Aýǵanstannyń jańa kanaly Ortalyq Azııany sý tapshylyǵyna ushyratýy múmkin be
ASTANA. KAZINFORM – Ondaǵan jylǵa sozylyp kele jatqan sý resýrstarynyń sarqylý problemasy búginde Ortalyq Azııa elderi úshin anaǵurlym ózekti bolyp otyr. Al Aýǵanstannyń soltústigindegi Ámýdarııa ózeninde úlken Kosh-Tepa kanaly qarqyndy túrde salyna bastady. Sarapshylardyń kópshiligi bul tómengi aǵystaǵy elderde sý tapshylyǵyn kúrt nasharlatady dep sanaıdy. Aýǵan megajobasynan Ortalyq Azııaǵa qandaı syn-qater bar? Apatty saldaryn boldyrmaý úshin máseleniń ózara tıimdi sheshimin tabýǵa bola ma?
«Ǵasyr qurylysynyń» tarıhy
Ámýdarııa – Ortalyq Azııadaǵy eń sýy mol ózen. Ol Pamır muzdyqtarynan bastaý alady jáne Tájikstan, Aýǵanstan, Túrikmenstan jáne Ózbekstan aýmaqtarynan ótip, Aral teńizine quıady. Ámýdarııanyń negizgi aǵyny Tájikstan aýmaǵynda (80%) jáne ishinara Aýǵanstannyń soltústiginde qalyptasady.
Aýǵanstannyń soltústigindegi shóldi aımaqtardy Ámýdarııa sýymen sýarý ıdeıasy 50 jyldan astam ýaqyt buryn, respýblıkanyń tuńǵysh prezıdenti Muhammed Dáýittiń tusynda paıda boldy. Bul josparlarǵa 1979 jylǵy revolıýtsııa men odan keıingi azamattyq soǵys kedergi boldy. 2018 jyly eldiń sońǵy prezıdenti Ashraf Ǵanı kezinde USAID qatysýymen jobany qaraý qaıta bastaldy.
2022 jyldyń naýryz aıynda Aýǵanstanda quny 6 684 mln dollar bolatyn Kosh-Tepa kanalynyń qurylysy bastaldy, ony 2028 jyly aıaqtaý josparlanyp otyr. Kanaldyń uzyndyǵy – 285 shaqyrym, eni – 100 metr, tereńdigi – 8,5 metr. Talıban ákimshiliginiń málimetinshe, bul arna syrttan tehnıkalyq jáne qarjylyq qoldaýsyz eki kezeńde salynady.
2023 jyldyń qazan aıynda kanaldyń birinshi ýchaskesiniń qurylysy aıaqtalyp, jobanyń ekinshi kezeńi bastaldy. Aýǵan aqparat quraldarynyń habarlaýynsha, kanaldyń birinshi bóliginiń uzyndyǵy 108 shaqyrymǵa jetedi. Ol Ámýdarııa ózeninen bastalyp, Balh provıntsııasynyń Davlatabad aýdanyna deıin jetedi. Onyń qurylysy 1,5 jylǵa sozyldy. Ekinshi kezeńde Djaýzjan jáne Farıab provıntsııalary arqyly ótetin uzyndyǵy 177 shaqyrym kanal ýchaskesin salý josparlanyp otyr.
Aýǵan úkimeti eldiń soltústiginde 500 myń gektardan astam jerdi sýarýǵa arnalǵan órshil jobaǵa zor úmit artyp otyr. Bul eldegi apatty azyq-túlik jaǵdaıyn jeńildetýi kerek.
Jańa kanal Ortalyq Azııa elderine qalaı áser etedi?
Ortalyq Azııa – álemdegi sý qaýipsizdigi energetıkamen, azyq-túlikpen jáne qorshaǵan ortamen tyǵyz baılanysty azdaǵan aımaqtardyń biri. Sý – Ortalyq Azııa memleketteriniń áriqaraı áleýmettik-ekonomıkalyq damýynyń basty faktorlarynyń biri, munda sýdy tutyný ár onjyldyq saıyn eki esege artyp keledi.
Ózbek sarapshysy, Ózbekstan Ǵylym akademııasynyń memleket jáne quqyq ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Ravshan Nazarov agenttik tilshisine bergen suhbatynda Ortalyq Azııa óńiriniń basym bóligi qurǵaq aımaqqa jatatynyn atap ótti. Sondyqtan Kosh-Tepa kanalynyń iske qosylýy Ortalyq Azııa aımaǵynyń kóptegen aýdandarynda sý tapshylyǵyn kúrt kúsheıtedi.
