Aýyl bıýdjeti: qarjylyq derbestikti jetildirýdiń joly qandaı
ASTANA. KAZINFORM – Aýdandyq mańyzy bar qala, aýyl, kent, aýyldyq okrýgterdiń qarjylyq derbestigin arttyrý qajet. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev elordada ótken máslıhat depýtattarynyń ІІ respýblıkalyq forýmynda Úkimetke osyndaı mindet júktedi. Bul rette Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń qandaı jospary bar? Aýyl ákimderi ne deıdi?
«Másele egjeı-tegjeıli talqylaýdy talap etedi»
Buryn elimizdegi bıýdjettik júıe úsh deńgeıden turǵan edi: respýblıkalyq bıýdjet, oblystardyń, respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń, astananyń bıýdjeti jáne aýdandyq bıýdjet (oblystyq mańyzy bar qala bıýdjeti). Aýyldyq okrýgter (aýdandyq mańyzy bar qalalar, aýyldar, kent, aýyldyq okrýgter) aýdandyq bıýdjetten qarjylandyrylyp keldi.
Al 2018 jyldan bastap bıýdjettiń jańa IV deńgeıi engizildi. Bul - aýdandyq mańyzy bar qala, aýyl, kent, aýyldyq okrýg bıýdjeti. Bıýdjettiń IV deńgeıindegi kiris 8 túrli salyq túsiminen, túrli tólemnen, aıyppuldardyń jáne aýdandyq bıýdjetten beriletin transfertterden qalyptasady.
Sonymen birge, QR Bıýdjet Kodeksi 56-1 babynyń 1-tarmaǵyna sáıkes, aýdandyq mańyzy bar qala, aýyl, kent, aýyldyq okrýg bıýdjetteriniń shyǵystary 17 baǵyt boıynsha júzege asyrylady. Onda ákim apparatynyń jumys isteýi; eldi mekenderdiń sanıtarııasyn qamtamasyz etý; kóshelerdi jaryqtandyrý; abattandyrý jáne kógaldandyrý; avtomobıl joldaryn salý, rekonstrýktsııalaý, jóndeý jáne kútip ustaý qarastyrylǵan.
«Qazir jańa Bıýdjet jáne Salyq kodeksteri ázirlenip jatyr. Onda jergilikti ózin-ózi basqarýǵa qatysty reformanyń erekshelikteri eskerilýge tıis. Úkimet aýyl ákimderiniń bıýdjetin qalyptastyrý jáne ony jumsaý tásilderin qaıta qaraýy kerek. Jergilikti ózin-ózi basqarý júıesiniń qarjylyq derbestigin arttyrý úshin naqty usynystar ázirleýi qajet», — dedi Prezıdent forýmda.
Ulttyq ekonomıka mınıstrligi usynystar jobasyn jergilikti ózin-ózi basqarý organdarymen talqylaýǵa kirisken.
«Bul rette aýyldyq okrýgter bıýdjetiniń shyǵystaryn qaıta qaraý egjeı-tegjeıli pysyqtaýdy jáne keńinen talqylaýdy talap etedi. Qazirgi ýaqytta óńirlermen, onyń ishinde aýyldyq okrýg ákimderimen tıisti talqylaýlar júrgizilip jatyr», - dep jazylǵan mınıstrliktiń agenttik tilshisine bergen resmı jaýabynda.
Kiristi kóbeıtý úshin ne isteý kerek?
Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń habarlaýynsha, aýyldyq okrýgter bıýdjetiniń kiris kózderin keńeıtý josparly túrde júrgizilip keledi. Bıýdjettiń IV deńgeıi engizilgen 2018 jyldan beri menshikti kirister túsimderi 2 ese ulǵaıǵan. Máselen, 2023 jyldyń qorytyndysy boıynsha IV deńgeıdegi bıýdjetke 320 mlrd teńge, onyń ishinde óz tabysynan 68 mlrd teńge tústi.
Túsimderdiń ósýine salyqtyq ákimshilendirýdiń jaqsarýymen qatar, aýyl bıýdjetiniń kiris kózderiniń keńeıýi de yqpal etti. 2022 jyldan bastap bıýdjettiń IV deńgeıine salyqtar men tólemderdiń qosymsha 4 túri:
- biryńǵaı jer salyǵy
- jer ýchaskelerin paıdalanǵany úshin tólemaqy
- jer ýchaskelerin satýdan túsetin túsimder
- jer ýchaskelerin jaldaý quqyǵyn satqany úshin tólemaqy berilgen edi.
Osy tólem túrleri boıynsha qosymsha túsimder 2023 jyly 16 mlrd teńge nemese jalpy túsimderdiń 23,5%-y boldy.
«Budan basqa, jańa Bıýdjet kodeksi sheńberinde bıýdjettiń IV deńgeıine paıdaly qazbalardy óndirý salyǵyn aýyldyq okrýg aýmaǵynda ornalasqan keń taralǵan paıdaly qazbalarǵa, jerasty sýlaryna jáne emdik balshyqtarǵa berý josparlanyp otyr. Sonymen qatar, bıýdjettiń IV deńgeıine jergilikti ózin-ózi basqarý salasyndaǵy zańnamany jetildirý sheńberinde salyqtar men tólemderdiń qosymsha túrlerin berý máselesi pysyqtalyp jatyr», - deıdi mınıstrlikten.
