Aınur Ábıdenqyzy: «Qytaısha-qazaqsha úlken sózdiktiń» shyǵýy til bilimi tarıhyndaǵy úlken asý
- Aınur Ábıdenqyzy, áńgimemizdi, eń áýeli oqyrman qaýymdy ózińizdiń ómir jáne shyǵarmashylyq jolyńyzben keńirek tanystyrýdan bastasaq...
- 1967 jyly Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Іle oblysyna qarasty kórikti Kúnes aýdanynda zııaly otbasynda ómirge kelippin. Ákem Ábıden Qudyshuly Shyńjańdaǵy sanaýly ǵana alǵashqy zııalylardyń biri bolatyn. Alaıda «Mádenı tóńkeris» jyldarynda ákemdi «qaýipti element» retinde «eńbekpen túzeý» úshin aýylǵa jiberip, aýyr qara jumysqa jegipti. 1976 jyly ákem aqtalyp, Kúnes aýdandyq №1 orta mektepke fızıka muǵalimi bolyp ornalasty. Men ortalaý mektepti bitirgen jyly ákemniń qyzmeti Kúnesten Іle pedagogıkalyq ınstıtýtyna aýysyp, otbasymyz Qulja qalasyna qonys aýdardy. 1984 jyly Qulja qalalyq №1 orta mektebin bitirip, sol jyly memlekettik qabyldaý emtıhanynan ótip, Іle pedagogıkalyq ınstıtýty qytaı fılologııasy fakýltetiniń qytaı ádebıeti mamandyǵyna qabyldandym. 1989 jyly ınstıtýtty bitirgesin, arnaıy joldamamen Úrimshi qalasyndaǵy Óndiris-qurylys áskerı pedınstıtýtyna ustazdyq qyzmetke ornalastym. Sol oqý ornynda 1993 jylǵa deıin qazaq stýdentterine qytaı tili men ádebıetinen sabaq ótip, ustazdyq qyzmetpen aınalystym. 1993 jyldyń sońynda tarıhı otanym - Qazaqstanǵa oraldym. Sodan kúni búginge deıin birqatar joǵary oqý oryndarynda qytaı tili men ádebıetinen sabaq ótip, qytaıtanýshy jáne qytaı tiliniń mamandaryn daıyndaý salasynda taban aýdarmaı eńbek etip kelemin.
- Ómir jolyńyzdan habary az biraz jurt Sizdi «ánshi» retinde tanıdy. Shynymen de arǵy betten kelgen aǵaıyndar Qytaıda júrgende Sizdiń qazaq estradasynyń kádimgideı jaryq juldyzy bolǵanyńyzdy, oryndaǵan ánderińizdiń kúni búginge deıin radıodan, teledıdardan berilip turatynyn aıtady. Óner jolyna qalaı túsip edińiz?
- Atamyz qazaqta «Túıe mingen qazaqtyń «áý» dep án salmaıtyny joq» degen sóz bar ǵoı.... «Án men at - qazaqtyń qos qanaty» dep te jatamyz. Sol turǵydan kelgende án salý, eń bolmaǵanda ándi qumartyp tyńdaý - ulttyq qasıetimiz shyǵar. Al jeke ózime ánshilik óner - ákemniń qanymen, anamnyń sútimen daryǵan bolar. Óıtkeni ákem marqum án-kúı dese ishken asyn jerge qoıatyn, óz ortasynda halyq ánderin naqyshyna keltirip oryndaıtyn, kádimgideı asqaq daýysy bar kisi edi. Ánge degen talǵamy da kermet bolatyn. Kóbinde «Jonyp aldy», «Surjekeı», «Aqbaqaı» sekildi shyrqap aıtylatyn, naqyshty, yrǵaqty ánederdi súıip aıtatyn. Anam da aýyl arasyndaǵy toı-tomalaqta ándetip, óleńdetip otyratyn.
Stýdenttik kezimizde Roza Rymbaevanyń, Maqpal Júnisovanyń ánderi el ishine jappaı taraldy. Men endi osy eki ánshige eliktep án aıtýdy shyǵardym. Keıin jurttar toı-tomalaqtaryna, telearnalar kontsertterine shaqyra bastady. Ýnıversıtetti bitirip Úrimshige barǵannan keıin sol qalada oqıtyn sińilimmen toı-jıyndarda, merekelik kontsertterde qos daýysta ánder shyrqap júrdik. Arǵy bette kóptegen aǵaıynnyń meni «ánshi» dep biletin sebebi sol. Biraq Qazaqstanǵa oralǵaly beri tek ustazdyq hám ǵylymı shyǵarmashylyqpen ǵana aınalysyp kelemin.
