Aımaýytov negizin salǵan Mádenı kindik aýyly jaıly ne bilesiz
PAVLODAR. KAZINFORM - Baıanaýyldyń Áýlıeli Qyzyltaý óńirinde ashylǵan «Mádenı kindik» aýyly jaıynda estýińiz bar ma? Ǵasyr buryn tyńnan turǵyzylǵan tarıhı eldi meken – ǵylymı turǵydan múlde zerdelenbegen orynnyń biri. Alash ardaqtysy Júsipbek Aımaýytovtyń ıdeıasymen dúnıege kelip, júzdegen qazaq balasynyń saýat ashýyna negiz bolǵan rýhanı meken búginde eleýsiz jatyr...
Júsipbek Aımaýytuly 1921 jyly Semeı gýbernııasynda oqý bóliminiń meńgerýshisi bolyp turǵanda Baıanaýyl jerindegi jas órenderdiń bilim alýyna aıryqsha nazar aýdarǵan. Buǵan deıin qazaq dalasynda jut bolyp, malynan aıyrylǵan halyq ashtyqqa ushyraǵan kezeń edi. El-jurt bosyp, jetim qalǵan balalar kóbeıip, olardy jergilikti bas kóterer azamattar Júsipbektiń aıtýymen Qyzyltaý óńirine jınaıdy. Jergilikti baılardyń demeýshiligimen as-sýy, jatar orny uıymdastyrylyp, júzdegen qazaq balasynyń aman qalýyna sebepshi bolypty. Osy kezeńde Júsekeń jáne onymen pikirles el azamattary Qyzyltaý mańynda «Mádenı kindik» dep atalatyn bilim oshaǵyn salýǵa bel býady. Kónekóz qarııalardan qalǵan, aýyl arasynda aıtylyp júrgen áńgimelerge sensek, 1921 jyly Alash ardaqtysy jergilikti tórt rýdyń iri baılarynyń qarjylandyrýymen álgi jerge áýeli bastaýysh mektep salýǵa uıytqy bolady. Sońynan aǵylyp kelip jatqan balanyń kóptigin eskerip, «Mádenı kindikte» sharýashylyq ǵımarattary, jataqhanalar boı kóteredi. Atap aıtqanda, qyzdar men er balalardyń bólek jataqhanalary, ashana, birneshe qoıma, jertóle qoıma, «qyzyl otaý», dárigerlik pýnkt, ákimshilik ǵımarat jáne atqora salynady. Biraz ýaqyt ótken soń bul arada saman kirpishten salynǵan kádimgideı aýyl paıda bolyp, aýyldyń batys bóliginde mal ustaıtyn qoralar turǵyzylǵan. Mundaǵy maqsat – baılar jıyp bergen maldy osynda baǵyp-qaǵyp, ınternatta jatyp oqıtyn balalardyń isher asyn turaqty uıymdastyrý.
Kómek kórsetken baılardyń arasynda sol zamannyń iri metsenattary retinde Tekebaı men Túıebaıdyń esimderi aıryqsha atalady. Tekebaıda bala bolmaı, Júsipbektiń aqylymen ol jetim balalardyń birnesheýin óz tegine jazyp alǵan eken. Sodan jyldar óte Tekebaevtar áýleti kóbeıip shyǵa kelgen. Olardan qalǵan juraǵat búginde az emes. Al Tekebaı men Túıebaıdyń dúnıe-múlki keıin keńes ókimetimen kámpeskelenip, ózderi Reseıdiń Qarasýyq óńirine jer aýdarylyp, sol jaqta ómirden ótken.
«El arasynda bul jer «Mádenı kindik» dep atalǵan. Bizdiń jastyq shaǵymyzda «Mádenı» dep qana ataıtyndyqtan, eski qoralardyń biri eken dep oılap júrdik. Jer ataýy kisi esimimen baılanysty bolar dep joramaldap kelgenimiz de ras. 1999 jyldyń jaz aıynda Baıanaýyldan shyqqan jeti generaldyń biri, soǵys ardageri Samat Bákirov Qyzyltaýǵa arnaıy keldi. Jol kórsetip, janynda júrdim. Qozǵan eliniń ataqty bolysy Aǵash aıaq Mustafanyń zıratynda bolyp, duǵa ettik. Bul aýmaqta Qozǵan rýynan shyqqan belgili tulǵalar Barmaqbaı, Kárkeı, Nurjanbaı, Máýke, Leker jáne Mysyqbaı qajylar jatyr. Bir sát general maǵan «Mádenı kindikti» kórset dedi. Jolaı ol jerdiń qandaı mańyzy bar ekenin bilmeıtinimizdi aıtyp, áńgimelep berýin suradym. Sóıtsek, Samat Bákiruly jastaıynan jetim qalyp, osynda jan-jaqtan jınalǵan qazaq balalarynyń arasynda ósip-óngen. Sonda Samat aǵanyń tolǵana sóılegeni esimde qalypty. Qanshama jas balanyń Júsipbektiń qamqorlyǵynyń arqasynda tiri qalǵanyn jetkizdi. Samat aǵanyń ózi 1925 jyly týǵan. Júsipbek qurǵan mektepte bilim alyp úlgermese de, álgi aýylda jetilgen. Sol jerde maǵan barlyq ǵımarattyń oryndaryn nusqap, kórsetip bergen edi. Mine, sodan beri «Mádenı kindiktiń» tarıhı mańyzyn túsine bastadyq», - deıdi baıanaýyldyq ólketanýshy Ramazan Nurǵalıev.