Kosh-Tepa Ámýdarııadan jylyna 10 tekshe shaqyrym sý alý esebinen salynyp jatyr, bul ózenniń ortasha kópjyldyq aǵyny – 70 tekshe shaqyrym, ıaǵnı bul tómen aǵystaǵy elderge qatty seziledi. Oǵan qosa, sońǵy jyldary Ortalyq Azııanyń barlyq respýblıkalary sý tapshylyǵyn kóbirek sezinip otyr. Budan Ózbekstan men Túrikmenstan eń kóp zardap shegedi, olar aımaqtyń negizgi ózeninen 15%-ǵa deıin sýarýǵa arnalǵan sýdy joǵaltady.
Ásirese, sońǵy onjyldyqtarda jıi bolatyn sý taıazdyǵy kezeńderiniń saldary joıqyn bolady. Osymen tórtinshi kóktem qatarynan Ámýdarııa saǵasy taıazdanyp keledi. Ózbekstan gıdrometeorologııalyq qyzmetiniń deregi boıynsha, 2023 jyldyń mamyr aıynda ózen aǵyny 2019-2022 jyldardaǵy uqsas kezeńderdegi sý kóleminiń 60%-yn ǵana quraǵan.
«Búginde Ámýdarııa KSRO men Aýǵanstan kelisim jasaǵan kezdegideı sýy mol ózen emes. Sondyqtan kanaldyń qurylysy búkil aımaqqa, ásirese Ózbekstanǵa (Buhara jáne Horezm oblystary, Qaraqalpaqstan Respýblıkasy) jáne Túrikmenstanǵa (Lebap jáne Dashogýz oblystary) óte úlken problemalar ákeledi. Bıyl Ámýdarııanyń sý resýrstary 10-15% azaıady dep boljanyp otyr. Bizdiń aımaqtyń halyqtary arasynda «Jer sý taýsylǵan aýmaqta aıaqtalady» degen sóz bar. Bizdiń elderimizdiń edáýir bóligi sýdyń jetispeýi men shóleıttenýine baılanysty adamdardyń qonystanýyna qolaısyz», - deıdi Ravshan Nazarov.
Kanal salý tehnologııasy, dálirek aıtqanda, mundaı tehnologııanyń bolmaýy mamandardyń zor alańdaýshylyǵyn týdyryp otyr. Únemdeý maqsatynda kanaldyń jaǵalaýy men arnasy betondalmaıdy jáne tyǵyzdalmaıdy. Borpyldaq jáne keı jerlerde qumdy topyraq saldarynan sýdyń kóp bóligi joǵalady. Nátıjesinde Aýǵanstannyń sý alýy Ámýdarııanyń jalpy aǵynynyń 30%-yn quramaq. Keńes zamanynda Túrikmenstanda Qaraqum kanaly salyndy, sonyń saldarynan Aral teńizi tartyldy.
«Sýdyń kóp bóligi aımaqtyń qurǵaq, qumdy topyraǵyna sińip ketedi. Oǵan qosa, arnany qazý – ony salýdyń eń ońaı bóligi. Tálipter ırrıgatsııalyq júıelerdi salý boıynsha kúrdeli ınjenerlik jumystardy basqara almaıdy», - deıdi qazir Germanııada turatyn aýǵan ınjeneri Nadjıbýlla Sadıd.
Óz kezeginde sarapshylar Ámýdarııa problemalary óńirdiń ekinshi sý arterııasy – Syrdarııaǵa da sózsiz áser etetinin aıtady.
«Bul – is júzinde búkil aımaqtyń problemasy. Eger Ámýdarııada sý azaısa, Syrdarııadan sý alý kólemi artady. Ortalyq Azııa – birtutas sý basseıni, biz bir úıde, bir ekojúıede turamyz. Al jergilikti jerlerdegi olqylyqtar tutas aımaqtaǵy problemalarǵa ákeledi. Sý tapshylyǵy baıqalsa, ol bizdiń basty problemamyz bolady! Osyǵan baılanysty azyq-túliktiń azaıýy, ashtyq, kóshi-qon, aýrý sekildi túrli shıelenister týyndaıdy», - dep atap ótti ekosaıasat salasyndaǵy qazaqstandyq sarapshy Bolat Esekın.
Sarapshylardyń kópshiligi Ortalyq Azııada artyp kele jatqan sý tapshylyǵy problemasy aldaǵy 20-30 jylda qater tóndiredi dep esepteıdi, bul jergilikti ekonomıkalardyń quldyraýyna, mıllıondaǵan jańa mıgranttardyń paıda bolýyna jáne tipti qarýly qaqtyǵystarǵa ákelýi múmkin.
Quqyqtyq negizdiń bolmaýy máseleni ýshyqtyrady
Árıne, Aýǵanstan Ámýdarııa sýlaryn paıdalanýǵa quqyly, biraq qazirgi ýaqytta bul el sý resýrstary boıynsha kelisimder men sharttar jasaspaǵan, al Kosh-Tepa aımaqtaǵy kórshiler pozıtsııasyn eskermesten salynyp jatyr. Kabýldaǵy Keńes Odaǵy men Aýǵanstan úkimeti arasyndaǵy kelisimniń (1946 jylǵy – red.) kúshi joıylǵan jáne tutastaı alǵanda el úshin Ámýdarııa sýynyń naqty kólemi kózdelmegen.
