Aı men Aıdyn
Búginde bes akademııa taýyssa da tiline oramdy tirkes túspeıtin, oıy oraýly, sanasy buǵaýly keıbireýlerdi kórgende babalardyń kóregendiligine tańdanbaýǵa dátiń shydamaıdy. «Álemdi túgel kórse de, altyn úıge kirse de» ómirden ókinishsiz ketken adam joq eken. Qazaqtyń baıtaǵynda ǵumyr keship, qaraǵa qarapaıym qalpymen, hanǵa qamqorshy kóńilimen jaqqan qara shaldyń ósıeti jer betinde adamzat balasy barda máńgilik bolmaq. Óıtkeni, zaman túrli formatsııaǵa kóship, óńin ózgertip, alǵa adymdap damı bergenmen adamnyń kóńili men peıili báz-baıaǵysynsha qala bermek. Oqysam, bilsem, kórsem degen nıet árbir sanalyǵa tıesili sebebi.
"QazAqparat" qazaqstandyq ǵaryshker Aıdyn Aıymbetov týraly "Egemen Qazaqstan" gazetiniń búgingi sanynda jarııalanǵan ocherkti oqyrmandar nazaryna usynady.
Ǵaryshqa ǵashyqtyq
Jerdiń apshysyn qýyryp, myń-mıllıon azotty tesip ótip, bir ǵalamnan ekinshisine zýlap jetetin zymyrannyń Baıqońyrdan kóterilgenine de jarty ǵasyrdan asty. Qus qanatyna degen ińkárlik adamzat balasyn túbi ushaq qurastyrýǵa ákeldi. Taqtaıǵa shege qaǵyp jasalǵan talaı ushaq qırap qalǵanymen, aqyr sońy aspanda erkin samǵaıtyn, qanatyna qondyryp alyp zymyraı ushatyn jaǵdaıǵa jetti. Biraq adamǵa bul da azdyq etti. Zeńgir kóktiń ar jaǵyn qııalymen sharlaı berdi. On segiz myń ǵalamdy erkin aralaıtyn apparat qurastyrýǵa talpyndy. Kúnderdiń kúni oǵan da qoly jetti. Sóıtse, qos ǵalamnyń arasyn tez jalǵaıtyn, tóte jol salatyn jerińiz Baıqońyr eken. It pen mysyqqa esperıment jasap bolǵan soń, zymyranǵa adamdy salyp, aıǵa ushyryp jiberdi. Solaısha, ıÝrıı Gagarınniń aty máńgilikke tarıhta qaldy. Al osy tirliktiń barlyǵy adam qııalynan týyndaǵan sharýalar edi. Arman men ańsardyń nátıjesi naqty jetistikke ulasty. Sodan beri adamı zatyńyz aspan álemin zertteýmen keledi. Ári-beriden soń Halyqaralyq ǵarysh keshenin salyp tastady. Degenmen, búgingi jetistiktiń ózi adam sanasynyń shyrqaý shegi deı almaısyz. Óıtkeni, ǵalamda biz bilmeıtin tylsym syrlar áli kóp. Ony ashýǵa, qupııasyna úńilýge qushtarlyq sóngen joq. Qaıta ýaqyt sanap artyp keledi.
