Aýǵanstan trafıgi: Talıban esirtki arnalaryn joıa aldy ma
ASTANA. KAZINFORM — BUU málimetine qaraǵanda, geroın men metamfetamındi óndirý jaǵynan aldyńǵy qatarda bolǵan Aýǵanstanda esirtkiniń dámin tatqan tórt mln-ǵa jýyq adam bar. Sonymen qatar, bul memleketten shyqqan esirtki zańsyz eksportqa baǵyttalyp jatyr. Osy oraıda, Kazinform esirtki taratýdyń eń iri arnasynyń máselesi men tálipterdiń trafıkti toqtatý baǵytynda qalaı kúresip jatqany jaıynda málimetterdi kópshilik nazaryna usynady.
Negizinen, esirtki óndirý jáne ony álemdik naryqqa jetkizý máselesi únemi Aýǵanstandaǵy qaqtyǵystarmen qatar júrdi. Bul rette 1970-shi jyldardaǵy tóńkeristerdi, 1980-2020 jyldardaǵa sheteldik kúshterdiń kirýi men ishki qaqtyǵystardy atap ótýge bolady. Mundaı qaqtyǵystar men soǵystar ortalyq bılikti álsiretip otyrdy. Apıyn esirtkisi ony ósiretin sharýalardan bastap saýdagerlerge, tasymaldaýshylarǵa jáne dala komandırlerine «jeńil aqsha» ákeldi.
Shyn máninde, esirtki problemasy ortalyq bıliktiń qatań ustanymyna, onyń eldegi ári ishki provıntsııalaryndaǵy jaǵdaıdy baqylaý múmkindigimen baılanysty. Osy turǵydan alǵanda, Talıban Aýǵanstanda keıingi 45 jylda bıligi eldiń basym bóligine jetken alǵashqy úkimet. Degenmen, olarǵa qarsy ishki kúshter de bar. Bul rette burynǵy bıliktiń keıbir ókilderi jáne 1996-2001 jyldar aralyǵynda Talıbanǵa qarsy soǵysqan Soltústik alıansty atap ótken jón. Alaıda, tálipter eldiń barlyq aýmaǵynda bıligin jasap otyr jáne olardyń baqylaýynda emes aımaqtardyń bar ekendigi týraly aqparat joq.
Tálipter jetistigi
Bul jaǵdaıda apıyn óndirýge tyıym salý - ortalyq bıliktiń áleýetin iske asyrýdaǵy Talıbannyń múmkindigin tanytady. Eger olar esirtkige tolyqtaı tosqaýyl qoısa, bul jaǵdaı tálipterdiń bıligin aıqyn kórsetedi. Sondyqtan bul olardyń basqarýyn jalǵastyrý úshin mańyzdy sát desek bolady.
Tálipter alǵash ret 2000-2001 jyldary bılikte bolǵan kezde esirtki óndirisine tyıym salýǵa tyrysty. Sol kezde apıyn alqaptaryn 10 esege qysqartyp, 80 myńnan 8 myń gektarǵa deıin azaıtty. Osydan keıin esirtkiniń bir kelisi 100-den 750 dollarǵa deıin ósti. Olar 2021 jyldyń tamyzynda bılikke qaıta kelgen kezde, Aýǵanstannyń budan bylaı apıyn óndiretin el bolmaıtynyn birden jarııalady. Bul týraly 2021 jyldyń 18 tamyzynda Talıbannyń resmı ókili Zabıýlla Mýdjahıd aıtty. Osy oraıda ol Aýǵanstanǵa bul salada halyqaralyq qaýymdastyqtyń kómegi qajet bolatynyn atap ótti. 2022 jyldyń 3 sáýirinde qozǵalystyń joǵarǵy kóshbasshysy Haıbatýlla Ahýndzada búkil Aýǵanstanda apıyn kóknárin ósirýge qatań tyıym salynǵanyn málimdedi. Demek, resmı ustanym naqty aıqyndaldy.
Alǵashynda tálipter jyldam nátıjege jete almady. 2022 jyly apıyn alqaptary 32 paıyzǵa ósip, 233 myń gektardy qurady. Bul rette onyń baǵasy bir jylda úsh esege ósti. BUU Esirtki jáne qylmys jónindegi basqarmasynyń málimetinshe, 2023 jyly osy alqaptar 233 myń gektardan 10 800 gektarǵa deıin azaıdy. Uıym osy derekterdi spýtnıktik sýretterge súıenip jarııalady.
Iranǵa baǵyttalǵan kanal
Jalpy, tálipter apıyn egistikterin qurtyp jatyr degen aqparat kóp tarady. Buǵan qosa, olar Iran polıtsııasymen birlesip esirtki saýdagerlerine qarsy operatsııa júrgizip jatyr. Iran úshin aýǵan apıyny men odan óndirilgen geroın óte kúrdeli problema sanalady.