Búginde Ortalyq Azııadaǵy sý qatynastary 1992 jyly Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan, Túrikmenstan jáne Ózbekstan qol qoıǵan Almaty kelisimi arqyly retteledi. Memleketaralyq úılestirý komıssııasy sýdy basqarýda sheshýshi ról atqarady, uzaq merzimdi sýmen jabdyqtaý baǵdarlamasyn ázirleıdi jáne bekitedi. Aımaqtaǵy sýdy paıdalaný BUU 1992 jylǵy transshekaralyq sý aǵyndary men halyqaralyq kólderdi qorǵaý jáne paıdalaný týraly konventsııasymen de retteledi.
Aýǵanstan Ortalyq Azııadaǵy sý resýrstaryn paıdalaný týraly kelisimderdiń eshqaısysyna qosylmaǵan, biraq bul tálipterdiń Kosh-Tepa qurylysyn bastaýyna esh kedergi bolmady.
«Óz alańdaýshylyǵyn bildirgender muny kelisim negizinde jasaýy kerek, biraq Aýǵanstanda eshkimmen sý týraly kelisim joq jáne bizde bul salada eshqashan kelisim nemese shart bolmaǵan», - dedi Aýǵanstannyń energetıka jáne sý resýrstary mınıstri mindetin atqarýshy Abdýl Latıf Mansur.
Tálipter tanylmaǵan úkimet bolǵandyqtan, ony Ortalyq Azııa memleketteriniń sý resýrstaryn basqarýdy úılestirý jónindegi memleketaralyq komıssııaǵa qabyldaý jáne kelisim jasaý múmkin emes.
Aýǵanstannyń Ámýdarııany paıdalaný quqyǵyn eshkim joqqa shyǵara almaıdy, biraq onyń jahandyq jáne aımaqtyq kelisimderge qatyspaýy eshqandaı quqyqtardy qamtamasyz etpeıdi jáne sýdy paıdalaný mindetterin júktemeıdi. Bul aımaqta shıelenis týdyrýy múmkin.
Ne isteý kerek?
Óńirdegi sý máselesin ári qaraı retteý maqsatynda Ortalyq Azııa elderi Aýǵanstandy dıalog alańdaryna qosýy qajet jáne bolashaqta tıisti halyqaralyq jáne óńirlik sharttar men uıymdarǵa engizý múmkindigin berý kerek. Aýǵanstan men Ortalyq Azııa elderiniń qatysýymen kópjaqty kezdesý ózara túsinistikke úlken qadam bolar edi. Aýǵanstannyń Ózbekstanmen jáne Túrikmenstanmen ekijaqty kelisimderge qol qoıý múmkindigi de qarastyrylyp otyr.
Osy baǵyttaǵy alǵashqy bastamalar 2023 jylǵy qyrkúıekte Dýshanbede Halyqaralyq Araldy qutqarý qorynyń quryltaıshy memleketter basshylary keńesiniń otyrysynda aıtyldy.
«Bizdiń elderimizdiń ǵylymı-zertteý ınstıtýttaryn tarta otyryp, Kosh-Tepa kanalynyń qurylysyna jáne onyń Ámýdarııanyń sý rejımine áserine baılanysty barlyq aspektilerdi zerdeleý úshin birlesken jumys tobyn qurý qajet dep sanaımyz. Aýǵanstan ókilderin sý resýrstaryn birlesip paıdalaný jónindegi óńirlik dıalogqa tartý máselesin qarastyrýdy usynamyz», - dedi sonda Ózbekstan basshysy Shavkat Mırzıeev.
Memleketaralyq sý sharýashylyǵy úılestirý komıssııasynyń óńirlik aqparattyq-taldaý bóliminiń basshysy Anatolıı Sorokınniń pikirinshe, birinshi kezeńde komıssııa jumysyna Aýǵan aýyl sharýashylyǵy mınıstrligin baıqaýshy retinde tartýǵa tyrysý qajet.
«Aýǵanstandy bastapqyda baqylaýshy retinde komıssııa jumysyna tartý kerek, sol arqyly oǵan Aral teńizi men basseınniń bolashaǵy úshin jaýapkershiliktiń bir bóligin berý kerek», – dep atap ótti sarapshy.
Tálipter Kosh-Tepa kanaly tóńiregindegi daýdy dıplomatııalyq ádistermen sheshýge daıyn ekenin birneshe ret atap ótkenimen, ázirge kópjaqty dıalog belgileri baıqalmady. Ózara dıalog bolmaǵan jaǵdaıda, qazirgi ahýal tálipterdi odan ári oqshaýlap, aımaqtyq qaýipsizdik máselesin ýshyqtyrýy múmkin.