Osyndaı ǵalamat tirliktiń arasynda teńizge tamshydaı bolsyn úles qosyp júrgen ultyńnyń bar ekeni esińe túskende kókiregińdi qýanyshtyń sezimi kernep ketedi. Keńes Odaǵynyń ydyrar aldynda aspanǵa ushyp, Táýelsiz Qazaqstannyń tuńǵysh ǵaryshkeri retinde jerge qonǵan Toqtar Áýbákirovtiń aty árqaısymyz úshin qadirli. Ǵaryshqa bir emes, úsh ret sapar shegip, moınyna artylǵan zilbatpan júkti abyroımen atqarǵan Talǵat Musabaevtyń esimi biz úshin altynnan da ardaqty. Biraq jurt kókeıinde: «Toqtar men Talǵattyń isin jalǵar azamat joq pa?» degen saýaldyń júrgenine kóp bolǵan. Bar eken. Bir emes, qazaqtyń eki birdeı qyran jigiti tomaǵasyn sypyrsań tura ushýǵa daıyn otyrypty. Ǵasyr basynda Reseıdegi ǵaryshkerlerdi daıyndaıtyn ortalyqqa oqýǵa jiberilipti. Tórttik degen baǵańyzdyń ekilik quny joq oqý ornyn eki azamat ta úzdik bitirip shyqty. Ǵaryshqa jiberseńiz, qaryshtap baryp-qaıtýǵa daıyn boldy. Olar Aıdyn Aıymbetov pen Muhtar Aımahanov edi. Osy eki jigittiń biri jańa zamannyń alǵashqy onjyldyǵynda aspanǵa ushýǵa tıis bolatyn. Jospar boıynsha. Deı turǵanmen, daǵdarys degen dúnıe tirsekten shalyp, oıǵa alǵan maqsat oryndalmaı qaldy. Bul jańalyqtan keıin Muhtar Aımahanov azamattyǵyn aýystyrdy. Al Aıdyn Aıymbetov Astanaǵa atbasyn burdy. Osylaı júrgende bıyl oıda-joqta jaǵymdy jańalyq estip, bórkimizdi aspanǵa attyq. «Qazaqstan ǵaryshkerine ǵaryshqa ushýǵa ruqsat berildi», degen. Solaısha, Aıymbetovtyń armany alty jylǵa keshigip oryndalyp jatqan jaǵdaıy bar.
Bári jaqsy hám durys qoı. Biraq bir mezet ózińizge: «Men osy Aıdyn týraly ne bilemin?» dep suraq qoıyp kórińizshi. Ne biledi ekensiz? Aspanǵa attanaıyn dep turǵan azamatyńyz jaıynda qandaı aqparat bar? Biz búgin osy bir olqylyqtyń ornyn toltyrmaqqa talpyndyq.
Qasıetińnen aınalaıyn qazaq baıtaǵynyń qaı pushpaǵy da kıeli ǵoı. Teńizdiń tolqyny tabanyn teýip, Aqjaıyǵy jaıqalyp jatqan batys, aqseleýi aq kilemdeı arqa, ulystyń uıytqysyndaı bolǵan Qarataý, qoınaýy qut, tabıǵaty tamyljyǵan ór Altaı, bári-bári árbir qazaq úshin qadirli meken. Aıtyp-aıtpaı ne kerek, babalar kirpik qaqpaı, qasyq qanyn aıamaı qorǵap bizge amanattaǵan abyz dalanyń ár súıemi súıkimdi ám súıikti. Sonda da bolsa, Alashtyń Alataýǵa degen kóńili, meıirim-mahabbaty alabóten. Jerdiń jánnatyna balaıdy. Jeti ózeni syńǵyr qaqqan, baý-baqshasy, tal-daraǵy, emen-qaraǵaıy syńsyp shyqqan, aq basty taýynyń mańdaıyna bult qonǵan, Hantáńiri shyńy eshkimge baǵynbastaı pań qalpynan taımaǵan óńir, shynynda da, tamyljyǵan tabıǵatymen tartady da turady. Jeti sýdy qatar emip jatqan alaqandaı ǵana Taldyqorǵan qalasy tynyshtyqtyń mekeni sekildi. Mine, Aıdyn Aıymbetov osy jerde dúnıe esigin ashty. Taldyqorǵannan irgesi bólinbeı jatqan, búginde Ótenaı dep atalatyn aýylda er jetti. Áke-sheshesi qarapaıym ǵana otbasy edi. Biletinder, Aıdynnyń bala kezinen oıy ozyq, qııaly júırik bolǵanyn aıtady. Kishkene kezinde úıdiń janynda úıilgen shómeleniń tóbesine shyǵyp, shalqasynan jatyp juldyz sanap, aspan álemine ǵashyqtyǵy bastalǵan desedi. Altyǵa aıaq basqanynda ákesi Aqan aqsaqal balasynan qyzyq úshin bolashaqta kim bolatynyn surapty. «Ǵaryshker» dep taq ete qalǵan eken Aıdyn sonda. Gagarınniń aspanǵa kóterilgenine 11 jyl bolǵan tus qoı. Ol zamannyń balalarynyń barlyǵy ǵaryshker nemese ushqysh bolýdy armandaıtyn. Úlkender jaǵynyń Aıdynnyń armanyna jymıyp qaraǵany da sol shyǵar. Biraq Aıymbetov óziniń bolashaqtaǵy jolyn bala shaǵynan bastap josparlaǵandaı. Óıtkeni, oqýda ozat boldy. Taldyqorǵan qalasyndaǵy №20 orta mektepti altyn medalmen aıaqtady. Bilimge qushtar, densaýlyǵy shymyr túlek Armavır joǵary áskerı ushqyshtar ýchılışesine birden qabyldandy. Aıdynnyń atalǵan oqý ornyna qujat tapsyrýy da zańdylyq edi. Sebebi, ǵaryshker bolýdyń tóte joly ushqysh bolýda jatyr. Ony osy oqý ornyn bitirip, keıinnen kók júzine attanǵan Toqtar Áýbákirov aǵasynyń joly anyq kórsetken. Ol osylaısha ǵaryshker bolý armanyna alǵashqy qadamyn jasady. Reseıdegi eń tanymal oqý ordasyn 1993 jyly bitirip, ushqysh-ınjener mamandyǵyn alyp shyqty.