- Endeshe sol ǵylymı shyǵarmashylyńyz týraly, atqarylǵan jumystar, aldaǵy josparlaryńyz týraly aıta ketseńiz.
- Joǵary oqý ornynda ustazdyq qyzmette júrgennen keıin, ǵylymmen, oqý-ádistemelik shyǵarmashylyqpen aınalyspaı júre almaısyń. Birinshiden, qazirgi zamannyń ózi ustazdardan jappaı ǵylymmen aınalysýdy talap etip otyr. Ekinshiden, qytaı tili, qytaıtaný mamandyǵy elimizde táýelsizdikten keıin ashylǵan jańa mamandyq bolǵandyqtan, qajetti oqýlyqtar men oqý quraldary kúni búginge deıin joqtyń qasy. Tildik-praktıkalyq kýrstardy oıdan-qyrdan taýyp oqytamyz. Al mamandyqqa qajetti ózge de teorııalyq pánderdiń oqýlyǵy joq bolǵanyna qaramastan seniń moınyńa júkteledi. Sosyn stýdenttiń aldyna shyǵyp, dáris oqý úshin eriksiz izdenesiń. Ol pándi bir emes, birneshe jyl qatarynan aınaldyrǵan soń, jıǵan-tergen dúnıeń aqyr aıaǵynda oqýlyqtyń poshymyna keledi. Osyndaı qajettilik pen izdenistiń nátıjesinde kúni búginge deıin «Qytaı fılologııasyna kirispe», «Qytaı tiliniń grammatıkasy», «Osnovnye znanıe fonetıka kıtaıskogo ıazyka», «Qazaq jáne qytaı tilindegi ıdeomalyq sózderdiń etnolıngvıstıkalyq ereksheligi», «Bastaýysh qytaı tili» degen oqýlyqtar men monografııalarym jaryqqa shyqty. Odan ózge 20-ǵa jýyq ǵylymı eńbekterim eldiń ishi-syrtyndaǵy jetekshi ǵylymı basylymdarda jaryq kórdi.
Reti kelgen tusta, aýdarmamen de aılanysamyn. 2008 jyly Qytaıdyń 70 bólimdi «Brıýs Lı» atty teleserııalyn tárjimaladym, sol jyly «7 arnada» kórsetildi. Qazir QHR Shynjań ýnıversıtetiniń doktorantymyn. Taqyrybym «Qazaq jáne qytaı tilderindegi tyıym sózder men evfemızmderdiń lıngvo-mádenı ereksheligi» dep atalady.
- Aınur Ábıdenqyzy, jaqynda joldasyńyz Dúken Másimhanuly men birge qurastyrǵan «Qytaısha-qazaqsha úlken sózdik» atty aýqymdy eńbekterińiz jaryq kórdi. Qutty bolsyn! Bul ıdeıa qalaı týyndady ári sol ıdeıany qalaı júzege asyrdyńyzdar?
- Joǵaryda aıtqanymdaı, joldasym Dúken Másimhanuly ekeýmiz Qazaqstanǵa kelgennen bastap joǵary oqý oryndarynda qytaı tili men ádebıetinen dáris berip, qytaı tili jáne qytaıtanýshy mamandar daıyndaýmen aınalysyp júrdik. Degenmen, bizde «qytaısha-qazaqsha sózdik» qurastyramyz degen oı-jospar esh qashan bolǵan emes. Biraq oıda joqta osyndaı jumysqa jegilip shyǵa keldik.
2008 jyly Astanadaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetine Baqytjan Ábdiraıymov rektor bolyp keldi. Ol kisi Dúkeńdi qabyldaýyna shaqyrdy. «Qazaqstan-Qytaı elderiniń barys-kelisi barǵan saıyn jıilep, qarym-qatynasy kún sanap nyǵaıýda. Sonyń áserinen Qazaqstandaǵy eńbek naryǵynda qytaı tiline degen suranys ta qaýyrt ósip keledi. Sondyqtan bizde biraz mamandar bar, sonyń basyn qosyp, qytaısha-qazaqsha kólemdi, júıeli sózdik qurastyryp shyqsańyzdar....» degen usynys aıtypty. Dúkeń ol kisiniń sózin usynys retinde emes, basshynyń pármeni retinde qabyldaǵan ǵoı. Sosyn birden Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde jumys isteıtin, qytaı tilinen sabaq beretin bilikti oqytýshylardy jáne Astana qalasynda turatyn qytaı tiliniń biraz mamandaryn jınap, «qytaısha-qazaqsha sózdik» qurastyrýshy arnaıy top qurdy.
