraq Qazaqstandaǵy sabyn shyǵaratyn zaýytpen kelissek, ol maǵan qatysty ónimdi bir-aq kúnde shyǵaryp bere salady. Sol kezde baryp, ónim shyǵaratyn kásiporynnyń ózi – bolashaqta zertteý ınstıtýtyna aınalady. ıAǵnı sabyn jasaıtyn zaýytqa bireý kelip «maǵan bıeniń sútinen nemese túıeniń sútinen jasalatyn sabyn kerek» dese, erteńgisi ekinshisi kelip «maǵan jalbyzdan jasalǵan sabyn kerek» deýi múmkin. ıAǵnı osy suranysqa qaraı sabyn zaýyty toqtamaı jumysyn jasaı beredi. Al bizde ókinishke qaraı sabyn zaýyttary 2-3 kún sabyn jasap, ony bir aı boıy satyp, qalǵan ýaqytta óndirissiz toqtap turady. Bul jerde qarjy qaıtý máselesinde qıyndyq týyndaıdy. Sondyqtan kóp óndiris uzaqqa barmaıdy. Al men aıtyp otyrǵan Koreıanyń «KOSMAKS» degen korporatsııasyna júgindik. Ol bizge bes túrli kosmetıkany bir-aq kúnde istedi. Olarda bes túrli tseh bar. Olar kúnine frantsýzdardyń da, ıtalıalyqtardyń da, nemisterdiń de qanshama tapsyrysyn oryndaıdy. Frantsýz kosmetıkasyn kórsek, ony mindetti túrde Frantsııadan kelgen dep oılaımyz. Olaı emes. Olardyń bári de Koreıanyń ǵylymı-zertteý ınstıtýtynan jasalyp, shyǵarylyp jatyr. Tek ataqty kompanııalar tapsyrys berýshiler. Sol sııaqty Qazaqstannyń da bıznesin osyndaı modelde júrgizý kerek. Menedjerlik keńseniń jumysy osyndaı.
- Shıkizat tabý jaǵynan sizde problema joq qoı?
- Joq.
Ananyń sútine qýaty jaǵynan tek bıeniń súti teńesedi
- Qymyz ben saýmaldyń paıdasyn aıtaıyqshy. Pandemııa kezinde saýmalǵa degen suranys surapyl boldy. Osy suranysty jylqy sharýashylyǵyndaǵy azamattar bolyp óteı aldy ma?
- Jalpy biz aýyrǵan kezde ǵana em izdeıtin halyqpyz. Aýrýdyń aldyn almaımyz. Shynynda da, bıe súti – em. Soǵan keńirek toqtala keteıin, óıtkeni kóp adamda ondaı aqparat joq. Jalpy bıeniń súti, saýmaldyń em ekenin, qalaı jáne qaı kezde ishý kerek, nesimen em degen nárseni eshkim ashyp aıtyp bergen joq. Qazaqstanda ótken ǵasyrdyń 50-80-shi jyldary bıe sútin zerttegen ǵalymdardyń kóbi basqa ulttan bolǵan. Sol jyldary olardyń jasy orta eseppen elýde bolsa, qazir olar bul ómirde joq degen sóz. ıAǵnı bizde ǵylym úzildi. Abaı degen ǵalym aǵamyz ǵana bıe sútiniń, saýmaldyń baýyr tserrozyn emdeıtinin dáleldep, patent aldy. Bıe sútiniń quramynda adam aǵzasyna kúndelikti qajetti vıtamınderdiń túgeli bar. Nege onyń quramyndaǵy vıtamınder túıe nemese sıyrdyń sútiniń quramynda joq? Sútter ekige bólinedi: biri albýmın tobyna, ekinshisi kazeın tobyna jatady. Albýmın tobyna ananyń súti men bıeniń súti, al kozeın tobyna qalǵan sútter jatady. Sondyqtan bala týǵan kúnnen bastap bıeniń sútin berýge bolady. Qalǵan sútterdi bir nemese eki aıdan keıin aǵza jetilgendikten keıin ǵana beredi. Bıe súti ımmýn júıesin tez kóteredi. Immýndyq júıeni ne nárse kóteredi desek, S vıtamıni men D vıtamıni. Osy ananyń sútinde de bar desek te, osy vıtamınder bıeniń sútinde óte joǵary mólsherde. Álsiz týǵan balaǵa da basqa eshqandaı tamaq bermeı, ananyń sútin ǵana emizedi. Sonda balanyń ımmýnıteti kúndelikti jetilip otyrady. Al jylqynyń sútinde ımmýnıtetti odan ary kúsheıtetin vıtamın quramdary bar.
Aǵzamyzǵa kúndelikti vıamınderdiń jetispeýshiligi saldarynan biz ártúrli aýrýǵa shaldyǵyp jatyrmyz. Osy aýrýlardyń aldyn alatyn ne nárse degen kezde, aǵzamyzdy tolyq vıtamınmen qamtamasyz etýge kelip toqtalamyz. ıAǵnı ananyń sútin banan da, apelsın de aýystyrmaıdy. Ananyń sútine qýaty jaǵynan ne bar degende bıeniń súti. ıAǵnı bizdiń aǵzamyzǵa bir nárse jetpese, bıe sútin isher bolsaq, aǵzamyzdaǵy ımmýnıtetti kóterý arqyly aýrýdy shyǵarady.
Mine, sondyqtan aýyryp em izdegenshe, aýyrmaıtyn jol izdeý kerek. Qazir bizdiń ózimizde de qymyzdy jatyrqaý máselesi paıda bolyp jatyr. Qymyz ishsem ishim ótedi, basym aýyrady nemese qysymym kóteriledi deıdi. Bul degen bizdiń aǵzanyń ózi kerekti nárseni umyta bastady degen sóz. Sonda osy aǵzamyz qymyzdy umytpas úshin ony kúndelikti tamaǵymyzben birge ishýimiz kerek.
Bizde myńdaǵan jylqy bolǵanymen, sonyń júzi ǵana saýylýy múmkin. Astanada mıllıonǵa taıaý halyq bolsa, ony saýmalmen qamtamasyz ete alatyn jylqy boldy ma? Joq. ıAǵnı suranysty jylqyshylar óteı alǵan joq. Al endi qudaı betin ary qylsyn, aýrýymyz bizden alystap, qaıtyp kelmeıtindeı kórinip ketti. Aýyrdyq degen kúnderi halyq tań atpaı kezekke turyp, saýmal ishti de, aýrý ótkennen keıin umytyp ketti. Basqa ýaqytta densaýlyqtyń keregi joq pa? Sondyqtan biz bıe sútin búginnen bastap ishýimiz kerek. Sol arqyly sharýashylyqtardyń damýyna múmkindik jasaı alamyz.