Qyrannyń qanaty qalaı qataıdy?
Armavır joǵary áskerı ushqyshtar ýchılışesin támamdap kelgesin Qazaqstannyń qorǵanys júıesindegi jumysy bastalyp ketti. Jas jigitti Jambyl oblysy Lýgovoı stansasynda ornalasqan №64207 áskerı bólimine ushqysh retinde jiberdi. Bir jylǵy nátıjeli jumystan keıin týǵan topyraǵy Taldyqorǵanǵa aýysty. Bilimi men biligin kún sanap arttyrdy. Bylaısha aıtqanda, ushaqtyń qulaǵynda oınaıtyn dárejege jetti. Alty jyl boıyna aǵa ushqysh qyzmetin atqarǵan. Jańa ǵasyrda áskerı bólimniń basshylyǵy Sý-27 áýe eskadrılııasynyń áýe zvenosyn basqarýdy tapsyrdy. Biz atyn bilgenmen, zatyna asa kóp boılaı almaıtyn, degenmen áýe qorǵanysynda erekshe mańyzy bar L-39, Mıg-23, MıG-23MLD, Mıg-27, Sý-27 ushaqtaryn urshyqsha ıirdi. Bes birdeı ushaqtyń túrin tizgindeı alatyn mamannyń aspandaǵy ómiri 470 saǵattan asady. Qysqasy, ol kún sanap óziniń túpki maqsatyna jaqyndaı berdi. Túrli synaqtardyń bárinen ótti. Tózimdiligi sát saıyn shyńdala tústi.
Aıdyn ushqyshtar ýchılışesin bitirip kelgen jyly birden ǵaryshker bolýǵa qujat tapsyrǵan. Jastyqtyń jalyny boıynda aryndap turǵan jigittiń bul áreketin túsinýge bolatyn edi. Óıtkeni, jasqa tán maksımalızm bolmasa, janarynan ot shashyp, azýyn aıǵa bilep turmasa, onda onyń bolashaqtaǵy baǵyndyrar bıigi de asa úlken bolmas edi. Alǵashqy talpynys sátsiz boldy. Sol sátte ol ózin shyńdaı túsýi kerek ekenin, qaıraqqa túsip, qanatyn qataıtý qajettigin anyq túsindi. Qansha jylǵy eńbek pen qajyr-qaırat jemisin berdi. 2001 jylǵy 16 maýsym kúni Aıdyn Aıymbetovti ǵaryshkerlikke úmitker retinde tirkedi. Bul kúndi Aıdynnyń ózi bylaı eske alady.
- Qansha jylǵy tógilgen ter men etken eńbektiń óteýindeı boldy bul. Áli ǵaryshker ataǵyn alǵanymyz joq. Jaı ǵana úmitker bolǵannyń ózi kóńildi terbep jiberdi. Eń ǵajaby, dál úmitker retinde tirkelgen kúni men áıel zatynyń ishinen shyqqan tuńǵysh ǵaryshker Valentına Tereshkovamen tanystym. Muny ishteı jaqsylyqqa baladym, - deıdi.