Odan keıin redaktsııalyq alqa jasaqtaldy, onyń tóraǵasy Baqytjan Ábdiraıymovtyń ózi boldy. Qurastyrýshy-avtorlar tobyna Dúkeńdi jetekshi etip taǵaıyndady. Sosyn ýnıversıtet basshylyǵy «iske kirise berińizder, qarjysyn sheshemiz» dep ýáde beripti.
Sodan sózdik qurastyrý toby QHR Gýmanıtarlyq ǵylymdar akademııasynyń til bilimi ınstıtýty qurastyrǵan «Qazirgi qytaı tiliniń sózdigi» atty túsindirmeli sózdiktiń 5-shi basylymyn basshylyqqa alyp, alfavıt boıynsha sózderdi teńdeı bólip, jumysqa kirisetin bolyp kelistik. Biraq toptaǵylar «bul jumystyń qarjy máselesiniń tolyqtaı sheshim tabýyn kútemiz» dep onsha qımyldaı qoımady.
Olardyń kúmáni da negizsiz bolmaı shyqty. Aqyry qurastyrýshy top bul jumysty tastap, óz jónderimen ketti de, ári qaraı bul jumysty tek Dúkeń ekeýimiz eptep-septep jalǵastyra berdik. 2011 jyly EUÝ-de qytaı tili kafedrasy quryldy da, oǵan Dúkeń meńgerýshi bolyp taǵaıyndaldy. Sol kafedranyń atynan «sózdikti» Bilim jáne ǵylym mınıstrligine birneshe jyl qatarynan ǵylymı joba retinde de usyndyq. Ondaǵy maqsatymyz «eki adamnyń shamasy kelmes, kafedra ujymy bolyp atqaraıyq» degen oı edi. Ókinishke qaraı mınıstrlikten jobamyz jetkilikti ball jınap turǵannyń ózinde, ótpeı qaldy.
Sóıtip júrgende 2014 jyly Dúken Másimhanulynyń 50 jyldyǵyna baılanysty QR Parlamenti Senatynyń tóraǵasy Qasym-Jomart Toqaevtyń arnaıy qabyldaýynda boldy. Qasym-Jomart Kemeluly da belgili qytaıtanýshy-ǵalym ǵoı, ekeýara Qazaqstandaǵy qytaıtaný ǵylymynyń ózekti máseleleri tóńireginde pikir alysypty. Sol joly osy sózdik máselesi qaıta kóterilgen. Tóraǵa «sózdik daıyn bolǵan kezde kelińiz, shyǵaryp berý jaǵyn men ózim moınyma alamyn» depti. Senat tóraǵasy ýáde bergennen keıin bilek sybana kirisip kettik. Osyndaı oı men ıdeıanyń nátıjesinde biz 2017 jyldyń basynda «sózdiktiń» sońǵy núktesin qoıdyq. Jyl sońynda Qasym-Jomart Kemelulynyń tikeleı qoldaýymen jaryq kórdi.
- Bul eńbekke qansha ýaqyt jumsadyńyzdar? Sózdikke engen sózderdiń negizigi baǵyty, sıpaty qandaı?
- Bul sózdikke uzyn yrǵasy on jylǵa taıaý ýaqytymyzdy jumsadyq. Bizdiń sózdiktiń «Qytaısha-qazaqsha úlken sózdik» dep aty aıtyp turǵandaı, bul ózi qos tildi, aýdarmaly-túsindirmeli sózdik. Mundaǵy negizgi til -qytaı tili. Al qazaq tili - túsindirmeli til. «Sózdikke» qazirgi qytaı tiliniń qoldanysyndaǵy 70 myńǵa jýyq sóz jáne sóz tirkesi engizildi. Jalpy kólemi 120 baspatabaq, 1050 betke taıaý. Negizinde, qısyn, jón boıynsha táýelsizdiktiń shırek ǵasyrynda «aǵylshynsha-qazaqsha sózdik» nemese «oryssha-qazaqsha sózdik» degender jaryq kórýi kerek edi ǵoı, biraq olaı bolmady. Esesine «Qytaısha-qazaqsha úlken sózdik» sekildi aýqymdy dúnıe Qazaqstan tarıhynda tuńǵysh ret jaryqqa shyqty.
Sonymen birge bul sózdiktiń sońyna qosymsha retinde «qytaı tarıhyndaǵy handyqtardyń tarıhı kestesi», «dúnıe júzindegi memleketterdiń ataýy, astanasy, ulttyq valıýtasy», «hımııalyq elementter kestesi», sondaı-aq qytaı tilindegi jer-sý attaryn, adam attaryn qazaqsha transkrıptsııalaýda qoldanýǵa qolaıly bolý úshin, biz «qytaı tilindegi býyndardyń transkrıptsııalyq kestesin» de qosa berdik. Osyndaı-osyndaı ereksheliktermen sózdik qazirgi qytaı tilimen jumys isteıtinderdiń suranysyna birshama tolyq jaýap beredi ǵoı dep oılaımyz.