Júsipbektanýshy ǵalym Nurjan Qýantaıulyna habarlasyp, «Mádenı kindikke» qatysty ózi biletin derekterimen bólisýdi suraǵan edik. Alashtanýshy ol jóninde eshbir arhıvtik qujattar joq ekenin, tek sol zamandaǵy keıbir jaıttardy eskersek, Júsipbektiń atalǵan bilim oshaǵyn qurýǵa atsalysýy ábden múmkin ekenin jetkizdi.
«1921 jyly Júsipbek Qyzyltaý óńiriniń bir top jas órenin, ishinde Abzal Qarasartov bar, Orynborǵa alyp baryp, rafbakqa oqýǵa túsiredi. Alash ardaqtysynyń óz týǵan jerine degen qamqorlyǵy eren bolǵan. Sondyqtan «Mádenı kindik» sııaqty aýyl mektebin ashýǵa uıytqy bolýy ábden yqtımal. Ári bul kezeńde jer-jerde mektepter ashý máselesi kún tártibinde turǵan edi. Tulǵanyń ózi jazǵan ómirbaıanynda, tergeý isindegi qujattarda «Mádenı kindik» týraly eshbir derek kezdespeıdi. Zamanynda Júsipbektiń jan-jaqty bolǵanyn, týǵan jerindegi belgili tulǵalarmen, sonyń ishinde Máshhúr Júsippen únemi baılanysyp turǵanyn eskergen jón. Aýyl balalarynyń jergilikti jerde bilim alýyna jaǵdaı týdyrý úshin salynǵan álgi mektep Júsipbektiń qoltańbasy bolýy ábden múmkin», - deıdi Nurjan Qýantaıuly.
Keńes ókimetiniń alǵashqy jyldary Qyzyltaý eli úshin rýhanı oshaqqa aınalǵan bul jer qazirgi Júsipbek Aımaýytuly men Leker aýyldarynyń ortasynda, janynan sarqyrap ózen aǵatyn jazyq jerde oryn tepken. Taıaý jerde kezinde aǵylshyndar qazǵan kómir, altyn, kúmis, molıbden kenishteri bar. Kenishti boılaı qonǵan qazaq aýyly kóp bolǵan. Áýelgi maqsat – solarǵa jaqyn jer izdeý. Aýmaq Qaramolla men Qyzyltaý bolystarynyń balalary úshin kelip oqýǵa tıimdi edi. Bul – «Mádenı kindiktiń» bolǵanyn rastaıtyn ekinshi dálel.
Úshinshiden, geografııalyq kartada bul jer keńes ókimeti tusynan «Madanı» («Mádenı») dep kórsetilip keledi. Jer-sý ataýynyń ne sebepti bulaı atalýyna qatysty eshbir jerden naqty derek kezdestire almadyq. Ǵalamtordaǵy jerseriktik karta arqyly qaraǵanymyzda aýyldaǵy ǵımarattardyń rettilikpen, eki kóshe etip salynǵany baıqalady. Ol zamanda turǵyzylǵan bilim oshaqtarynyń kóbi «P» árpi pishinine saı keledi. Ramazan Dinisulynyń kórsetýimen jer jaǵdaıyn sholyp shyqqanymyzda, mundaǵy mektep pen jataqhanalardyń «P» árpine uqsas ekeni kózge tústi. Mektep orny dep kórsetilgen ǵımarattyń irgetasynyń uzyndyǵy – 46 qadam, eni 32 qadam bolyp shyqty. Ǵımarat on alty bólmeden turǵan. Qabyrǵalary kezinde saman kirpishten órilip, tóbesi bórenemen jabylypty.
«Júsipbek bir jyly Orynbordaǵy Qazaq aǵartý ınstıtýtyn támamdaǵan qazaqtyń ul-qyzdarynyń bir tobyn «Mádenı kindikke» alyp kelip, oqytýshy etken eken. Bul derekti aýyldaǵy qarııalardan estidim. Mekteptiń jumysy negizi 1922 jyly bastalǵan. Ol ýaqytta qos bolystyqta qansha bala bolǵany týraly qolymyzda naqty málimet joq. Degenmen qazaq otbasylarynyń kóbi óz balalaryn osynda oqýǵa bergenge uqsaıdy. Mektep pen jataqhanalar soǵys bastalǵansha úzbeı jumys istep kelgen. Keıin ony jaýyp, taratyp jiberedi. Dúnıe-múlki talanyp, ǵımarattar qıratylyp, kirpishi aýdan ortalyǵyna tasylyp, onda sharýashylyq nysandaryn turǵyzýǵa paıdalanylady. 1954 jyly tyń ıgerý bastalǵanda birneshe ǵımarat qalpyna keltirilip, ashana retinde ustalǵan. Arhıvtik qujattarda bul jer «Kýltpýnkt» dep atalady», - deıdi Ramazan Nurǵalıev.
Pavlodar oblystyq Buqar jyraý atyndaǵy ádebıet jáne óner mýzeıi ólketanýshylardyń aıtýy boıynsha tarıhı mekenniń sulbasyn jasap shyqty.
«Mádenı kindik» – búginde ne týrızm jáne sport mınıstrligi, ne oblys basshylyǵy tarapynan elenbeı otyrǵan tarıhı jer. Ramazan Dinisuly bul jerdi qorshap, basyna belgitas ornatyp qoıýdy usynady.
