Aýǵanstandaǵy demografııalyq ózgeris Ortalyq Azııaǵa qalaı áser etpek?
ASTANA. KAZINFORM - Tálipter basqaryp otyrǵan Aýǵanstan qaıtadan álemdik qaýymdastyqtyń nazaryn aýdardy. Keıingi kezderi bul el jahan jurtshylyǵy úshin tym eleýsiz qalǵan. Kópshilikti selt etkizer jańalyqtar da shyqqan joq. Bir jaǵynan tálipterdiń bir qalypty ishki saıasatyna kóz úırengendeı. Osyǵan oraı Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy Aýǵanstanda qandaı ózgerister bolyp jatqanyn, onyń Ortalyq Azııaǵa, ásirese Qazaqstanǵa qalaı áser etetinin sarapshymen talqylap kórdi.
Eń áýeli Aýǵanstanda baıqalyp otyrǵan eki másele bar. Birinshiden, halyq sany kúrt artsa, ekinshiden, ekonomıkalyq tyǵyryqtan áli shyǵa almaı keledi. Osyndaı turaqsyzdyq pen ınfraqurylymnyń damymaýy irgede jatqan Ortalyq Azııaǵa syn-qater týdyrmaı qoımaıdy. Sondyqtan tálipter basqaratyn úkimettiń ishki máselesi syrtqa da áser etetin kúrdeli faktor sanalyp otyr.
Qazir bul elde halyq sany 36-40 mln shamasynda. Jyl saıyn 1,35 mln bala dúnıege keledi. Osy qarqyn saqtalsa, aldaǵy 30 jyldyń ishinde Aýǵanstan halqynyń sany qazirgiden eki ese kóp bolady.
Saıasattanýshy ári shyǵystanýshy Sultan Ákimbekovtiń aıtýynsha, adam sanynyń kóbeıýi aımaqta taǵy bir máseleni týyndatady.
- Bul demografııalyq jarylys Aýǵanstannyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyn odan ári ýshyqtyra túsýi múmkin. Onsyz da elde jumys oryndary tapshy, resýrstar jetispeıdi, bilim berý men densaýlyq saqtaý salasynda problemalar kóp. Sondyqtan mıgratsııa aǵyny artýy yqtımal. Buǵan deıin kóptegen aýǵan azamattary eldegi turaqsyz jaǵdaıǵa baılanysty Iran, Pákistan syndy kórshi elderge qonys aýdarǵan. Endi zańsyz mıgranttar Ortalyq Azııaǵa qaraı aǵylýy múmkin, - deıdi sarapshy.
Keıingi ýaqytta Iran men Pákistan aýǵanstandyq bosqyndardy deportatsııalap jatyr. Alǵashqysy 1,2 mln adamdy, al Pákistan 1,8 mln zańsyz mıgrantty qaıtadan Aýǵanstanǵa qaıtardy. Bul bosqyndardyń edáýir bóligi el ishindegi eń jaǵdaıy nashar aýdandarǵa jiberilip jatyr.
Sultan Ákimbekovtiń sózinshe, negizi Aýǵanstannyń iri halyqaralyq tranzıt habyn qura alatyndaı múmkindigi bar. Kórshi eldermen ekonomıkalyq baılanysyn da nyǵaıta alar edi.
- Aýǵanstan arqyly ótetin TAPI gaz qubyry, temirjol salý sııaqty iri halyqaralyq kólik jáne ınfraqurylym jobalary uzaq jyldar boıy iske aspaı keledi. Talıban bıliginiń halyqaralyq deńgeıde moıyndalmaýy, sanktsııalar men ınvestıtsııanyń jetispeýi jobalardyń turalaýyna alyp keldi.
Eger bul jobalar iske qosylsa, Aýǵanstan aımaqtyq tranzıttik habqa aınalyp, kórshi eldermen ekonomıkalyq baılanystardy nyǵaıtar edi. Bul rette Ortalyq Azııa elderi, sonyń ishinde Qazaqstan bul jobalarǵa belsendi aralasýǵa múddeli bolatyn, - deıdi shyǵystanýshy.
Áıtse de qazir Qazaqstan men Aýǵanstannyń saýda baılanystary damyp keledi. Mysaly, 2022 jyly eki el arasyndaǵy taýar aınalymy 1 mlrd dollarǵa jetse, 2024 jyldyń alǵashqy 6 aıynda 527 mln dollar bolyp tirkelgen. Negizinen Qazaqstan bul elge astyq, un, maı jáne kúndelikti turmysqa qajet ónimderdi eksporttaıdy.
2025 jyly Qazaqstan men Aýǵanstan arasynda temirjol salý boıynsha memorandýmǵa qol qoıyldy. Bul bastama júzege assa, eki el arasyndaǵy logıstıkalyq qatynas jeńildep, taýar aınalymynyń jyldyq kólemi 3 mlrd dollarǵa deıin ulǵaıýy múmkin.
Alaıda saıasattanýshy Sultan Ákimbekov saıası shekteýler baryn umytpaǵan jón ekenin aıtady.
- Qazir Aýǵanstan bıligin halyqaralyq qaýymdastyq resmı túrde moıyndaǵan joq. Bul elge baǵyttalǵan ekonomıkalyq sanktsııalar da kúshinde tur. Degenmen Sırııanyń mysalyna qarap, sanktsııalardy birtindep jeńildetý jáne halyqaralyq qarym-qatynastardy jandandyrý múmkindigi baryn joqqa shyǵara almaımyz. Ol úshin Talıban bıligi ishki reformalar men adam quqyqtaryn saqtaý baǵytynda naqty qadamdar jasaýy qajet, - dep topshylaıdy sarapshy.
Qoryta aıtqanda, Aýǵanstan Ortalyq Azııaǵa halyq sanynyń ósýi, ekonomıkalyq qıyndyqtar men kóshi-qon aǵyndary arqyly áser etýi múmkin. Óz kezeginde Qazaqstan bul jaǵdaıǵa beı-jaı qaramaı, ekonomıkalyq turǵyda belsendi baılanys ornatyp otyr. Eki el arasyndaǵy saýda-sattyq pen kólik jobalary sátti júzege assa, bul tek Qazaqstan úshin ǵana emes, búkil aımaq úshin turaqtylyq pen damýdyń kepili bolar edi.