- QR Parlamenti Senatynyń tóraǵasy Qasym-Jomart Kemeluly «Bundaı qos tildi kólemdi sózdik qurastyrý jumysymen ádette, tutas bir ınstıtýt ondaǵan jyldar aınalysady. Sizderdiki naǵyz erlik!», dep baǵa beripti. Shynymen úlken qajyr-qaırattyń, batyldyqtyń arqasynda daıyndalǵan dúnıe eken. Jumys barsynda qandaı qyzyqtar men qıyndyqtarǵa kezdestińizder?
- Joǵaryda aıtqanymdaı, basynda basshylardyń tapsyrýymen iske kirisip ketkenimizben, qol salyp isteı kele, qıyndyǵynan «júregimiz shaılyǵyp» birneshe ret sheginip ketken kezderimiz boldy. Jylt etken úmit baıqala qalsa «sózdigimiz shyǵatyn boldy» dep alaqaılap qaıtadan qolǵa alamyz. Sóıtip júrip, qysqasy, on jyldaı ýaqytymyzdy sarp etip, asa kólemdi, aýqymdy dúnıe tyndyrǵanymyzdy ózimiz de baıqamaı qalyppyz. Atalǵan «sózdikti» qurastyrý jumysynyń sátimen aıaqtalýyna - bizdiń erli-zaıypty maman retinde bir shańyraqtyń astynda birge turýymyz, tipti bir kafedrada birge jumys isteýimiz erekshe ıgi ról atqardy dep aıta alamyn. 
Sebebi keıbir sózderdiń balamasyn taba almaı neshe kúnder boıy qınalǵan kezimizde, búkil esil-dertimiz, oı-qııalymyz soǵan biraq aýyp, qııalsoqty bolyp júremiz de, balamasyn taba qalǵanda jeti atamyz tirilip kelgendeı qýanamyz. Memlekettik tapsyrystyń bizdiń «sózdikke» bergen kólemi 120 baspa bolǵandyqtan, bizdiń daıyndaǵan, aýdaryp-qurastyrǵan daıyn sózderimizdiń bir parasy syımaı qaldy. Sol kezde ásirese men shydamaı, ishim ashyp jylap jibere jazdadym. Keıin daıyn sózderdi barynsha syıǵyzý maqsatynda baspadaǵylarmen kelisip, sózdik mátinin eki kolonkadan úsh kolonkaǵa aýystyrdy, qarip túrin 11 qaripten 9-qaripke aýystyrýdy usyndyq. Osynyń ózinen-aq sózdiktiń qurastyrý jumysynyń «qyzyǵy men shyjyǵy» az bolmaǵanyn ańǵarýǵa bolar.
- Sizderdiń bul eńbekterińiz shynyda da elimizdiń ǵylym-bilim salasyndaǵy úlken olqylyqtyń ornyn toltyryp otyr. Aldaǵy ýaqytta «Qytaısha-qazaqsha úlken sózdiktiń» qoldanylý aýmaǵy qalaı bolady?
- Bul «sózdik» ámbebap tildik qural retinde JOO men mektepterde qytaı tili boıynsha bilim berýshiler men bilim alýshylarǵa, qazaq-qytaı tilderi boıynsha tárjima jumysymen aınalysatyn aýdarmashylarǵa, Qazaqstan-Qytaı qarym-qatynasy salasynda qyzmet atqaratyn dıplomatııalyq korpýstar men olardyń qyzmetkerlerine, qytaı tili, qytaıtaný ǵylymy, jalpy til bilimi salasynda izdenip júrgen ǵylymı qyzmetkerlerge, sondaı-aq qytaı tilin óz betimen úırengisi keletin jalpy kópshilikke arnalǵan.
«Sózdiktiń» tusaýkeserin buıyrsa osy aqpan aıynyń 26-kúni L. Gýmılev atyndaǵy EUÝ-inde ótkizýdi josparlap otyrmyz.
- Eńbekterińizge suranys kóp bolyp jatqan shyǵar?
- Eńbekke suranys óte kóp bolyp jatyr. Ókinishke qaraı, bul sózdik memtapsyryspen jaryq kórgendikten tırajy ádettegideı 2000 dana. Onyń ózin elimizdegi mańyzdy kitaphanalarǵa úlestirilip berilmek.
- Áńgimeńizge raqmet!