Medıtsınalyq tekserýden jan-jaqty ótti. Onyń ózi birneshe satydan turdy. Aqyr sońy Máskeýde tekserdi. Densaýlyǵynan ıneniń jasýyndaı kinárat tappady. Odan bólek, mamandyqqa da basymdyq berildi. Bizdiń keıipkerimizdiń bilimi oǵan da saı bolatyn. Ǵaryshqa ushý úshin ınjenerlik-tehnıkalyq salanyń róli zor. Al Aıymbetov ushqysh-ınjener. Jas ereksheligi de mańyzdy máseleniń biri. Egde tartyp tursań, ol da bolmaıdy. Bul rette de Aıdynnyń aıy ońynan týdy. Áıteýir uzaq ýaqyt boıǵy talaptan keıin qazaq balasy ıÝrıı Gagarın atyndaǵy ǵaryshkerler daıyndaıtyn ortalyqqa jiberildi. Tańnyń atysy, kúnniń batysy oqý men jattyǵý úzilmeıtin. Bir ǵana nárse aıtaıyq: bul jerde oqyǵan bir jylyńyz qarapaıym oqý oryndaryndaǵy 3,5 jylǵa teń eken. Sanaǵa sińiriletin sóz ben beriletin bilimdi jattap alýǵa týra keledi. Al onyń máni men mańyzyna boılap, tereńine úńilý taǵy qajet. Ǵarysh kemesindegi árbir jaǵdaıdy baǵamdap, árbir tetikti jatqa bilgenge deıin daıyndaıdy. Qol men mı qabattasyp jumys isteıtin dárejege jetkiziledi. Olardyń ortalyqtaǵy árbir saǵatyńyz ne, sekýndyna deıin esepteýli-tin. Osydan keıin-aq ortalyqtaǵy daıyndyqtyń baǵasyn baǵamdaı berýge bolatyn shyǵar.
- Úıge kelgennen keıin kemi 2-3 saǵat daıyndyqqa ýaqytym ketedi. Óıtkeni, jańa aqparattardy boıǵa sińirip, odan týyndaıtyn suraqtardy qaǵazǵa túsirý kerek. Ertesi ustazdardan surap almasań bolmaıdy. Árıne, alǵashqy kezde qınaldym. Ǵaryshkerlerdi daıyndaıtyn ortalyqtyń psıhologtary bylaı deıdi: ortalyqtyń oqý júıesi ǵaryshkerlerdi únemi ıneniń ushynda otyrǵandaı sezimde ustaýǵa qurylǵan. Ol bir qaýip-qaterdi sezinýden emes. Sergek júrýge, árbir jaǵdaıǵa salqynqandy qaraýǵa úıretedi,- deıdi Aıdyn.
Jalpy daıyndyqty qandasymyz 2005 jyly aıaqtady. Oqý nátıjesi boıynsha oǵan «ǵaryshker-synaqshy» ataǵy berildi. Endigi kezek odan da qıyn. Alda úsh jyl boıyna Halyqaralyq ǵarysh keshenine barý úshin toptyq daıyndyq turǵan. Óıtkeni, Aıdyn Aıymbetov nemese Muhtar Aımahanov 2009 jyldyń 30 qyrkúıek kúni aspanǵa sapar shegedi degen kelisim bolǵan.
Úmit pen kúdik
Ǵaryshqa adam attandyrý ońaı sharýanyń qatarynan emes. Onyń ústine, Qazaqstannyń Halyqaralyq ǵarysh keshenine ǵaryshker attandyratyn tikeleı ruqsaty joq. Bul jaǵdaıda biz Reseıge arqa súıeımiz. Solarǵa berilgen orynǵa ortaqtasamyz. Eki eldiń arasynda burynnan kele jatqan kelisimniń reti solaı.
Qazaqstan men Reseı úkimetteriniń arasyndaǵy ýaǵdalastyq boıynsha Aıdyn Aıymbetov pen Muhtar Aımahanov ǵaryshqa ushýǵa úmitker boldy. Biraq 2009 jylyńyzda jahandyq daǵdarystyń alǵashqy legi laq etip kele qalmasy bar ma? Ǵaryshqa adam attandyryp, Toqtar men Talǵat bastaǵan zertteý jumystaryn odan ári jalǵastyrý kerek-aq. Biraq daǵdarys kezeńinde halyqtyń aýzynan aqsha jyryp jibergenimiz qalaı bolady?! Oılasa kele, ǵaryshker attandyrmaıtyn boldyq.