Esirtki buǵan deıin de Iran men Aýǵanstan shekarasy arqyly ótip keldi, keıde tipti kontrabandashylarmen qaqtyǵystar da bolyp turdy. Árıne, bul jaǵdaı Aýǵanstandaǵy ortalyq bıliktiń álsizdiginen oryn alyp jatty. Qazir jaǵdaı Talıbannyń esirtkige qarsy saıasatyna baılanysty birshama ózgerip jatqan sııaqty.
2022 jyldyń tamyz aıynda ırandyq shekarashylar Aýǵanstannyń qoldaýymen shekarada 1,4 tonna apıyn tárkiledi. Bir aı buryn 800 keli apıyn, gashısh jáne basqa da esirtki túrleri anyqtaldy. Sondyqtan Aýǵanstanda apıyndy óndirý jáne tasymaldaý qıyndap barady.
Ortalyq Azııaǵa tasymaldaý joly
Biraq mundaı oń ózgeristerge qaramastan, Aýǵanstanda esirtki óndirý áli de jalǵasyp jatyr. Buǵan esirtkiniń iri kólemdegi tasymaldaryn anyqtaý derekteri dálel bolyp tur. 2023 jyldyń qyrkúıeginde Tájikstan prezıdenti Emomalı Rahmon Ortalyq Azııa memleketteri basshylarynyń kezdesýinde 2022 jyly shekarada 5 tonna esirtki tárkilengenin aıtty.
2023 jyldyń jeltoqsan aıynda Esirtki zattarynyń zańsyz aınalymyna qarsy kúres jónindegi Ortalyq Azııa óńirlik ortalyǵynyń dırektory Atageldi ıAzlyev tıisti málimtterdi usynyp, 2023 jyldyń 9 aıynyń qorytyndysy boıynsha Ortalyq Azııa elderinde tárkilengen esirtki kólemi 2022 jylmen salystyrǵanda 100%-ǵa óskenin málimdedi. Onyń pikirinshe, bul Aýǵanstanda erterekte jınalǵan qordan jetkizilgen nemese esirtki óndirý jalǵasyp jatyr.
2024 jyldyń tamyz aıynda Qazaqstan shekarashylary Ózbekstanmen aradaǵy shekarada, ıaǵnı Túrkistan oblysynda 775 keli geroın tárkilengenin habarlady.
Árıne, esirtki trafıginiń belgili bir bóligi ǵana anyqtalyp jatqany belgili.
Jalpy alǵanda, ár jyldary barlyq esirtki trafıginiń 50-den 65%-ǵa deıingi kólemi Ortalyq Azııa arqyly ótken dep habarlanyp júrdi. Qazir jaǵdaıdyń qalaı ekenin naqty aıtý qıyn. Aýǵanstanda apıynǵa qatysty tálipterdiń tyıymynan keıin, metamfetamın óndirý kólemi aıtarlyqtaı ósti degen aqparat bar. Bul esirtki de bizdiń óńir arqyly ótýi múmkin.
Bir jaǵynan Aýǵanstanda opıým óndirý azaıyp jatyr jáne muny BUU basqarmasy janama derektermen rastady. Ekinshi jaǵynan, Aýǵanstanǵa kórshi memleketterde bul elde esirtki óndirý jalǵasyp jatyr degen pikir bar, sebebi shekarada zańsyz ónimderdi tárkileý derekteri áli de baıqalyp otyr.
Sonymen qatar, aýǵan esirtkisin alyp jatqan negizgi naryqtardyń máselesi bar. Iran, Eýropa, Ortalyq Azııa jáne basqa da elderde nashaqorlar barshylyq. Ony óndirý kóleminiń kúrt tómendeýi baǵanyń ósýine jáne ónim tapshylyǵyna ákelýi kerek edi. Biraq bul jaǵdaı áli rastalǵan joq.
Talıban tyıymyna deıin óndirilgen burynǵy esirtki qory áli de jetkizilip jatqan bolýy múmkin. Alaıda Aýǵanstannyń keıbir aımaǵyna tálipter baqylaý jasamaı otyr degen ýáj bar.
Osy jerde aıta ketetin jaıt, tálipterde qazirgi bıýrokratııalyq memleketterdegideı polıtsııa júıesi qalyptaspaǵan.
Qalaı bolǵanda da, tálipter esirtkige qarsy kúreste biraz jumys atqardy. Degenmen, olardyń búkil el boıynsha óz sheshimin oryndaýǵa múmkindigi joq ekeni anyq. Sondyqtan osy eldiń keıbir turǵyndary apıyndy kóknár ósirip júr jáne metamfetamın óndirip, onyń bárin búkil álemge tasymaldaıdy. Bul jaǵdaı Talıbannyń bılik ortalyqtarynan alys jerde, ıaǵnı nazardan tys qalǵan aýmaqtarda bolýy múmkin.