Aýyl ákimderi tórtinshi deńgeıli bıýdjettiń tıimdiligin jáne onyń kiris bóligin molaıtý joldaryn jetildirý qajettigin aıtady.
«Buryn úshinshi deńgeıde bolǵanda, qarjy bizge túspeıtin edi. Qazir túsken qarjy ózimizge aýdarylyp otyr. Munyń tıimdiligi sol. Árıne, budan aýyl bıýdjetiniń artyp otyrǵan eshteńesi joq. Kiristi kóbeıtý úshin aýyldan shyqqan, qazir qalada turatyn bıznesmenderdiń djıp sııaqty qýatty kólikteriniń salyǵy bizge tússe, tıimdi bolar edi. Qarajatty bólýge jergilikti qaýymdastyq únemi qatysyp otyrady. Olarmen aqyldasyp, qarjyny qandaı maqsatqa jumsaıtynymyzdy aıtamyz. Olar da óz pikirin aıtady. Depýtatymyz bar, qoǵamdyq keńes te halyq bolyp esepteledi. Kógaldandyrý baǵytynda jumys istep jatyrmyz, «Jasyl Qazaqstan» da bar. Bári de bıýdjet qarjysyna kelip tireledi. Qoryta aıtqanda, tórtinshi deńgeı tıimdi. Bólingen qarjy da ashyq, halyqqa kórinip turady», - deıdi BQO Bókeı ordasy aýdany Uıaly aýyldyq okrýginiń ákimi Erlan Ermekqalıev.
«Bıýdjettiń tórtinshi deńgeıine kóshý ákimderge aýyl halqynyń qajettilikterine qatysty barlyq jobalardy derbes iske asyrýǵa múmkindik beredi. Túsimderdi ulǵaıtý úshin aýylda shaǵyn jáne orta bıznesti damytýǵa qolaıly jaǵdaılar jasalýy tıis, óıtkeni aýyl bıýdjeti osyǵan baılanysty. Salyqtyq jáne salyqtyq emes tólemder esebinen aýyldyq okrýg bıýdjetine túsetin qarajat tek qana aýyldyq okrýgti damytýǵa jáne jergilikti mańyzy bar máselelerdi sheshýge baǵyttalady. Onyń ishinde: eldi mekenderdiń sanıtarııasyn qamtamasyz etý, eldi mekenderdi abattandyrý jáne kógaldandyrý, avtomobıl joldaryn salý, rekonstrýktsııalaý, jóndeý jáne kútip ustaý, eldi mekenderdi sýmen jabdyqtaýdy uıymdastyrý jáne basqa da máseleler bar. Jergilikti ózin-ózi basqarý shyǵyndary mindetti túrde jergilikti qoǵamdastyqpen kelisiledi», - deıdi Abaı oblysy Aıagóz aýdany Naryn aýyldyq okrýginiń ákimi Medet Túsipov.
Turǵynsyz qalyp jatqan aýyldar da bar
«Qazaqstan Respýblıkasynyń ákimshilik-aýmaqtyq qurylysy týraly» 1993 jylǵy 8 jeltoqsandaǵy zańǵa sáıkes, eldi meken – el aýmaǵynyń halyq jınaqy ornalasqan, halyq sany keminde 50 adam bolatyn, azamattardyń sharýashylyq jáne basqa qoǵamdyq qyzmeti nátıjesinde qalyptasqan, QR zańdarynda belgilengen tártippen esepke alynǵan jáne tirkelgen ári jergilikti ókildi jáne atqarýshy organdar basqaratyn bir bóligi.
Oblystyq ákimdikterdiń málimeti boıynsha, qazirgi tańda halqynyń sany 50-den az, jalpy sany 14,6 myń adam turatyn 574 aýyldyq eldi meken bar.
«Atalǵan zańnyń 2-babynyń 3-tarmaǵyna sáıkes, halqynyń sany 50 adamnan az sharýa qonystary men ózge de qonystar eń jaqyn mańdaǵy eldi mekenniń quramyna engiziledi. Mundaı taratylǵan aýyl turǵyndary basqa eldi mekenderge qonys aýdarmaı-aq turýyn jalǵastyra alady. Bul rette, memleket tarapynan osy aýyldardyń ınfraqurylymyn qoldaý, sondaı-aq halyqqa bazalyq qyzmetter kórsetý saqtalady», - dep túsindirdi mınıstrlikten.
Sonymen qatar, 50 adamnan az shaǵyn aýyl turǵyndarynyń ómir súrý jaǵdaıyn jaqsartý jáne jumys kúshiniń mobıldiligin arttyrý úshin adamdardyń erikti túrde qonys aýdarý qaǵıdalaryna sáıkes, basqa eldi mekenderge kóshý úshin jergilikti bıýdjet qarajaty esebinen jumysqa ornalastyrý, kólikpen qamtamasyz etý, sondaı-aq turǵyn úımen qamtamasyz etý jaǵdaılary qarastyrylǵan.
Aıta ketsek, elimizde ákimderdiń jumysy KPI kórsetkishi boıynsha baǵalanady. Onyń túri de barshylyq. Bıyl taǵy bir krıterıı engizildi, ol — otbasylardyń ál-aýqatyn kóterý. Agenttik tilshisi depýtat, qoǵam belsendisi men saıasattanýshydan KPI kórsetkishi taǵy qandaı salalar boıynsha anyqtalýy tıistigin surap bilgen bolatyn.