Aıdyn men Muhtardyń sol sáttegi kóńiliniń qandaı bolǵanyn ózderi ǵana biletin shyǵar. Biraq shamalaýǵa bolady. Qansha jyldyq daıyndyqtyń óteýine, bala kezdegi armannyń oryndalýyna bir-aq qadam qalǵanda toqtaý degenińiz adamdy shaıqap jiberedi ǵoı. Mine, maqsatqa jetem, oıymdaǵyny oryndaımyn dep turǵanda keri sheginýdiń ózi pende psıhologııasyna ońaı soqpasy anyq. Olar da ishteı ókingen, mújilmese de úgilgen shyǵar-aý. Onysyn tyrs etip eshkimge aıtpady. Áıtpese, sol sátte reporterin jalańdatyp talaı jýrnalıst bardy. Ári-sári kezdegi Aıdynnyń suhbattaryn qarap shyqtyq. Úmitti ekenin ǵana aıtqan. Jalǵyz Aıymbetov qana emes, tutas qazaq jurtshylyǵy, ásirese, onyń otbasy osy armannyń jeteginde boldy desek, aqıqattan alys ketpeıtin shyǵarmyz. Otbasy demekshi, Aıdyn jubaıy Lılııa Aıymbetova ekeýi bir ul, eki qyz tárbıelep otyr. Úlken uly Ámir osy kezden áke jolyn jalǵaımyn dep aldyna maqsat qoıǵan. Al qyzdary Dıana men Daıana jelkildep ósip kele jatyr.
Áńgimemizdiń álqıssasynda Buqar jyraýdyń óleńinen úzindi keltirip edik qoı. Sol jyr bylaı aıaqtalady: «Jaqyndap ajal tursa da, Janyna qylysh ursa da, Qaljyrap, kóńili qaraıyp, Qaraýytyp kózi tursa da - Úmitin qoımas adamzat.
«Úmitsiz - shaıtan». «Úmit eń sońynan óledi» deıdi orystar. Adamzat balasyn alǵa súırep kele jatqan úlken kúshtiń biri osy bolsa kerek. Áıtpese, myna dúnıeniń astań-kesteńi shyǵar ma edi?!
«Bala kúngi armanym túbi oryndalady dep úmittenemin. Zamannyń ońaı emes ekenin kórip otyrmyz. Biraq Qazaqstanǵa ǵaryshty zertteýdi toqtatpaý kerek»,- depti Aıdyn bir suhbatynda. Daǵdarys degenińiz súıkimsiz qonaqtaı qaıta-qaıta aınalyp soǵyp jatqanda Aıdynnyń kókeıinde «endi ǵaryshqa ushpaımyn-aý» degen kúdik bolmady deısiz be? Árıne, boldy. Biraq úmiti basym edi. Aqyry, sol úmit jeńip shyqty. Aıaq asty, oıda joqta Aıdyn ǵaryshqa attanatyn boldy. «Soıýz TMA - 18M» ǵarysh kemesimen Halyqaralyq ǵarysh keshenine attanady delingen aǵylshyndyq ánshi Sara Breıtman oıynan aınyp qaldy. Onyń ornyna Aıdyn Aıymbetov qosyldy. Solaısha, Aıdynnyń nany júrdi de ketti. Al biz búgin 2 qyrkúıek kúni saǵat 10.30-da «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynda tarıhtaǵy úshinshi qazaqty aspanǵa attandyryp turmyz. Aq jol, Alashtyń aıbozy!
Qyzyq derek
Dástúr deımiz be, álde ádet deımiz be, biraq, ǵaryshkerlerdiń qalyptasqan joly bar. Olar ǵaryshqa attanǵanǵa deıin eshkimge qoltańba bermeıdi. Meıli, ol Ǵaryshkerlerdi daıyndaıtyn ortalyqqa endi oqýǵa túsken túlek bolsyn, meıli, daıyn ǵaryshker bolsyn. Odan keıin árbir ǵaryshker ıÝrıı Gagarınniń týǵan jáne qaıtys bolǵan jerine barýǵa mindetti. Gagarınniń úıiniń janyndaǵy qudyqtan sý ishý de dástúr. Al ǵaryshqa sapar aldynda olar «Beloe solntse pýstynı» fılmin kóredi. Aıdyn Aıymbetov ǵaryshqa kenje qyzynyń qoldan jasaǵan syılyǵyn alyp ketpekshi. Halyqaralyq ǵarysh keshenine bizdiń halyqtyń eti men qazysyn hám qymyzyn aparyp, qazaq dastarqanyn jaıady. «Egemen Qazaqstan» gazeti, 2015 jylǵy 2 qyrkúıek
