Aıbyndy ásker - Táýelsizdik tiregi

ASTANA. 7 mamyr. QazAqparat - Byltyr Táýelsiz Qazaqstannyń Qarýly Kúsh­te­ri­niń qurylǵanyna 20 jyl tolýyna oraı Memleket basshysy N. Nazarbaevtyń arnaıy buıryǵy shyqqan bolatyn. Sol buıryqta Elbasy: «Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti 7 mamyr - Otan qorǵaýshy kúnin Qazaqstan Res­pýblıkasynyń memlekettik merekesi dep bel­gileýdi kózdeıtin «Qazaqstan Respýblı­ka­syndaǵy merekeler týraly» Qazaqstan Res­pýblıkasynyń Zańyna tolyqtyrý engizý tý­raly» zań jobasyn Parlamentke engizsin» degen uı­ǵarym jasaǵany belgili.

Keıinnen elimizdiń Otan qorǵaýshylarynyń eńbegin baǵalaýdyń tamasha kórinisi bolyp sanalatyn osynaý qujat N. Nazarbaev usynǵandaı Parlamentke enip, zań shyǵarýshy organ ony quptady. Sondyqtan da, bıyl 7 mamyr - Otan qorǵaýshy kúni meıramy Qazaqstanda memlekettik mereke retinde alǵash ret atap ótilmek.

Táýelsizdiktiń tarıhymen ushtastyra qarasaq, 7 mamyr elimiz úshin shyn máninde erekshe kún. Óıtkeni, Táýelsiz Qazaq­stan tarıhynda ulttyq armııa­nyń qurylýy 1992 jyldyń 7 mamyryna dóp keldi. Osy kúni QR Prezıdenti N. Nazarbaevtyń arnaıy jarlyǵy shyǵyp, soǵan oraı bul kún Otan qorǵaýshy kúni dep anyqtalǵan bolatyn. Degenmen, bul qandaı kezeń edi? Egemen eldiń alǵashqy Qarýly Kúshteri qalaı quryldy? Búgingi memlekettik mártebege ıelengen mereke kúniniń mánin jete uǵyný úshin de osy máselelerdi eske alǵan oryndy tárizdi.

Tarıhpen qattalǵan resmı málimetterge súıensek, Qarýly Kúshterdi qurý qadamy 1991 jyldyń kúzine qaraı qolǵa alyna bastaǵan edi. Naqtylasaq, egemen eldiń qalyptasýy da, onyń derbes áskeriniń qurylýy da asa kúrdeli geosaıası úderister aıasynda júrgen bolatyn. Shebi setinep, keregesi ydyraı bastaǵan Keńes Odaǵynyń shańyraǵy qulaýdyń sál aldynda turdy, al osyndaı kúıreýden keıin birqatar óńirlerde qaqtyǵystar da beleń ala bastaǵan. Onyń ishinde Ortalyq Azııa memleketterine Aýǵanstandaǵy soǵys anyq áskerı qaýip tıgizetindeı edi. Kavkazda Ázirbaıjan men Armenııa arasynda soǵys tutansa, basqa da aımaqtarda qaqtyǵystardyń tutanýy shapshań da bolatyndaı kóringen. Dál osyndaı kezeńde memlekettik saıasattyń áskerı qaýipsizdikti qamtamasyz etý salasyndaǵy alǵashqy qadamdarynyń biri QR Prezıdentiniń 1991 jylǵy 25 qazanda shyqqan «Qazaq KSR-i Memlekettik qorǵanys komıtetin qurý týraly» Jarlyǵy boldy. Al sodan keıingi 16 jeltoqsanda qol jetken Memlekettik Táýelsizdik týraly zań qabyldanyp, onda «Qazaqstan Respýblıkasy óziniń táýelsizdigi men aýmaqtyq tutastyǵyn kúzetý maqsatynda óz Qarýly Kúshterin qurýǵa quqyly» dep anyqtaldy.

Keıinnen general Saǵadat Nurmaǵambetov basshylyq etetin Memlekettik qor­ǵanys komıteti aýqymdy ju­mystar atqardy. Keshegi keńestik keńistikte bolyp jatqan oqıǵalarǵa taldaý jasalyp, keıinnen Qa­zaqstan aýmaǵynda ornalasqan áskerı bólimderge, qarý-jaraqqa, áskerı tehnı­kaǵa, polıgondardyń múlki men ǵylymı-tehnıkalyq jabdyqtaryna, áskerı zaý­yt­­tardyń óndiristik jabdyqtaryna túgendeý júrgizý jóninde sheshim qa­byl­­dandy. Keıinnen Qazaqstan óziniń derbes Armııasyn qurýǵa zańdy quqyǵyn 1992 jylǵy 7 mamyrda el Prezıdentiniń «Qazaqstan Respýblıkasynyń Qarýly Kúshterin qurý týraly» Jarlyǵy shyǵýymen iske asyrdy. «Ol kezde bizde qazaqstandyq jańa ásker qandaı bolýy kerek, áskerı qurylystyń qandaı jol­daryn tańdaǵan jón degen suraq­tarǵa daıyn jaýap bolmady. Keńes Odaǵynyń ydyraýy qorda­lanyp qalǵan saıası, etnostyq jáne áleýmettik qarama-qaıshylyqtardy jalańashtap bergen kezeń edi, sodan baryp «ıýgoslav stsenarııiniń» múmkin bolatyn qateri týyndady, al burynǵy KSRO-nyń jekelegen óńirlerinde, ókinishke qaraı, sol qarama-qaıshylyqtar tikeleı qarýly qaqtyǵystarǵa ulasty. Ekinshi jaǵynan, jańa saıası naqtylyqta derbes ómir súrý kún tártibine Qazaqstannyń áskerı saladaǵy egemen saıasatyn ázirleýdi shyǵardy. Bizde kadrlar bolmady, táji­rıbe joq edi. Egemen Qazaqstannyń áskeri qandaı bolýy kerek deıtin túsinik bolmady. Osyndaı jaǵdaıda respýblıka aýmaǵyndaǵy Orta Azııa jáne Túrkistan áskerı okrýgteri men Aýǵanstandaǵy soǵystan shyqqan 40-shy armııadan qalǵan barlyq bólimshelerdi Qazaqstan Qarýly Kúshteriniń bólimderi dep jarııa­laýǵa sheshim qabyldandy. 1992 jylǵy 7 mamyrda men qol qoıǵan Jarlyq osyndaı edi», - dep eske alady Elbasy N. Nazarbaev Qarýly Kúshterdiń 15 jyldyǵyna arnalǵan sózinde.

Shyndyǵynda, táýelsiz eldiń Qarýly Kúshteri de daıyn qalpynda quryla qalǵan emes. Bunda da túıtkildi máseleler jetkilikti bolatyn. Onyń eń bastysy kadr, tájirıbe máselesi edi. Óıtkeni, Odaq ydyrap, onyń aıasynda qyzmet etken túrli ult ókilderi óz eline ketip jatqan tus edi. Olardy ustap turý da múmkin emes. Máselen, sol kezdegi derekterge qaraǵanda, 1991 jyldyń sońyna taman Qazaqstan aýmaǵynda KSRO Qarýly Kúshteri áskerleriniń jalpy sany shamamen 200 myń adamdyq toptastyǵy boldy. Al aradaǵy 2,5 jyl ishinde, ıaǵnı 1992 jylǵy mamyrdan 1995 jylǵy qańtarǵa deıin ofıtserlerdiń ketýi tizimdik quramnyń 89 paıyzyna jetken. 1993 jyldyń sońyna taman negizgi quramalar men bólimderdiń ofıtserlermen jasaqtalýy 50-60 paıyz shamasynda bolsa, keıbir polkter 40, al Georgıevtegi motoatqyshtar polki tek 27 paıyz ǵana jasaqtalypty. Úsharal gvardııalyq motoatqyshtar polkinen 1992-1995 jyldar aralyǵynda komandır, shtab bastyǵy, komandırdiń qarý-jaraq, tárbıe jáne áleýmettik jumystar jónindegi orynbasarlary; kıim-keshek, azyq-túlik, janar-jaǵar maı materıaldary, radıatsııalyq, hımııalyq jáne bakterıologııalyq qorǵaý qyzmetteriniń bastyqtary ketip qaldy. Almaty motoatqyshtar polkiniń batalondarynda birde-bir shtab bastyǵy, birde-bir batalon komandıriniń orynbasary bolmaǵan eken. Bári áskerdi tastap, óz elderine ketken.

Alaıda tynymsyz árekettiń arqasynda Qarýly Kúshter qurdymǵa ketpeı, kerisinshe aıaǵynan nyq tura aldy. Bastapqyda ofıtser quramy jetispeýshiligin toltyrý úshin 3-ten 9 aıǵa deı­ingi merzimde kishi leıtenanttardy daıarlaý kýrstary ashyldy. Qor­ǵanys mınıstrligi armııada qyzmet etý tájirıbesi bar praporşıkter men merzi­minen tys áskerı qyzmettegiler qatary­nan osyndaı kýrstarǵa kandıdattar irikteýge aıryqsha nazar aýdardy. Keıinnen, 1993 jyly qabyldanǵan Qazaqstannyń alǵashqy Áskerı doktrınasy qabyldanyp, ol Qarýly Kúshterdiń qalyptasýy men ornyǵýy kezeńinde Qazaq­stannyń áskerı qaýipsizdigin qam­tamasyz etýdiń sharalar keshenin aıqyndady. Al osy kezderde qabyl­danǵan bazalyq zańdar qorǵanys saıasaty salasyndaǵy qatynastardy quqyqtyq retteýdi qamtamasyz etip, áskerı qyzmetshiler úshin áleý­mettik kepildikterdi belgiledi, memlekettiń áskerı uıymyn qurýdyń irgetasyn qalady. 1997 jylǵy aqpanda Qarýly Kúshterdiń Áskerı akademııasy qurylyp, ol keıinnen Ulttyq qorǵanys ýnıversıteti bolyp ózgertildi. Qazirgi kezde endi túrli beıindegi áskerı oqý oryndarynyń damyǵan jelisi túzildi. 1999 jyly alǵash ret 2005 jylǵa deıingi kezeńge arnalǵan Memlekettik áskerı qurylys baǵdarlamasy qabyldanyp, ol memlekettiń áskerı uıymyn da­mytýdyń kezeńderi men baǵyttaryn anyqtady. Áskerı geografııa eleýli ózge­risterge ushyrady. Áskerı okrýg­ter, sodan keıin baryp óńirlik qolbasshylyqtar qazaqstandyq áskerı qaýipsizdiktiń jańa zamanaýı elementterine aınaldy. Prezıdentiniń 2000 jylǵy 10 aqpandaǵy Jarlyǵymen Qazaqstannyń ekinshi Áskerı doktrınasy qabyldandy. Sonyń negizinde tórt áskerı-aýmaqtyq qurylymdar - «Shyǵys», «Ońtústik», «Ortalyq» jáne «Batys» óńirlik qolbasshylyqtary qurylyp, negizgi áskerı qurylymdardyń úsh tegi qalyptasty. 2002 jyly áskerde bıýdjettik qarjylandyrý ishki jalpy ónimniń 1 %-ynan kem bolmaýy tıis dep belgilendi. Munyń ózi áskerı daıyndyqtyń ıntensıvtiligin eleýli túrde arttyrýǵa, materıal­dyq-tehnıkalyq qamtamasyz etý problemalaryn sheship, áskerı qyzmetshilerdiń aqshalaı qamty­lýyn ulǵaıtýǵa múmkindik berdi. 2003 jyly Qarýly Kúshterdiń úsh túrlilik qurylymy bekitilip, Aeroutqyr áskerler, Raketa áskerleri men artıllerııa, Qarýly Kúshterdiń tyly sekildi derbes quramdastar bólinip shyǵaryldy. 2006-2010 jyl­darǵa arnalǵan Qarýly Kúshterdi, basqa áskerler men áskerı qu­rylymdardy damytýdyń jańa memlekettik baǵdarlamasy qabyl­dandy. 2007 jylǵy kelesi Áskerı doktrınada memlekettiń áskerı uıymyn damytýdyń negizgi baǵyttarynyń biri óńirlik qolbasshylyqtar áskerleriniń belgilengen jaýaptylyq aımaqtarynda áskerı qaýipsizdik mindetterin sheshý máselelerindegi naqty derbestigin qamtamasyz etý jáne áskerlerdiń strategııalyq baǵyttardaǵy jetkilikti toptastyqtaryn qurý bolyp aıqyndaldy.

Al 2011 jyly jańa Áskerı doktrına bekitilip, sonyń negizinde Qarýly Kúshterdiń jańasha hám zamanǵa saı damýy jalǵasýda. Budan bólek, 2016 jylǵa deıingi Qazaqstan Respýblıkasy ulttyq qaýipsizdiginiń strategııasy, «Ulttyq qaýipsizdigi týraly», «Áskerı qyzmet jáne áskerı qyzmetkerdiń mártebesi týraly» Zańdary sııaqty mańyzdy qujattar qabyldandy. Osyndaı qadamdardyń arqasynda Qazaqstanda zamanaýı, qorǵanys pen urysqa barynsha qabiletti Qarýly Kúshter qalyptasyp, odan saıyn damý ústinde. Qazaqstannyń armııasy jańartylyp, onyń kúsh-qýaty nyǵaıtylyp qana qoımaı, áskerı qyz­metkerlerdiń áleýmettik má­seleleri de ýaqytynda sheshimin tapty. Eń bastysy, jaýyngerlerdiń boıyna otanshyldyq rýhty sińirip, áskerı qyzmettiń aby­roıyn asyryp, bedelin kóterý maqsatty túrde júzege asyrylýda. Búgingi Otan qorǵaýshy kúniniń memlekettik mereke dárejesin alýy da sonyń aıǵaǵy. Memleket basshysy, QR Joǵarǵy Bas Qolbasshysy N. Nazarbaevtyń sózimen qorytsaq: «Jaýynger degen at qadirli de qasıetti uǵym. Óıtkeni áskerı adam ottan ystyq Otan shebin qorǵaıdy. Ashyq aspan, beıbit ómirimizdiń tiregi de, qorǵanyshy da - solar. Sol sebepti de halqymyz olardy aıryqsha qaster tutyp, el úshin jandaryn qıǵan batyrlardy jyrǵa qosyp, attaryn ańyzǵa aınal­dyrǵan. Búgingi táýelsiz Qazaqstannyń armııasy - bizdiń ata-babalary­myzdyń jaýyngerlik dástúriniń zańdy jalǵasy».